1-Дәріс Геоботаниканың мақсаты, міндеті, негізгі ұғымдар және терминдер
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
darister1-15. geobotania (1)
| 2. Көпжылдық сораңды шөлдер
Көпжылдық сораңды шөлдер шөл аймағының барлық тармақтарында таралған. Бірақта олардың өсімдіктер жабынындағы рөлі эртүрлі. Бұйырғынды шөлдер (АпаЪахіз хаһа - Ежовник солончако- вый). Сортаң бұйырғын - Қазақстан-Жоңғар-Солтүстік тұрандық түр. Оның ареалы өте үлкен территорияны алып жатыр. Батыста Ер- гения биіктігінен Шығыста Жоңғарға дейін. Солтүстікте Солтүстік Қазақстан жазықтығына дейін, ал оңтүстігі Каршин даласына дейін. Бұйырғын - биіктігі 5-25 см (кейде 50 см дейін) жартылай бұташа. Оның тамырлары топыраққа 50-80 см терендікке дейін енеді, ал топырақтың беткі қабаттарында көптеген эфемерлік тамырлар қалыптасады. Тас бұйырғынды (Мапорһуіоп егіпасеит - Нанофитон ежо- вый) шөлдер. Тас бұйырғын - Солтүстік тұрандық (Лавренко,1962), Тұран-Жоңғарлық (Рачковская, 1993) түр. Түрдің ареалы батысында Каспий теңізінен шығысында Убсу- нур ойпатына жэне Жоңғар Гобиіне дейін, Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан жазықтығына дейін, Оңтүстігінде Зерафшан жотасының батыс бөлігіне дейін алып жатыр. Тас бұйырғынды қауымдар Маңғыстау,Үстірт, Бетпакдала, Солтүстік Балқаш маңы шөлдерінде таралған. Оңтүстікте тас бұйырғын Қызылқұм аласа тауларына дейін таралған. Шығыста Қытай Жоңғариясында Алтай жэне Шығыс Тянь-Шань таулары етектеріндегі жазықтықта тас бұйырғын негізгі доминант түр болып габылады. Монғолияда тас бұйырғын Барун-Хурай Убсу-нур ойпат- гарында кездеседі. Қазақстан жэне Орта Азия территорияларында тас бұйырғын қатысатын шөлдер территориясы 168,4 мың шаршы км. А. В. Прозоровский (1940) шөлдер өсімдіктері классификациясында тас бұйырғынды жартылай ағаш жэне шөлдік-жартылай бұташа тип- теріне жатқызады. Р. В. Камелин флорогенетикалық классификаци- ясында (1979) тас бұйырғындарды өсімдіктердің Иран-Тұран фрига- ноидтар типіне жатқызады. Баялыш сораңды (Заізоіа агЪизсиІі/огтіз) шөлдер. Баялыш сораң-Солтүстік тұрандық (Лавренко, Никольская,1963) Тұрандық (Соловьев,1981) түр. Бұл түрдің ареалы Иран-тұран облыс тармағы территориясын түгел қамтиды. Баялыш сораң ареалы біртекті емес,батыста бұл түр негізінен Үстірт қыратының Солтүстік бөлігінде, Маңғыстауды, ІІодуральск қыратының қалдықтарында жэне Солтүстік Арал маңында, Шығыста Қарсақпай қыратында, Бетпақдала шөлінде, Солтүстік Шығыс Балқаш маңында, Сырдария Қаратауының тау етегі тегістіктерінде және Шу-Іле тауларының, Іле және Зайсан ойпатында, Синьцзянда кездеседі. Ареалдың Солтүстік шекарасы Қазақ ұсақ шоқыларында Торғай ойпатында. Ареалдың Оңтүстік бөлігі жеке арал тэрізді учас- келермен көрінеді: Копегдагта үлкен жэне кіші Балқандар тауларын- да ең оңтүстіктегі пункті Иранда (34 Сол. ендік). Е. М. Лавренко көзқарасы бойынша баялыш сораңы - шөлдің пат- шасы. Қазақстан жэне Орта Азия шөлдері шекарасында бұл өсімдік 250,7 мың шаршы км территорияда басым. Бүршікті сораңды (8аІ$о1а §етта8сеп8 - солянка почечконос- гная) шөлдер. 8аІ8ОІа §етта8сел8 Риіі (тетыр - туркм, титр - узб) - Оңтүстік тұрандық түр. Бұл түр Маңғыстаудың Оңтүстігінде жэне Үстірт қыратында, Ба- тыс Түркменияда, Ферғана алқабында, Ыстықкөл ойпатында кезде- седі. Солтүстікте Үстірт қыратында, шығыста Ыстықкөл ойпатында кездестіруге болады. Бүршікті сораң - жартылай бұташа биіктігі, 15-25 см галофильді звритопты түр. Е. П. Коровин (1961) Орта Азия өсімдіктерінің классифиһ.піііи сында бүршікті сораң формацияларын өсімдіктердің галофи 11 іі іи піне жатқызады. Мамотов (1973) бұл түрді гипсофитке жатқымі.і Бүршікті сораң белсенді қатысатын өсімдіктер қауымдарынып і 11 пы ауданы 49 мың шаршы км. Оның 90% Оңтүстік тұран ііроиііи циясында негізінен бұл өсімдік түрі Батыс тұранының Оңіүі ні» шөлдерінде доминант болып саналады. Кеуреукті шөлдер Заһоіаогіепіаііз (Солянка восточная). 8аІ\оІч огіепіаііз тұрандық түр (Иранға да кіреді). Бұл өсімдіктің арсані.і Батыста - Каспий теңізінің батыс жағалауына дейін, Шығысі.і Жоңғар қақпасына дейін жетеді, Солтүстікте - дала аймағында ке і деседі, Оңтүстікте Бадхызға дейін жетеді. Кеуреук - галофилді жартылай бұташа биіктігі 20-40 (85) см і.і мыры қалың гипс қабатынан өтіп топыраққа 2 м дейін енеді. Кеуреук саздақ (суглинистый) жэне құмдақ (супесчаный) сүр құба топырақтарда, тақырларда, тасты, қиыршың тасты беткейлер і< өседі. Кеуреук белсенді қатынасатын өсімдіктер қауымдары ортаңі ы және оңтүстік шөлдерге тән. Өзбекстанда И. Ф. Моматов (1973) кеуреук доминант болатын 7 ассоциацияны бөліп көрсетті. Оларды 2 серияға топтастырды: гало фитті және гипсофитті деп. Кеуреук экологиялық тұрғыдан әртүрлі позицияда болуы мүмкін Кеуреуктің қатысуымен үлкен территориялар Тұран шөлінің ортал ыі эсіресе батыс бөліктерінде шоғырланған. Көкпекті шөлдер (Аігіріех сапа - лебеда седая) АігірІе.\ сапа С. А. Меу. - Көкпек Солтүстік Қазақстан-тұрандық дала лы шөлдік түр.Көкпектің ареалы Солтүстігінде - Торғай ойпа тына дейін, Оңтүстігінде - Сурхандария өзені алқабына дейіп батыстан шығысқа қарай Еділ өзенінен Жоңғар Гобиіне дейін таралады. Көкпекті өсімдіктер қауымы Солтүстік Тұранда (Каспий маңында, Арал маңында, Бетпакдалада, Солтүстік Шығыс Балқаш маңында, Алакөл және Зайсан ойпаттарында) өсімдіктер жамылғысында үлкеіі рөл атқарады. Көкпек - биіктігі 20-40 (50) см жартылай бұташа, га лофил. Тұзды топырақтарда - сортаң, кебірлі сортаң өсімдіктер қауымдарын құрушы түр. Көкпек - шөлдердің үлкен территориясында өсімдіктер жамылғысын құруға қатысады. Солтүстік тұран провинция- сы шөлдерінде (101,7 мың шаршы км) белсенді рөл атқарады. I окпектер солтүстік шөлдерде - 62% Каспий маңында, Торғай ой- іыіында, Арал маңында, Бетпақ далада, Ортаңғы шөлдерде - 31% I непий маңы, Үстірт, Бетпакдала, Балқаштың шығысында, Алакөл »һлне Зайсан ойпаттарында да кездеседі. жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|