Тұрсынхан Жақыпқызы (Сембаевна) Бердалина Өлеңдер мен әңгімелер

• 
  «Сен - терек, сенен өскен бір бұтаңмын» деп, туған өңірі - Жаңаарқа ауданының 80 жылдығына топтама жырларын арнапты. «Сәкен тұған Жанаарқа» атты республикалық жыр мүшарайсына өлеңдері енді. Қашаннан өмірдерегін тәптіштеуге сараң. Әкесі тарақты Жазыбек болыс баласы Жақып - күндей күркіреп өткен кешегі алапат соғыс құрбаны. Сол кісінің артында қалған ізі. Анасы бертінде, сексен бес жасында дүниеден өтті. Осыдан жеті жыл бұрын:
  
• 
  Дегендей: заман жүйрік, адам шабан,
  
• 
  Азайып бара жатыр жақсы ағалар.
  
• 
  Жасындай көк аспаннан жетіп саған,
  
• 
  Жұлдыздай Жаңаарқама шашу шашам, - деп жазса, күні кеше «Қош бол, асыл Азамат!» деп ел ардағы Ақсәлеуге эпитафия жазды.
  
• 
  «Өлеңді мектеп қабырғасынан жаздық қой, қабырға газетіне, «Кірпіге» дегендей. Ол кезде ойлаппыз ба?! Негізі бұл мәселеде тұқым қуалайтын сияқты. Өз жұртымнан да, анамнан да дарығандай. Біреуге ұқсайын дегендей де ой болған емес, бірақ бар нәрсе лақылдап құйылып та кетеді білем. Шынын айтсам, не өлең жазбасам, не өлең оқымасам ұйқым келмейді. Серік Ақсұңқар, Сәбит Бексейіт, Ғалым Жайлыбай, т.б. ақындардың басылымдардағы өлендерін қиып жинай жүремін. Мен кісісін таңдамаймын, оның өлеңін таңдаймын, өлеңі арқылы сырттай да болса сыйлап жүремін. Мені мейлі білсін, мейлі білмесін, мен сізді білемін деймін, оқығам деймін. Өлең шіркін, ішкі құрылыс-бітімінің айнасы ғой. Айнаға қарап қадірлімді көргендей болам» депті автор маған жазған шағын ғана түсініктеме хатында. Жасы үлкен ағайлар мен апайлардын бәрі осы кісідей болса ғой, шіркін?! «Кісісін емес, өлеңін таңдаймын» дейді. Ал біздің кейбір көкелеріміз бен әпкелеріміз «сүйіктілерін» биографиясына қарап емес, географиясына қарап тандайтынын қайтерсің?!...
  
• 
  Жиырмасыншы ғасырдың ақындары,
  
• 
  Жүрегіме ізгілік жақындады.
  
• 
  Жолбарыстай жымиып Сәбит тұрса,
  
• 
  Ақсұңқар арыстандай атылады, - деп, Тұрсынхан апамыз ақын інілеріне деген ізгі ілтипатын алғашқы жыр кітабының айшықты бір бетіне ұсыныпты. Неткен кеңпейілділік, неткен риясыз көңіл десеңізші?!
  

еңбекшілдігі мен ешкімнің меселін қайтармайтын көпшілдігі арқасында сол

қоғам тарапынан алған мақтау- марапаттары аз емес. Ақын-ана сөзінің

өтімділігіне, үлкен жүректілігіне сенім артқан өз оқырманы баршылық. Ал,

енді еңбек кітапшасындағы алғыстарды тізіп жазса, бүгінгінің баласына

бүтін бір өнеге. Ал, енді Түрсанхан әпкеміздің:

О, Муза!

Сезімге сеніп санамды аялашы,

Нұр сәулеңді жырымнан аямашы.

Әппақ нұрға шомылып еркелейін,

Нұрлантып жер жүзінің сая бағын, - деген жыр жолдары оның

Поэзия музасына адалдығын аңдатса керек. Иә, жыр кәусарымен суарылған

әйел жанының мөлдір тазалығының өлшемі осындай-ақ болар!

Әлі де қолынан қаламы түспей, қазағының салт-дәстүрін

жеткіншектерге дәріптеумен жүріп жатқан жайы бар. Осы жырымен, ақ-

адал еңбегімен үлкенге жәрдемші, кішіге қамқоршы мінезімен ақын-ана

туған, жүрген ортасында зор беделге ие болған. Ақ самайлы ананың бала-

шаға қызығына бөленер, қолын жылы суға малар шағы да келіп жетті.

Бүгінде Тұрсекең - ернінің емеурінімен келін жұмсаған ене, немере баққан

әже.

белгілеп, айшықтап жатады. Несі бар, өмір мен табиғат болмыстарынан

ұқсастық тауып, теңеп, балап, шендестіріп жатсақ, ол біздің ойымыз бен

қиялымыздың ұшқырлығын білдіреді. Дүние дидарының әсемдігін

түйсініп-сезінуіміз жан құштарлығын танытқандай. Содан да болса керек,

мен білетін бірқатар жасамыс жандардың жүзінен әр тайса да,

қартайғандығы біліне қоймайды. «Сыры кетсе де, сыны кетпеген» дегендей

қүбылыс. Кейбір сондай кісінің өңі нақты жасын кем дегенде он жасқа

кішірейтіп тұрады. Әрине, сондай жанды көрген соң, асқаралы

алпысты талтүс дейсің. Жетпісті, көп болса, екінді дерсің. Таяуда бір

газеттен оқыдым, осы жоталы жасты «жет+піс» депті. Яғни, «жетіп, піскен

жас» деп отырғанын көрмейсіз бе?! Осындайда көпті көрген үлкендерше

қалайша «бәрекелді!» демейсің...

Сондай жасы ұлғайса да, жаны жас, жүзі жарқын бір адам – осы

Тұрсынхан Жақыпқызы. Бүгінде ұлын ұяға, қызын қияға қондырып,

немерелерінің бал күлкісін кызықтап отырған ақ әже, әулет анасы

Тұрсынхан апайға; «Өніп-өскен ұрпақтарыңыздың кызығына тоймаңыз!»

деп тілек білдіремін.

Кезінде «Орталық Қазақстан» газетінде (10.09.2009ж.) басылған

Тұрсынхан Бердалинаның мына бір өлеңі сыры кетсе де сыны кетпеген,

жазусыз бір күні де өтпеген, жасамыс ананың саналы ғұмырының

ұранындай көрінеді:

Оралмас, сірә, жас күнім

алыс қалған.

Қарт емеспін, бірақ та,

таяп қалғам.

Қайтып берсең мысқалын

сол жастыктың,

Бар байлықты берер ем,

жиып саған...

Аңсап болмас жас күнді

алыс қалған,

Өтер, кетер дүние

болып жалған.

Әр кезеңнің өзіңдік

самғауы бар,

Бақыт қой мәңгілікте

атың қалған.

Иә, өзіне де, өзгеге де талапшыл жандар қашанда аз тыңдырғандай

болып жүреді. Халқына жырдан шашу шашып келе жатқан ақын-ананы

алға қызықытра жетелейтін де - сол өзіне-өз көңілі тола қоймайтындық, әлі

де еңбегімді еліме арнай түссем, ұрпағым мен Отанының керегіне жарай

түссем деген ізгі тілек екені һақ.

Әрбір тарихи кезеңнің сыры мен сипаты әрқилы болса да, ұрпактар

сабақтастығын жіті сақтай отырып, ғибратты ғұмырнаманың

мәнді-мағыналы сәулелі сәттерін екшеп алып, көркем қамтыған жырлар

жымдасып өрілген жинақ оқырман көңілінен шығатынына кәміл сенемін.

Қорыта келгенде, «Нұр таңы» атты жыр кітабы Отанын, оның бір

бөлшегі - туған өлкесін сүйер, тарихты тануга құштар, төл тарихы мен

мәдениетін білгісі келетін оқырманға керек дүние. Бүгінгі күнде тарихты

білу — тарихи шығармалар жазу үшін емес, бәрінен бұрын өзіңнің адамдық

бейнеңді тану үшін керегірек.

Сәбит Бексейіт,

ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.

Арнау

Е рлеймін, елең жолмен Айға аттанам.

Р иза бол оу, ағайын, өкпені қой,

Д ауылпаз шақта тұрмын, қайраттанам.

А рқаның бір қызысың Тарақтысың,

Л ебізіңде, тегіңде бар ұлылық.

И набатты Жазыбек болыс болған,

Н амысың бар, атаның жолын қуған,

А р да бар артықсың сен талай жаннан.
Т ойлай бер, бақыт дарып тұрған шағың,

Ұ лағатты қасыңда Шалин жарың.

Р еспубликаң, қазағың егеменді,

С ыр сандығын жаппағын, ұшсын жалын

Ы қыласты жырыңды төк, күндей күліп,

Н үрлана түс, тасқындай тасқа шапшы,

X алық жүйрік, бағалар бас, жасыңды.

А алмастай өткір сөзің, айбыныңнан,

Н ышанды өлең тусын сүттей ұйып.

С ембайдың аруағы ырза, төксең жырды,

Е леңдет шабыттана ой мен қырды.

М ағүрлан, қыздарың бар қос жанарың,

Б аян мен Бақытжаның кұндей нұрлы.

А талы алтын ұяң-шаңырағың,

Й мандай пәк көңілмен жаңғырасың

Қ олыңда Нурлан мәңгі тіреу болса,

Ы рза ел, ырза Гулжан, Ғалымжаның.

3 иялы Төребайдан жиендер бар,

Ы рзығын көрер, бақыт байтағың бар

Н ұрсүлтан еліненбіз, қазақ! - деген,

Арайлы Астанадай айбарың бар.

Асқартегі Тайтөлеу Жылқыбайұлы,

ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі

Әлемді бөлер нүрына

Шығар күн алды таң болар
Нұр таңы! - деп,

Ат бердім айғағыма.

Жетті ме деп,

Жақсы сөз толғағына.

Жер мен Аспан –

Ертеде, болмай түрып,

Әлбетте, ең алдымен

Нұр жаралган.

Нұр таңымен

Дүние мың құбылып:

Жұлдыз, Ай, Кун,

Жер, Су мен Жел жаралган.

Жетеуі жер мен Көкті

тұтастырып,

Табиғаттың ғажабы

Тамыр тартқан.

Табиғат бірде су боп,

бірде жер боп...

Тіршілік алма - кезек

пайда болған.

Таң нұры түн түндігін

түре туып,

Ақ таңын алмастырған

күн шуаққа.

(Автордан)

I О, туған жер,

сенсің менің тұрағым !
ТУҒАН ЖЕР
Туған жер, сүйем сонша неге сені,

Менімен әр тал шөбің кеңеседі.

Кетсем де білім іздеп шалғай алыс,

Өзіңнен махаббаттың лебі еседі.

Балаңдай еркелетіп, аяладың.

Бақытқа қонсын депсің қиядағы

Мен келіп білім бағын саяладым.

Қалайша ерлеріңді ұмытамын.

Туған жер - алтын бесік мекенімді,

Жырлармын атқан сайын нұрлы таңым.

1963
АУЫЛКЕШІ
Айлы түн, ауыл маңы аясында

Бұйра бел, жасыл сайдың саясында,

Мөп - мөлдір ашық аспан жазығына

Тояттап, шіркін, көңіл тоясың ба?

Құшақтап ну орманды алады да.

Ән мен жыр, әсем күйлер шалқып асқақ

Күледі ай сұлудың қабағы да.

Бұл өлке қарт та болса, құрдасым да,

Бұл өлке жандай досым, сырласым да,

Бақытым осындай бір кештерде де,

Тұрады қолын бұлғап қыр басында.

1963

СӘЛЕМ САҒАН ЖАҢААРҚА

Туған жер, кіндік буған жаным Арқа.

Құмыңның сағындым ғой саумал исін,

Тебіскен құлын-тайдай достың сыйын.

Сәлем де үнсіз аққан Сарсуыма,

Тоймайтын қанша ішсе де қар суына.

Күлімдеп, иығынан шуақ шашқан,

Қарт төбе Қарауылға сәлем жолда.

Ата - бабам аунаған топырағым,

Бір сәтке сағыныштан тоқырадым

Емеспін Сәкен, Естай, әлде, Абай,

Көңіл қошын жазамын әлдеқалай.

Туған жер сенен ыстық жер - ұйық жоқ,

Естілсе амандығың көңілім тоқ.

Бәйшешек гүл жарады мен жыр жазам,

Байғозы, Жәуен, Жазыбек ұрпағы боп.

1987
САҒЫНЫШЫМ
Ұядан ұшқаныма бағындым ғой,

Ата - тек топырағын сағындым ғой.

Бабамның шапқан аты тұяғының

Дүбірін арғымақтың сағындым ғой.

Төбесін Қарауылдың

Сағындым ғой.

Тағдырға бағынамын, бағындым ғой,

Достарды сағынамын, сағындым ғой.

Көк - жасыл шұрайлы өскен құрақ - майса,

Балаусам - бал дәуренді сағындым ғой.

Балдырын Сарсуымның

Сағындым ғой.

Жәннәттай жан саяма табындым ғой,

Жайнаған жаз гүлдерін сағындым ғой.

Салмақты сырғи аққан Сарсу өзен,

Қарағаш нуларынды сағындым ғой,

Атасу мекенімді

Сағындым ғой.

Сағыныш саздарына бағындым ғой,

Мазасыз алтын күзін сағындым ғой.

Жігерлі, жалын отты жастық шақтың,

Ақ сусар - ақ боранын сағындым ғой

Сәндеткен Сарыарқамды

Сағындым ғой.

Тиегін сыр сандықтың ағыттым ғой,

Ақ пейіл адамдарын сағындым ғой.

Айдында күншуаққа құшақ ашқан,

Сұңқылын аққу - қаздың сағындым ғой.

Сырлы энін қос Аққудың

Сағындым ғой.

Бар ма дос онда мені сағынатын,

Қуаныш, қызығымнан бақ құшатын.

Сезімді аялайтын, бағалайтын,

Сөзімнен сәнді алқа тағынатын.

Бар мадос ұғар жүрек Базынасын.

1987
САРЫ - ҚОҢЫР БЕЛІМ БАР

Таппадым сенен артық саумал желді.

Ойға өлең, тілге жылы, тәттім едің.

Ауруға ем, сауға самал, қуат желің.

Құмы май, шөбі шүйгін жон арқаға

Балауса балғын шақтың куәсі едің,

Айналдым, асыл елім, денің сау ма?

Асыл ұл, сұлу қыздар Жаңаарқада

Той-думан қуанышың тарқамайды

Айналып келіп тұрам Жаңаарқама.

Жайлауын, жазық жерін, ауыл, елін,

Еркелеп Ескенеден ескен самал

Толысып Толағайға жеткен лебің.

Ақсұнқар балапанға ұя салған,

Дариғай, Қызылтаудың қызжелеңі,

Желбіреп жапырағы қол бұлғаған.

Көк жартас қыздардың жүк жиғанындай

Халқының өр, өнеге, еркесіне

Сәкенім берер еді баға қандай.

Азайып бара жатыр жақсы ағалар.

Жасындай көк аспаннан жетіп саған,

Жұлдыздан Жаңаарқама шәшу шашам.

2003
ОРАЛМАС, СІРӘ, ЖАС КҮНІМ АЛЫС ҚАЛҒАН
Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған.

Бәрібір өткен өмір таныс маған.

Кезбеспін енді жалдап Сарсуымды,

Бір асу қалды арман боп, табыспаған.

Жастықтың арман - мұңы таныс маған.

Кекілімді күн сүйген сол жастығым,

Бала қиял жырменен табыстырған.

Қарт емеспін, бірақта, таяп қалғам.

Қайтып берсең мысқалын сол жастықтың,

Бар байлықты берер ем, жиып саған.

Қайта гүлдеу адамнан қалыс қалған.

Қанатымды қомдаймын, қиял өріп,

Аңсап жүрем арманды құшақ жайған.

Өтер, кетер дүние болып жалған

Әр кезеңнің өзіндік самғауы бар,

Бақыт қой мәңгілікте атың қалған.

2003
ЖЕЛҚОБЫЗ ҮНДІ ЕСТИМІН
Естимін даладан желқобыз үнді естимін,

Елтиді неге пәтшағар көңіл елтиді.

Сыбырға түнгі құлақты тосып тұр едім

Көнілімді бөліп көк күзен неге селтиді.

Даланың үнін естимін түнде ап-анық

Балалық шақтан көңліме сыры тым қанық.

Шаршағанда жадыратып жанымды

Санада саулық, көнілдің қошы қанықты.

Даланы жырлап, желиді алтын қаламым.

Тауға да ғашық, гүлге де ғашық бұл басым,

Патша жүректің тыйады қайтіп алаңын.

Жыр жазып түнде қуаныштан тұшынам.

Шексіздіктің мұнарлы сағым жиегін,

Жағалап түнді, серпіп сап мұңды

жалғасам қөңіл ұшынан.
Ақылдың кені - би - болыстың панасы

Тізесін қосқан батыр да, патша, дарасы

Аспан мен жердің арасын қосқан бұл алқап,

Көк түркінің - қазағымның даласы.

Самалың желпіп, оятты көңіл санасын.

Шұбырған жұлдыз шеруі - керуен шексіз де,

Құс жолы Бақыт жолымды жалғап барады

Аманат алып, Айға да барып қонады,

Құдіреті күшті жаратқан һаққа сүйеніп

Тарихтың көші ғылыммен мәңгі толады.

2003
ДҮНИЕ — БЕСІК
Дүние бесік екен тербелмелі,

Мұнартып алыс дала көлеңдеді.

Боз жусан сенен сезем дала исін,

Денеме саф ауаңнан дәрмен келді.

Қалдырдым балалықты сенде мекен.

Жастық шақ сені аңсап бой түзедім.

Ой сана, саған қарап ой түзедім.

Аузыңнан кетпей дәмі қалады екен.

Ұлы жол балалықтан басталған соң

Дүние бесігінде тербелген жөн

Бой балқып, ойым сәтте шалқып отыр.

Ғұмырды жан нұрымен ұштастырып,

Періште - поэзия қалықтап жүр.

Артыңда мұрағатың, ізің қалар.

Дүние үлағатын жалғастырсаң,

Аялы болмаса да, баяны бар.

Тереңге тамыр тартсам несі айып.

Жазылған пешенеме жұлдызым - ау,

Қолың соз кетсем егер құздан тайып.

Өремін өлмес өмір өресін тең

Бабаның жұмақтағы жайлауына,

Ақырын жылжып өмір барады екен.

ЖЫР ПЕГАСЫ
Бостандықта, өстім дала төсінде.

Қыдырушы едім Сарсуды жалдап бесінде.

Күн қайтқан шақта өзеннің суы жып - жылы,

Далада өстім өте бір биік сезімде.

Мына заман сындырып тұр - ау сағымды

Әйтпес, жүрек жүдемес еді дүрлігіп,

Ауылдан алып, берер ем оған барымды.

Назира - назым, гүлдерден шашу шашайын

Қараулдан Иманаққа көз салып,

Ақбоз атын Сәкен аға бағайын.

Гүлдерден тоқып Пегасқа тоқым жабайын.

Сырмақты сырып, шым - шиге ою ұялап,

Текеметке мың бір жыр өрнек салайын.

2004ж.
САҒЫНЫШТЫ САҒЫНУ
Мен үшін бір асыл сөз - сағыныш!

Өрнегі де өлеңнің - сағынышты сағыну.

Бұл сөзсіз келмейді ажарым,

Сағыныш берген тағдырға бағындым.

Қалай ғана сағынбай сәт жүре алам.

Жоқтарымды, барларымды сағынам,

Жалғыз Алла, жалғыз тағдыр - бағынам.

Қуанам да, жаз гүлдерін сағынам

Жаз гүлдерін жинай жүріп, шаттана,

Ақ бүркейдей - ақ боранды сағынам.

Май боранда қыдырам.

Май боранның мапасынан

Жылу алып қызынам.

Жыр шумағын ағызам.

Майда, қоныр жазғы кештің

Саумал желін сағынам.

Қауашақ гүл тергенмін,

Тас батырып табаныма,

Жағалауын кезгенмін.

Жылт - жылт зытқан жылғамен.

Менен қорқып, қашқанына,

Сылық - сылық күлген ем,

Балқаймақ деп сүзгенмін,

Құм қайраңды мөлдірінде

Тереңім деп жүзгенмін.

Байқа! - дейді, құлыным,

Ат үстінен әкем көріп,

Ақырын! - дейді, ақылдым.

Сол балалық бал дәуренім

Болды бүгін сағыныш.

Өмірлерді жалғап ұшқан

Сағынулар болады екен сағыныш.

Қарттарымды сағындым.

Есіме алып балалықты,

Сағынғанға қуандым.

Ағынына бағындым.

Бағындым да бақытыма,

Сағынышты сағындым,

Амал бар ма, бағындым.
ТӨРТ ТҮЛІК ҚАСИЕТІ
Жылқы желден жаралып желдей ескен.

Ең жүйрігін жылқының тұлпар дескен

Адамдар бар дәл солай, жылқы мінез

Жылқы жылы туыпты бір алқандоз

Өзіне тән сыпайы, қошәуезді,

Қошаметке қошмасаң, шәріп ізгі

Қадірлейік қошмиық - мырза - терек

Жігіттері қазақтың болса ерек!

Қой пейіштен шығыпты, сиыр судан.

Қойдай жуас қазағым қойды баққан.

Жылқы сорпа сергітіп, жауға шапса,

Қой сорпадан қазақты ұйқы басқан.

Сиыр судан жерісе су сиырдан

Сиыр етін жемеймін бар ма дауам.

Кедей - кепшік қылады сорпа - суан,

Ай жузімді ақ қаймақ, сүтпен жуғам.

Түйе сордан шағыпты сыпа - сидаң,

Бойға сеніп жүреді аңқау - ырбаң.

Кешке дейін көпіртіп, «сағыз шәйнап»,

Мөлдірейді қаракөз ботасы ойнап.

Желмаяғой жүйрігі шөлде шапқан,

Жақсы білер шұбатын дәмін татқан.