1 Қазақ халық және ұлт тілдерінің қалыптасуы
Етістіктің көсемше категорияларының дамуы
жүктеу/скачать 1,26 Mb.
|
Бакыт жазган жауаптар (копия)
| 39.Етістіктің көсемше категорияларының дамуы
а) Көсемше. Көне түркі тілінде көсемшелік тұлғалар қазіргіден сан жағынан көп болған.Олардың кейбірі сақтаолмағаны, бірен-сараны жеке сөздер құрамында «өлі» элементтер түрінле ғана ұшырасады. Қазіргі қазақ тіліндегі қатты сын есімнің құрамыдағы –ты 5-8 ғ. көсемшелік форман және осы шақты білдірген: қатығды –қатды-қатты. Бірақ сөз құрамында ғана сақталып, өзінің бұрынғы шақтық мәнінен түгелдей ажырап қалған. Сол яиқұты, сайын, тағы, дейін, шейін, тәрізді шылаулар құрамында да бір кезде (5-8ғ.) қолданылған -ы,-и көсемше форматтарының ізін көруге болады. 5-8ғ. ескерткіштерінле көсемшенің мына тәрізді форматары қолданылған: 1) –а, -е, -уча, -тута, -й, -ы, -ти, -алы, -п,-пан, -пен: Орта ғасырескекрткіштерінде де кейбірөзгерістермен осы тұлғаларқайталанады. Орта ғасырескерткіштерітіліндебұларданбасқа -ған, -ген , -мадын, -мазын, -майын. Алтын орда ескерткіштерінде -ғанча, гінчетұлғалары да ұшырасады. Көнетүркілікескерткіштертілінде де көсемшетұлғасыдербескүйіндеемес, күрделіетістікқұрамында, бағыныңқысөйлемніңбаяндаушықызметіндесодай-ақәртүрлікөмекшісөздерменформаттарменбіртіркесқұрамындақолданылған. Көрсетілгенкөсемшеформаттарыншақтықмәнбілдіруінеқарай осы шақкөсемшелері: -а, -е, және –ы, й, -ч, -ты өткеншақкөсемшелері –п, -пан жәнемақсаткөсемшесі -ғалыдептоптастыруғаболады. Қазіргіқазақтіліндегімпақсаткөсемшедепаталыпжүрген -ғалытұлғасыескерткеіштертіліндеекітүрлімәнде — мақсатжәнеістіңбасталармоментінбілдірген. Қазақтілінде де бұлтұлғаның осы екімағынасысақталған. –ғалықосымшасықұранды –ғалыкөсемшесініңекітүрліқызметіекітүрліқызметіекітүрліморфологиялықтұлғаданқұралуынабайланысты –ғалықосымшасыныңалғашқыэлементібарыссептікжалғауы да соңғы –лытүркітілдерініңтарихындабелгілібірлестіксептікқосымшасыболуыықтимал. –ғалытұлғасыәдеттеістіңбасталуына мен екіншіәрекеттіңыңғайластығын, тұтастығынбілдіреді. Орта ғасырескерткіштерітіліндеұшырасатын –матын, -мадын, -майынтұлғаларынақ осы күйіндесақталмаған. Тарихижағынанбұлкүрделі –маетістіктіңболымсыздықафиксі, -йын Орхон жазбаларындаұшырасатын -йин, -йын, көсемшелері.Бұлафиксескерткіштертілінде де істіңістелутәсілінқанайжағдайдаістелгендігінбілдірген. Қазіргіқазақтілінде –май,-мейтұлғасыбертінкелеқолданылған. Орта ғасырескерткіштертілінде де бұлафиксбірдетолықтүрінде (-майын), бірдеқысқатүрінде (-май) айтылған. Қазатіліндетолықтүрі – майыншакүрделіафикісініңқұрамындағанаұшырайды.Соңғымезгілмәніндегі –шақосымшасыныңқосылып, бірігіпжұмсалуы Алтын Орда жазбаларыныңтіліндеұшырасады. Соңғы ша қосымшасыныңықпалы мен бүкіл аффикс мезгілдікмәнгеиеболған. Бұлтүркітілдеріндегікөсемшетұлғаларыесімнегіздідейтінпікірдіңдұрыстығындәлелдейді. жүктеу/скачать 1,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|