1-Дәріс Геоботаниканың мақсаты, міндеті, негізгі ұғымдар және терминдер
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
darister1-15. geobotania (1)
| 16-кесте
Қазақстан және Орта Азия інолдері осімдіктер жабындарындағы эколого-физиономиялық типтердің қатысуы (Рачковская жәнет.б. 2003)
Мысалы, механикалық құрамы ауыр саз топыраққа дейін. ЗегірһісНит туыс тармағының жусандары шөлдену дэуірінде (плио- цен) Тұран шөлі кеңістігінде пайда болған деп қаралады (Рачковская жэне т.б. 2003). Оларға полиморфизмдік қасиет тэн, яғни белсенді түрлер пайда болу процестері тэн. Жусанды қауымдар Қазақстан жэне Орта Азияның шөлдерінің барлық тармақтарына тэн. Олар аймақтың жалпы ауданының 24% алып жатыр. Әсіресе Солтүстік шөлдерде жусандар 43% (167,4 мың шаршы км) алып жатыр (№ 16 кесте). Бұл қауымдарда батысында (Каспий маңы, Маңғыстау). Агіетізіа Іегсһіап ашығысында - А. зетіагісіа, А. Іеггае-аІЪае ба- сым. Ортадағы шөлдерде жусандар рөлі төмендейді 12% дейін (62,5 мың шаршы км) бұл шөлдерде Агіетізіа Іеггае-аІЪае басым. Оңтүстік шөлдерде жусандар рөлі аз деуге болады 13% (68,7 мыц шаршы км). Оңтүстік шөлдерінің батысында Агіетіхіа кетгисііса, ал шығысында А. сИ#ша басым. Оңтүстік Тұран және Солтүстік Тұрап шөлдерінде Агіетізіа іигапіса түрі кеңінен таралған. Тау алды шөлдерде жусандардың рөлі тағыда артатынын көругс болады 63% (143,7 мың шаршы км). Жоңғар жэне Іле Алатаулары алдында Агіетізіа һеріароіатіса, Батыс Тянь-Шанда жэне Памир Алайда А.сІі$и8а, Копегдат тауы алдында А. һасіһузі өсімдіктер қауымдары кездеседі. Сирек кезде- сетін жусанды өсімдіктер қауымына А.казһ&агіса өсімдігін Алакөл жэне Зайсан ойпаттарында жәнеА §иг£апіса өсімдігін Маңғыстауда жатқызуға болады. Жусанды шөлдер аймақтағы ең жақсы жайлымдықтар типіне жатады. Кейде жусандарды отын ретінде де пайдалануға болады. Жусандар терпендер, фенолдар, камфора майлары, сантонин алуға пайдаланылады. Олар медицинада,парфюмерияда қолданылады. Жусанды шөлдердің экологиялық және фитоценотикалық ерек- шеліктері жэне негізгі қауым құрушылары толығырақ семинар сабақтарында және магистранттардың өздігінен жүмысы барысын- да қаралады. Сондықтан бұл жерде тек қысқаша тоқталамыз. Лерхов жусанды (Агіетіхіа Іегсһіапа - полынь Лерховская) шөлдер. Лерхов жусаны Шығыс Қаратау маңы - батыс Қазақстандық далалық шөлдік түр (Лавренко 1970,Филатова 1970). Лерхов жусаны ареалы 3 бөлектенген учаскеден тұрады: Батыстық- Румынияда Орталық-Қырымда Шығыстық-Дон өзенінің ортаңғы ағысы, Каспий маңы ойпа- тында, Орал маңы қыраты, Солтүстік Арал маңы, Үстірт қыратынын Солтүстігі, Маңғыстаудың Солтүстік бөлігі учаскелерінде кез- дестіруге болады. Лерхов жусаны-биіктігі 20-25 см жартылай бұта- ксерофит. Құрғақ жусанды шөлдер (Агіетізіа зетіагісіа - Полынь полусухая). Құрғақ жусан - Солтүстік Тұранда Қазақстандық түр. Шөлді далалық, биіктігі 35 см дейін жартылай бұташа. Бұл түрдің ареалы - Батысында Подуральск қыраты шығысында Тарбағатайға дейін, Солтүстігінде Солтүстік Қазақстанның құрғақ далаларынан (50" солтүстік ендігі) оңтүстігінде Қырғыз жотасының тау етегіндегі жазықтыққа дейін алып жатыр. Құрғақ жусан қауымдары солтүстік іиөлі алқабында шығысқа Каспий маңы ойпатынан тау алды шөлдері алқабында Сырдария Қаратауынан Тарбағатай жотасына дейін алып жатыр. Құрғақ жусан саздақ (суглинистая), құмайт (супесчаная) топырақтарда, өте жиі қиыршың тасты топырақтарда таралған. Құмдарда кездеспейді. Тамыр жусанды (АгіетІ8Іа іеггае-аІЪае - Полынь белоземельная) шөлдер. Тамыр жусан-солтүстік тұрандық шөл түрі, оңтүстік батыс Монғолияға дейін таралған. Тамыр жусан ареалы батысында Каспий теңізі шығысында Жоңғар тауына дейін. Тамыр жусан-биіктігі 25 см дейін жартылай бұта - әртүрлі жағдайларда механикалық құрамы эртүрлі топырақтарда кездеседі. Майқара жусанды (АгіетІ8ІазиЫеззіпкіапа - Полынь Лессин-говидная) шөлдер. Майқара жусан - Солтүстік-шығыс тұрандық- жоңғарлық түрі. Орталық Қазақстандағы ұсақ шоқыларды (дала аймағының оңтүстік бөлігі шекарасында), Бетпақдала, Балқаш маңы шөлдерінде жэне Қаратаудан Тарбағатайға дейін (тау етегі жэне тауалды жазықтықтарында) Зайсан жэне Іле ойпаттарында кездеседі. А. 8иЫе88Іп§іапа - ксерофит, биіктігі 20-45 см жарты- лай бұта. Жетісу жусанды (АгіетІ8Іа һеріароіатіса - Полынь Семире- ченская) шөлдер. Жетісу жусаны - Оңтүстік Шығыс Қазақстанда таралған. Ол Іле, Күнгей, Жоңғар тау алды жэне Алтынемел, Кет- пен, Сөгеті,Торайғыр аласа тау не жоталары алды жазықтықтарында және Іле ойпатында таралған. Жетісу жусаны - ксерофилді жарты- лай бұташа, биіктігі 20-45 см. Тұран жусанды (АгіетІ8Іа іигапіса - Полынь Туранская) шөлдер. Тұран жусаны - Иран-Тұрандық түр. Оның ареалы Арал геңізінің Солтүстік Шығыс бөлігін, Торғай қыраты оңтүстігін, Бетпақдаланы, Мойынкұмды, Солтүстік Иранды, Солтүстік Аф- ганистанды қамтиды. Локальді-Копегдагтың Шығыс тау алдында, Обручев еңістігінде (ойпатында) Түркменияда Келифск Узбой ауда- нында, Балқаш маңының Солтүстігінде тарғыл жартылай аралының шығысында жэне Іле өзені аңғарында (Оңтүстік Балқаш маңы) кез- деседі. Тұран жусаны - ксерофилдік биіктігі 20-35 см, жартылай бұта. Кемруд жусанды (Агіеті^іа кетгисііса - Полынь Кемрудская) шөлдер. Кемруд жусаны - Оңтүстік Батыс Тұрандық түр, биіктігі 20-30см болатын жартылай бұташа. Кемруд жусанды өсімдіктер қауымдары: Маңғыстау жар- тылай түбегінде, Үстірт қыратының оңтүстігінде және Батыс Түркменияда таралған. Олар эртүрлі дэрежеде қиыршың тасты, тұзды саздақ жэне құмайт топырақтарда, тақырларда бекінген құмдарда қалыптасады. Басты жусанды (Агіетізіа сІЩиха - Полынь развесистая)шөлдер. Басты жусан - Шығыс Оңтүстік Тұрандық түр. Оның ареа- лы Қызылқұм шөлін, Каршын даласын, Сундуклі құмдарын, Сырда- рия Қаратауының Памир-Алайдың Оңтүстік Тэжікістан тауларының Оңтүстік-батыс беткейі тау етегі жазықтығын қамтиды. Фергана, Сурхан және Ширабад аңғарларына кіреді. Басты жусан - биіктігі 20-40 см жартылай бұташа. Жусандардың сирек қауымдары (Агіетізіа уигяатса, А.казсһуагіса}. Агіетізіа §иг§апіса (Кга$сһ) Ғііаі және Агіетізіа кахсһуагіса Кга$сһ түрлері басым шөлдер туралы семинар сабақтарында әдебиеттегі мэліметтері толығырақ талқыланады. жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||