1. Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты

Балансты көлденең талдауға мысал 50-ші кестеде көрсетілген.

1. 
   Балансты талдауды меншікті капитал мөлшерінің өзгерісінен бастаған пайдалы. (Баланстың V бөлімі “Капитал” ). Бұл есеп беру кезеңіндегі тенденцияны бірден көруге мүмкіндік береді.
   
2. 
   Егер баланстың V бөлімі есеп беру кезеңінің залалдары есебінен меншікті капиталдың төмендегенін және де бұл бизнестің даму логикасын көрсететін болса, онда осы залалдардың қаржыландыру көздерін анықтау қажет. Тәртіп бойынша, залалдар айналым капиталы есебі өзгерісінен қаржыландырылады, ал ол болса қосалқы бөлшектер мен дебиторлық берешектердің азаюына, кредиторлық берешектің көбеюіне әкеледі. Бірақ залалдардың қаржыландыру көзі мүлікті сату, ұзақ мерзімді қарыз немесе жарғылық капиталды көбейту болуы да мүмкін. Егер мұндай операциялар ұйыммен таза табыс болған жағдайда жүргізілетін болса, онда бұл әрекеттер экономикалық мақсат жағынан қарағанда негіздеуді талап етеді.
   
3. 
   Ары қарай баланстың жиынтық баптарына, яғни қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтерге, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерге талдау жүргізген дұрыс. Бұл көрсеткіштердің есеп беру кезеңіндегі кез-келген өзгерісі осы бөлімге бөлшектен талдау жасауды және көрсеткіштердің өзгеру себептерін анықтауды талап етеді. Табылған өзгеру себептері ұйым қызметінде есеп беру кезеңінде қазіргі тенденцияларды көрсету қажет.
   
4. 
   Есептің жиі қателігі ұзақ мерзімді берешекті 12 ай аралығында міндеттемелерді орындау уақыты келгенде қысқа мерзімдіге ауыстырмау болып табылады.
   

• 
  ұйым қаражаттарының айналымдылығы жылдамдығына жағдай жасайтын активтердің мобильді құрылымын қалыптастыру;
  
• 
  қысқа мерзімді активтердің бір бөлігін ұйымның және басқа дебиторлардың дайын өнімін тұтынушыларды несиелеуге қарай бұру, ал ол өндірістік үдерістегі айналым қаражаттарының бұл бөлігінің нақты имаббильді екенін білдіреді;
  
• 
  өндірістік базаны бұру;
  
• 
  олардың бухгалтерлік есептегі қалыптасқан тәртібі салдарынан негізгі қорлардың нақты бағалауының бұрмалануы және т.б.
  

1. 
   баланс валютасы есеп беру кезеңінің соңында басымен салыстырғанда жоғарылаған;
   
2. 
   қысқа мерзімді активтердің өсу қарқыны ұзақ мерзімді активтердің өсу қарқынына қарағанда жоғары;
   
3. 
   ұйымның меншікті капиталы қарыз капиталынан артық және оның өсу қарқыны қарыз капиталының өсу қарқынынан жоғары;
   
4. 
   дебиторлық және кредиторлық берешектердің өсу қарқыны біркелкі болып келеді.
   

1. 
   ұйымның өңдірістік әлуетінің өскенінен;
   
2. 
   өндірістік босалқы қорларға салым жасау арқылы ұйымның ақшалай активтерін инфляция әсерінен болатын құнсызданудан қорғауға тырысуды;
   
3. 
   таңдалынған шаруашылық стратегияның рационалды еместігі, соның салдарынан қысқа мерзімді активтердің елеулі бөлігі өтімділігі төмен босалқы қорларға салынғанын білдіреді.
   

Ғылыми – техникалық прогресстің дамуымен бірге өнімнің материал сыйымдылығы мен еңбек сыйымдылығын төмендетуге, қаражаттың айналымдылығын жеделдетуге, рентабельділікті арттыру мен бизнестің басқа да тиімділік көрсеткіштерін жоғарылатуға мүмкіншілік жасайтын жаңа технологиялар, жабдықтар, жаңа шикізат пен материалдар шығарылады, еңбекті ұйымдастыру формалары жетіле түседі.

Шаруашылық резервтерін толық түсініп, оларды толық анықтау мен игеру үшін олар түрлі белгілері бойынша жіктеледі.

Кеңістіктік белгісі бойынша шаруашылық ішкі, салалық, аймақтық және жалпы мемлекеттік резервтер ажыратылады.

Шаруашылықтың  ішкі резервтері тек талданатын кәсіпорын деңгейінде анықталады және сол кәсіпорында пайдаланыла алады. Олар негізінен ресурстарды тиімді пайдаланумен байланысты.

Салалық резервтер – бұл сала деңгейінде жүзеге асырылатын резервтер, мысалы, жаңа машиналар шығару, жаңа сорттар енгізу, т.б. Бұл резервтерді іздестіру салалық бірлестіктердің, министрліктердің құзырында.

Аймақтық резервтер географиялық аймақ шегінде анықталып, жүзеге асырылады (жергілікті шикізатты пайдалану, өнеркәсіп аймақтарын интеграциялау, т.б).

Жалпы мемлекеттік резервтерге экономика салаларының құрылымын оңтайландыруды, меншік формасын өзгертуді, экономиканы басқару жүйесін жетілдіруді, т.б. жатқызуға болады.

Уақыт белгісі  бойынша резервтер пайдаланылмаған, ағымдық және перспективалық болып бөлінеді.

Пайдаланылмаған резервтер – бұл өткен уақыт аралығындағы өндіріс тиімділігін арттыруда пайдаланылмаған резервтер.

Ағымдық резервтер – бұл жуық уақыт аралығында (ай, тоқсан, жыл) қызмет нәтижесін арттырудың мүмкіншіліктері.

Перспективалық резервтер ұзақ уақытта есептелген. Оларды жүзеге асыру қомақты инвестиция салумен, өндірісті қайта құрумен, өндіріс технологиясын ауыстырумен, мамандандырылуды өзгертумен байланысты.

 Ұдайы өндіріс үрдісінің кезеңдеріне  байланысты өндіріс аясының және айналыс аясының резервтері ажыратылады. Негізгі резервтер, әдетте, өндіріс аясында болады. олар өндіріс технологиясын жетілдіру, арзан шикізат пайдалану, өндірістік қуатты толық пайдалану, қалдықты азайтумен байланысты. Бірақ айналыс аясында да тиімділікті арттырудың резервтері мол: өнімді тасымалдау, сақтау, сату шығындарын кеміту, т.б.  

Осылайша, шаруашылық резервтерін жіктеу оларды іздестіруді кешенді, мақсаты жүргізуге көмектеседі. Сонымен бірге шаруашылық резервтерін іздестіру келесідей принциптерге негізделу керек:

1) резервтерді іздестіру ғылыми негізделуі керек;

2)    резервтерді іздестіру кешенді, әрі жүйелі болуы керек;

3)    резервтер экономикалық негізделген және нақты болуы керек;

4)    резервтерді іздестіру оперативті болуы керек;

5)    резервтерді іздестіру жүйелі, жоспарлы болуы керек;

6)    резервтерді іздестіруге түрлі маман иелері қатысуы керек.

Р↑Q = T : М_ш             немесе             Р↑Q = T * Р_қ

Еңбек ресурстарын, негізгі өндірістік қорларды көбейту арқылы өндірісті ұлғайту резервтері қосымша тартылатын ресурс шамасын тиісінше еңбек өнімділігіне, қор қайтарымына көбейту арқылы анықталады.

Р↑Q =           Мж                                                        P↑Q=P↓M*Q_ж*P_к

Мұндағы:

Р↓М - өнім бірлігіне жұмсалатын ресурс шығындарын төмендету резерві (жаңа технология еңгізу, озық тәжірибені пайдалану, т.б);

М_ж - өнім бірлігіне жоспарлы ресурс шығыны;

Q_ж – жоспарлы өндіріс көлемі;

Р_қ – ресурс қайтарымы.

Мысалы, өнім бірлігін  өндіруге нақты 3 кг шикізат пайдаланылған, жоспар бойынша оның деңгейін 2.8 кг жеткізу қарастырылған. Өндіріс көлемі 30000 бірлік. Сонда материал шығынын тиімді пайдалану арқылы өндіріс көлемін арттыру резерві:

Р↑Q =                          =   2143 бірлік      

               0.2 * 30000

 

3) Корреляциялық – регрессиялық талдау нәтижелері шаруашылық резервтерін іздестіруде кеңінен қолданылады. Ол үшін регрессия коэффициентін факторлық белгінің өзгеру мүмкіншілігіне көбейту керек:

Р↑↓Y = Р↑ х_і * в_і

Мұндағы:

Р↑ х_і  - факторлық белгінің арту резерві;

в_і – регрессия коэффициенті.

 

4) Математикалық бағдарламалау  тәсілдері резервтер көлемін анықтауда үлкен көмек көрсетеді. Оның көмегімен қолда бар ресурстарды оңтайлы пайдалану нұсқасы анықталып, пайдаланылмаған мүмкіншіліктер есептелінеді.

Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құны шығындар сомасын (ш) өндіріс көлеміне (v) бөлу арқылы анықталады:

          ш

Z =

Өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін шығындар сомасын төмендету (ш↓) мен  өндіріс көлемін арттыру (v↑) резервтерін іздестіру қажет, сонымен бірге өндіріс көлемін артыру үшін қосымша шығындар (ш_қ) қажет. Қорытындысында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервін анықтау әдістемесі келесідей бейнеленеді:

             Ш_н + Ш_қ –Ш↓           Ш_н

               V_Н + V↑                   V_н

Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынды басқарудың маңызды функцияларының бір бола отырып, белгілі деңгейде маркетинг аясына қатысты нарықтық ортаны талдауға негізделеді. Стратегиялық жоспарлау – бұл кәсіпорынның алға қойған мақсаттары, оның потенциалды мүмкіншіліктері мен нарықтық ортадағы мүмкіндіктері арасындағы стратегиялық сәйкестікті қалыптастыру мен ұстап тұрудың басқарушылық үрдісі. Стратегиялық жоспарлау негізгі 8 кезеңнен тұратын стратегиялық басқарудың алғашқы 6 кезеңінде жүзеге асырылады:

1) кәсіпорынның міндеттерін белгілеу;

2) мақсаттарды айқындау;

3) сыртқы ортаны бағалау мен талдау;

4) кәсіпорынды басқарушылық бағалау;

5) стратегиялық альтернативаларды талдау;

6) стратегияны таңдау;

7) стратегияны жүзеге асыру;

8) стратегияны бағалау.

Басқарушылық шешімдерді негіздеудің құралы ретінде стратегиялық талдау келесілерді қамтиды:

- сыртқы ортаны талдау;

- кәсіпорынды басқарушылық талдау;

- стратегиялық альтернативаларды талдау;

- стратегияны таңдау мен бағалау.

Сыртқы ортаны талдау кәсіпорынға әсер етуші сыртқы факторларды 3 бағыт бойынша бағалауға мүмкіндік береді: 1) стратегияға әсер етуі мүмкін өзгерістер; 2) ағымдық стратегияға қауіп төндіруші факторлар; 3) кәсіпорын мақсаттарына жетудің жаңа мүмкіндіктерін анықтаушы факторлар.

Стратегиялық талдау барысында 3 нақты сұраққа жауап берілуі тиіс:

1) кәсіпорынның осы уақыттағы жағдайы қандай ?

2) кәсіпорынның болашақта күтілетін жағдайы қандай?

3) кәсіпорынның болашақта күтілетін жағдайына  қол жеткізу үшін қандай  шаралар керек ?

Кәсіпорынның стратегиялық дамуына әсер ететін сыртқы орта факторлары келесідей бағыттарда талданады:

- экономика;

- саясат;

- нарықтар;

- технологиялар;

- халықаралық экономикалық қатынастар;

- бәсеке;

- әлеуметтік көзқарас.

Басқарушылық зерттеу – бұл кәсіпорын қызметіне оның стратегиялық күшті және әлсіз жақтарын анықтау мақсатымен жүргізілген талдау. Мұндай зерттеу негізгі  5 бағытты қамтиды – маркетинг, қаржы және бухгалтерлік есеп, өндіріс, адам ресурстары, кәсіпорын мәдениеті.

Маркетинг аясында талдаудың жеті облысын бөліп көрсетуге болады:

1) кәсіпорынның нарықтағы үлесі мен бәсеке қабілеттілігі;

2) тауарлар мен қызметтердің түрлері, сапасы;

3) нарықтық,  демографиялық статистика;

4) жаңа тауарлар мен нарықтарды зерттеу, жүзеге асыру;

5) сатып алушыларға қызмет көрсету;

6) жарнама;

7) пайда.

Қазақстандық кәсіпорындардың көпшілігі үшін бухгалтерлік есеп пен қаржы ресурстарын зерттеу өте қажет, себебі олардың көпшілігінде қаржы ресурстарын басқару функциясы жүзеге асырылады және басқарушылар қаржылық қиындықтардың  негізгі себептерін білмейді. Сол себепті қаржылық  қызметті талдау кәсіпорынның ішкі әлсіз жақтарын айқындап, оны жою үшін шаралар дайындауға мүмкіндік береді.

Өндірісті басқаруды талдау кәсіпорын дамуы үшін өте маңызды және ол келесі сұрақтарға жауап беруі тиіс:

1.Кәсіпорын тауарлар мен қызметтерді бәсекелестерімен салыстырғанда төмен шығындармен өндіре ала ма? Егер жоқ болса, неге?

2. Кәсіпорын қызметі  бір не бірнеше жеткізушілерден тәуелді ме? Неге?

3.  Кәсіпорын құрал жабдықтары талапқа сай келе ме?

4. Материалдық қорлар көлемі мен тапсырыс мерзімін қысқартуға бола ма? Қорлар мен тапсырысты басқару жүйесі бар ма?

5. Кәсіпорын тауарлары мен қызметтері маусымдық сұранысқа ие ме? Бұл жағдайды қалай өзгертуге болады ?

6. Кәсіпорын бәсекелестер игере алмаған нарықтарды игере ала ма?

7. Кәсіпорында сапаны бақылау мен реттеудің тиімді жүйесі әрекет ете ме?

Көптеген кәсіпорындардың күрделі мәселелері олардың персоналына, яғни адамдарға байланысты туындайды. Адам ресурстарымен байланысты негізгі мәселелерді келесі сұрақтарға жауап бере отырып анықтауға болады:

1. Сала қызметкерлерінің бүгінгі және болашақтағы сипаты қандай?

2. Жоғары басшылықтың дайындығы мен іскерлігі қандай?

3. Мамандардың біліктілігін арттыру жүйесі ұйымдастырылған ба?

4. Басқару кадрларын алмастыру тәртібі жоспарланған ба?

5. Жетекші мамандарды жоғалту орын алды ма?

6. Персонал қызметін бағалаудың кешенді жүйесі әрекет ете ме?

7. Кәсіпорын персоналы табысты бөлуге  қатыса ма?

8. Еңбек үрдісі қаншалықты тиімді ұйымдастырылған?

Ұйымда қалыптасқан климат – ұйым мәдениеті деп аталады. Бұл фактор кәсіпорынның ұзақ мерзімді дамуына елеулі ықпал етеді. Себебі кәсіпорын қызметкерлерінің, клиенттер мен жалпы қоғамдық пікір негізінде кәсіпорынның бейнесі, имиджі қалыптасады. Осыған орай кез-келген кәсіпорынның алға қойған мақсаттары оның имиджімен ұштасуы қажет.

Қазіргі уақытта кәсіпорындар жүзеге асыратын 2000 нан аса стратегиялар түрлері белгілі. Бірақ экономикалық тұрғыдан кәсіпорын басшылығы алдында төрт негізгі стратегиялық альтернатива бар. Бұл шектеулі өсу, өсу, төмендеу, сонымен бірге осы 3 стратегияның үйлесімі.

Өсім көрсеткіштері ретінде келесілер қолданылады: жалпы табыстың (жалпы түсімнің) өсімі, активтер құнының өсімі, баланстық табыстың өсімі, меншікті капиталдың өсімі.

Өсім көрсеткіштерін инфляция деңгейімен, депозиттер бойынша пайыздық үстеме мөлшерімен, басқа кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыру негізінде кәсіпорын стратегиясы бағаланып, жіктеледі. Егер жалпы табыстың өсімі пайыздық ставкалардан жоғары болса, онда шаруашылық қызметі өсу стратегиясына сәйкес келеді. Егер жалпы табыстың өсімі пайыздық ставкалардан төмен, бірақ инфляция деңгейінен жоғары болса, онда шектеулі өсу стратегиясы орын алады. Ал егер табыс өспесе не табыстың өсімі инфляция деңгейінен төмен болса, онда төмендеу  стратегиясы орын алады.
56. Сатудың зиянсыз көлемі  мен қауіпсіздік аймағын анықтау
Зиянсыздық – бизнестің пайда да, зиян да әкелмейтін күйі. Басқаша айтсақ,  бұл – кәсіпорынның  пайда ала бастауын қамтамасыз ететін  түсім сомасы немесе өндіріске жұмсалған барлық шығындарды жабатындай сату көлемі. Осы өнім көлемінен кейін сатылған өнімнің әрбір бірлігі  кәсіпорынға пайда әкеле бастайды.

         Сатудың зиянсыз көлемі бизнес-жоспарларды  дайындауда, басқару шешімдерін қабылдау мен  кәсіпорын қызметін бағалауда негізгі көрсеткіш болып саналады, сол себепті оны әрбір экономист, менеджер, бухгалтер анықтап, талдай алуы қажет.

         Сатудың зиянсыз көлемі (q_З)  натуралды және ақшалай өлшемде бейнеленуі мүмкін. Натуралды өлшемдегі сатудың зиянсыз көлемі кәсіпорын қалыптасқан жағдайда қанша бірлік өнім сатқанннан бастап пайда ала бастайтындығын көрсетді. Оны анықтау үшін келесі формула қолданылады:

q_{З(натуралды)} =        

Мұндағы: С- өнім өндірісіне жұмсалған тұрақты шығындар сомасы; - өнім бірлігінің бағасы; - өнім бірлігіне жұмсалатын айнымалы шығындар.

Жоғарыдағы формуланы алу үшін (сатудың зиянсыз көлемін анықтау үшін) түсім сомасы (q*p)  мен барлық шығындарды (C+q*b) теңестіру қажет: q*p=C+q*b,  осы теңдік бойынша түсім сомасы барлық шығынға теңелетін сату көлемі: q_З = .       

Сатудың зиянсыз көлемін құндық өлшемде анықтау үшін тұрақты шығындар сомасын (С) түсімдегі маржиналдық табыстың үлесіне бөлу керек (Ү_м.):

q_{З(құндық)} =       

         Маржиналдық табыс түсім мен айнымалы шығындардың айырмасы, ал өнім бірлігіне шаққандағы маржиналдық табыс: .   

 

Өнім бірлігінің күтілетін нарықтық бағасы, тг (р)	2000
Өнім бірлігіне жұмсалатын айнымалы шығындар, тг (b)	1500
Тұрақты шығындар сомасы, мың тг. (С)	5000

         Осындай жағдайда кәсіпорын барлық шығындарды өтеп, пайда алуы үшін қандай көлемде өнім сатуы керек ?

 

q_З = =  =10 000 бірлік.

         Демек, кәсіпорын қалыптасқан жағдайда осы өнім түрін сатудан пайда алуы үшін 10 000 бірліктен көп өнім сата алуы керек.

         Айталық, жоғарыдағы мысал бойынша кәсіпкер өнім сатудан 2,5 млн. теңге пайда  алуды жоспарласа, сату көлемі қанша болуы керек ?

         Айтылып өткеніндей, зиянсыз сату көлемінен кейін сатылған әрбір өнім маржиналдық табысқа тең пайда әкеледі: 2000-1500=500 тг. Демек 2,5 млн.тг. пайда алу үшін зиянсыз көлемге қосымша 5000 бірлік өнім сатылуы керек (2,5 млн.тг/500 тг.), барлығы 15000 бірлік (10000+5000).

         Нақты сату көлемі мен сатудың зиянсыз көлемі арасындағы айырмашылық – қауіпсіздік аймағы деп аталынады. Жоғарыдағы мысал бойынша кәсіпорынның нақты сату көлемі 16000 бірлік болса, онда қауіпсіздік аймағы 6000 бірлікті (16000-10000) немесе 37,5 % құрайды (6000/16000), демек кәсіпорынның нақты сату көлемі 6000 бірлікке не 37,5 % ға кемігеннен бастап қана кәсіпорын зиян шеге бастайды.

        

57. Инвестициялардың мәні, түрлері мен типтері

Инвестициялар  -    экономиканың  түрлі секторларына  капиаталды оның құнын сақтау мен көбейту мақсатымен  ұзақ мерзімге салу үрдісі, басқаша айтсақ инвестиция – қауіпсіздік пен өсімді қамтамасыз ететін, ақша салуға болатын кез-келген құрал. Қолда бар бос ақша қаражаттары – инвестиция емес, себебі оның құны инфляцияға ұшырайды және ол табыс әкелмейді.

         Қазіргі тәжірибеде мүліктік  және қаржылық инвестициялар ажыратылады. Мүліктік  инвестициялар  - жаңа өндіріске, ескі технологияларды жаңартуға салынған инвестициялар. Ал қаржылық инвестициялар – мемлекеттің, кәсіпорындардың , инвестициялық қорлардың акциялары мен құнды қағаздарын сатып алуға  жұмсалған инвестициялар. Бірінші жағдайда, кәсіпорын - инвестор өзінің  өндірістік капиталын жоғарылатады (өндіріске қажетті негізгі және айналыс қаражаттарының құнын ) ,  ал екінші жағдайда   өзінің қаржылық капиталын жоғарылатады (акцияларға дивиденд алу жолымен). Басқаша айтқанда инвестициялардың бұл топтары  тікелей және жанама инвестициялар болып ажыратылады.

         Мүліктік  инвестициялар  - нақты активтерге және нақты жеке мүлікке салынған болып ажыратылады. Нақты активтер – жер, ғимараттар мен құрылыстар, яғни жылжымайтын мүлік. Ал нақты жеке мүлік – алтын, антиквариат, өнер туындылары, т.б. 

         Инвестициялаудың келесі бағыты -  материалдық емес активтерге инвестициялар – кадрлардың біліктілігін арттыруға жұмсалған, сауда белгісінің танымдылығын арттыруға, патенттер мен лицензиялар алуға жұмсалған инвестициялар.

          Нақты активтерге жұмсалатын инвестияларды келесідей топтастыруға болады:

- өндірістің тиімділігін арттыруға инвестициялар;

- өндірісті кеңейтуге инвестициялар;

- жаңа өндірісті құруға инвестициялар;

-  мемлекеттік басқару органдарының мақсаттарын орындаумен байланысты инвестициялар.

         Қаржылық инвестиция  құралы – құнды қағаздар. Құнды қағаздар немесе қорлық құндылықтар  - бұл қарыз міндеттемесін немесе компанияға қатысу үлесін растайтын және қатысу үлесін сатуға құқық беретін инвестициялық құралдар (акция, облигация, опцион, депозиттер).

         Инвестициялық үрдіс – бұл ақша қаражатын ұсынушылар мен ақшаға сұраныс берушілерді кездестіретін механизм. Әдетте екі жақ қаржы институттарында немесе қаржы нарығында кездеседі, бірақ мүліктік құндылықтар көп жағдайда сатушы мен сатып алушының тікелей кездесуі арқылы өтеді.

         Инвестициялық процестің басты қатысушылары:

- мемлекет - өз қызметін қаржыландыру үшін көлемді қаражат керек, әдетте, мұндай сұраныс мемлекеттік облигациялар есебінен өтеледі. Жалпы алғанда мемлекет – ақша қаражаттарын таза  тұтынушы, яғни беретін ақшасынан көп тұтынады.

- компаниялар - ақша қаражаттарын таза  тұтынушы.

- жеке тұлғалар – ақша қаражаттарын таза ұсынушы.

         Инвестициялау үрдісі ұзақ мерзімді үрдіс екендігін ескерсек, уақыт өтуіне қарай ақшаның құны ақша нарығындағы пайда нормасына сәйкес өзгеріп отыратындығын білу қажет (пайда нормасы ретінде банктердің несиелік  пайызы алынады). Себебі инвестициялау тәжірибесінде инвестициялау барысындағы ақша құны оның болашақтағы пайда, амортизациялық аударымдар түріндегі қайтарылатын құнымен салыстырылады.

         Ақшаның болашақ құны – осы күні инвестицияланған қаражаттың белгілі бір пайыздық ставканы ескере отырып есептелген, белгілі бір уақыт өткеннен кейінгі құны.

         Ақшаның ағымдағы құны – болашақтағы ақшалай түсімдердің белгілі бір паайыздық ставка арқылы (дисконттық ставка) ағымдағы кезеңге келтірілген құны.

         Дисконттау – күрделі пайызды есептеуге кері үрдіс. Ол қандай да  бір пайыздық ставка шартымен белгілі бір мерзімнен кейін белгілі бір соманы алу үшін осы күні қанша қаражат салу керектігін есептеу үшін қажет.

         Қаражатты инвестициялаумен байланысты қаржылық-экономикалық есептеулер кезінде өсіру және диконттау үрдістері жай және күрделі пайыздар арқылы жүргізіледі.

         Жай және күрделі пайыз кезінде қаражаттың болашақтағы (F) және ағымдық құндары (P) келесідей есептелінеді:

 

Ақшаның құны	Жай пайыз	Күрделі пайыз
Болашақтағы құн	F= P * (1+n *i)	F= P * (1+i) n
Ағымдық құн	P =	P =

 

Мұндағы: n – пайыздық төлемдер жүргізу саны; i – пайыздық ставка.

         Мысал 1. Банкке 5 жыл мерзімге  9 % өсіммен салынған 2  млн.  теңгенің болашақтағы құны қанша ?

а) жай пайызбен: F= P * (1+n *i)=  2 * (1+5*0,09)=2,9 млн. теңге.

б) күрделі пайызбен:  F= P * (1+i) ⁿ = 2* (1+0,09)⁵ = 3,077  млн.теңге.

         Мысал 2. Банкке 4 жыл мерзімге 10  % өсіммен салынған  қаражаттың болашақтағы құны  5 млн.теңгені құраса, банке салынған бастапқы қаражат сомасы қанша ? 

         Мысал 3. Кәсіпорынның осы сәтте  10 млн. теңге қаражат салып, 5 жылдан кейін 15,5 млн. теңге табыс әкелетін жобаға қатысу мүмкіндігі бар. Егер банктер салымдарға 10 пайыздық үстеме белгілесе, осы жобаға қатысу тиімді ме ? 

         Оны анықтау үшін екі түрлі бағытты  қолдануға болады:

1. Кәсіпорын 5 жылдан кейін 15,5 млн.теңге алуы үшін осы күні банкке қанша қаражат салуы керектігін анықтау:

         15,5 млн.теңге көлеміндегі табысты алу үшін жоба бойынша 10 млн.теңге қаражат жұмсалса, осындай табыс алу үшін бүгінгі күні банкке 9,624 млн. теңге салса жеткілікті, демек кәсіпорын үшін жобаға қатысу тиімсіз.

2. Қаражаты банкке салудың болашақтағы құнын анықтау:

F= 10* (1+0,1)⁵ = 16,105  млн.теңге.

         Сонда банкке салынған қаражаттың болашақтағы құны 16,105 млн.теңгені құрайды, бұл жоба нәтижесінен көп.

         Инвестициялау үрдісінде инфляциялық үрдістердің әсерін де ескеру қажет. Соған байланысты инвестициялау үрдісінде ақша қаражаттарыныңноминалды және нақты құны түсініктері ажыратылады.

         Мысалы , 1 жыл мерзімге банктегі  депозиттік шотқа салынған 10 млн. теңге үшін есептелінетін номиналды жылдық пайыздық ставка – 12 %, егер күтілетін инфляция деңгейі  6 % болса, қаражаттың болашақтағы номиналды және нақты құны қанша ?

F_{номиналды}= 10 * (1+0,12)=11,2 млн.теңге

F _нақты = 10 * =10,566 млн.теңге

Яғни, нақты пайыздық ставка келесі формуламен есептелінеді (Фишер формуласы):

i_н=        

         Егер номиналды пайыздық ставка мен инфляция деңгейі салыстыралы түрде үлкен болмаса, онда нақты пайыздық ставка қарапайым әдіспен де есептелінеді:

                  i_н= N – и            

         Мысалы, күтілетін жылдық инфляция деңгейі 50 % жағдайында банктер депозиттік салымдар бойынша  60  % жылдық ұсынады. Сонда жылдық нақты пайыздық ставка:

-         Фишер формуласы бойынша: .

Демек, екіші формула бойынша  қателік 3,3 % құрап отыр.

салыстыру нәтижесінде келесідей шешімдер қабылдануы мүмкін:

а) N = и , яғни ақшаның болашақтағы құны өзгермейді,  қаражаттың  өсімі тек  инфляция әсерін ғана жаба  алады;

в) N и , яғни инфляциялық үрдістер есебінен  қаражаттың  болашақтағы құны кемиді, инвестициялау тиімсіз.

         Жобаның пайда болуы мен жойылуының мерзімдерінің арасы – жобаның өмірлік циқлы деп аталады. Ол келесі кезеңдерді  қамтиды:

- инвестициялық мүмкіншіліктерді талдау;

- жобаның техникалық-экономикалық тиімділігін алдын-ала талдау;

- жобаны  техникалық –экономикалық негіздеу;

- келісім-шарттар дайындау;

- жобалау;

- күрделі құрылыс;

- маркетинг;

- персоналды оқыту;  

- құрылысты қабылдап алу, іске қосу;

- құрал-жабдықты айырбастау, кеңейту, инновациялар енгізу.

         Ал егер, қаржылық құралдарға инвестиция салу көзделсе, онда:

- инвестициялаудың  мақсатын анықтау;

- қаржылық құралдарды бағалау;

- диверсификациялық портфель құру;

- портфельді басқару кезеңдері жүзеге асырылады.

         Инвестициялық жобалардың тиімділігі жұмсалған шығын пен алынған нәтиженің арақатынасын сипаттайтын келесідей көрсеткіштер жүйесімен сипатталады:

1. Таза келтірілген құн (ТКҚ, NPV – net present value);

2. Табыстылық индексі немесе инвестиция рентабельділігі (Т_и , PJ-profitability index);

3. Жобаның  өтелу мерзімі (Ө_м , PM-payback method);

4.Табыстылықтың ішкі нормасы (Т_н , IRR – internal rate of return ).

         Таза келтірілген құн (ТКҚ, NPV) – инвестициялаудың соңғы нәтижесін абсолютті шамада бейнелейтін көрсеткіш, яғни инвестициялық жоба нәтижесінен қанша табыс алынғанын сипаттайды . Оны анықтау үшін  инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысында алынатын  ақша ағынын дисконттау жолымен ағымдағы құнға келтіріп (АА), одан ағымдағы құнға келтірілген инвестицияланған қаражатты (И) алып тастау керек:

    ТКҚ= АА - И            

Инвестициялау үрдісінде ақша қаражаттары бірнеше жыл аралығында келіп түсуі мүмкін.  Сол себепті инвестициялардың тиімділігін бағалағанда уақыт факторын ескеру қажет, оны есепке алу үшін болашақтағы ақша қаражаттары дисконттық ставка (d) көмегімен ағымдағы құнға келтіріледі.

Дисконттық ставканың деңгейі банк салымдары  бойынша номиналды  пайыздық ставкадан, инвестор тәуекелге барғаны үшін белгіленетін  қосымша пайыздық ставкадан тәуелді. Айталық, банктер салымдарға 8 %  жылдық ұсынады, кіші бизнеске қаражат салумен байланысты тәуекелге қосымша  5 %. Сонда d:

1.08*1.05=1.134 -1 =13.4%.

Демек, инвестор жобаға қаражат салуы үшін оның жыл сайынғы  табыстылығы ең кемі 13.4% болуы керек, одан төмен табыстылық жағдайында инвестиция салу тиімсіз. Немесе, айталық, инвесторды ең кемі 20 пайыздық табыс нормасы қызықтырады, сонда дисконттық ставка ретінде 20 % алынады.

Инвестордың табысын қарапайым әдіспен анықтасақ инвестор жоба нәтижесінен 400 мың теңге пайда алады:

(700+500+400) – 1200 = +400 мың тг.

Бірақ инвестицияның тиімділігіне мұндай жолмен баға беруге болмайды, себебі алғашқы жылғы қаражат пен кейінгі жылдардағы ақша сомаларының сатып алу қабілеті әртүрлі, оларды бір-біріне қосу, өзара салыстыру дұрыс емес. Сол себепті  бұл жерде уақыт факторын және инвесторды қанағаттандыратын табыстылық нормасын (дисконтттық ставка) ескере отырып, болашақтағы ақша ағындарын ағымдағы құнға (бірдей негізге) келтіру керек:

АА= ,3 +347,2+231,5=1162 мың тг.

1162 -1200 = - 38 мың тг.

         Яғни инвестициялық жоба табыс әкелгенімен, оның табыстылығы инвесторды қанағаттандыратын 20 % дан төмен, сол себепті инвестициялық жоба бойынша 38 мың тг. зиян шегіліп отыр.

Табыстылық индексі (Т_и , PJ)  - инвестицияның тиімділігіне салыстырмалы  баға беретін көрсеткіш. Оны анықтау үшін  дисконттау жолымен ағымдағы құнға келтірілген  ақша ағынын (АА)  ағымдағы құнға келтірілген инвестицияланған қаражатқа  (И) бөлу керек:

                      Т_И =                  

         Жобаның  өтелу мерзімі (Ө_м , PM) – инвестициялық жобаға жұмсалған қаражат қанша уақытта ақша ағынымен толық өтелетіндігін сипаттайды. Оны анықтау үшін инвестицияланған қаражат сомасын орташа жылдық ақша ағынына бөлу керек:

                      Ө_м =           

                       Т_Н =              

                
60. Тәуекелді бағалау мен есепке алу   әдістері

Қазіргі уақытта тәжірибеде тәуекелді есепке алудың бірнеше әдістері қолданылады. Олардың негізгілері келесілер:

Эксперттік бағалау әдісінің негізгі түрлері келесілер:

                   Мамандардың өзара талқылауы нәтижесінде ортақ пікір қабылдау

(метод “мозговой атаки”);

                   Эксперттердің бір тобы ой тастап, екіншілер оны талдау арқылы

шешім қабылдау (метод “мозгового штурма”);

                   Дельфи әдісі. Бұл әдісте эксперттер ұйымдастырушыны

қызықтыратын сұрақтарға алдын-ала, жеке, құпия түрде жауап береді. Одан кейін нәтижелер жинақталып, өнделеді, басым пікір сараланады. Осыдан кейін барып эксперттер басқалардың пікірлерімен танысып, пікір алмаса алады.

                   ПАТТЕРН әдісі – техникалық мәліметтерді сандық бағалау

жолымен жоспарлауға көмектесу. Бұл әдісте зерттелетін мәселе одан әрі мәселелерге, міндеттер мен элементтерге жіктеліп, “шешімдер ағашы” қалыптастырылады. Жеке эксперттердің пікірі ашық талқыланып, ортақ шешім қабылданады.

Эксперттік бағалаулар әдістерінің артықшылығы ретінде эксперттердің іскерлік пікірлесу нәтижесінен пайдалы, тың пікірлер алу мүмкіндігін айтуға болады, бірақ бұл жерде конформизмнің (эксперттердің өз  беделін пайдалану арқылы жеке  пікірін мойындатуы) теріс әсері де болуы мүмкін.

         2. Аналогиялар әдісінде  жүзеге асырылу жоспарланып отырған жобаға  ұқсас жобалардың нәтижелері талданады, оның кемшіліктері анықталып, мүмкін нәтижелері салыстырылады. 

- өндірісті кеңейтуге  инвестиция  0-6 %;

-  жаңа өндіріс орнын ашуға инвестиция 5-15 %;

- жаңа технологияларға инвестиция 10-20 %.

         4. Сезімталдылықты (икемділікті) талдау әдісі. Бұл әдісте ең алдымен жобаның тиімділігін бағалаудың критерийі анықталады (таза келтірілген құн, табыстылық индексі, немесе табыстылықтың ішкі нормасы). Одан кейін  осы көрсеткіштің өзгерісіне түрлі факторлардың әсері есептелінеді. Айталық, жобаның тиімділігін бағалаудың критерийі ретінде NPV алынды. Алғашқы шарттар бойынша NPV₀ – 3 млн.теңге. Егер өнім бірлігінің бағасы 1000 теңгеден 1200 теңгеге дейін өзгерсе, NPV₁ – 4,5 млн.теңгені құрайды делік. Яғни, өнім бағасы 20 % ға өзгергенде NPV 50 % ға өзгереді.  Сонда сезімталдылық көрсеткіші (С_К) келесідей есептелінеді:

С_К  = .5 %

Демек, баға 1 % ға өзгергенде нәтиже (NPV) 2.5 % ға өзгереді. Осылайша нәтижеге әсер етуші барлық факторлар (айнымалылар) бойынша сезімталдылық көрсеткіші есептелініп, нәтижеге неғұрлым елеулі ықпал ететін факторлар анықталады.

Кесте А – Жобаның тәуекелге тексерілетін факторларының рейтингі

         А-кестесіндегі мәліметтер бойынша жоба нәтижесі сату бағасына, сату көлеміне өте сезімтал. Келесі кезекте айнымалылардың сезімталдылығы мен мен болжанғыштығына баға беру керек.

Кесте В – Жобадағы айнымалылардың сезімталдылығы мен болжанғыштығының көрсеткіштері

         В кестесінде сезімталдылық дәрежесіне NPV сезімталдылығының мәндері бойынша жоғары, орташа, төмен деген баға беріледі, ал олардың болжану мүмкіндігіне қолда бар мәліметтер негізінде немесе эксперттік бағалаулар жолымен баға беріледі. Одан кейін В кестесіндегі әр айнымалы С кестесінен тиісті орын алады.

 Кесте С – Сезімталдылық пен болжанғыштық матрицасы

 

Айнымалының болжанғыштығы	Сезімталдылық
	жоғары	орташа	төмен
төмен	1           сату көлемі	1	2
орташа	1 сату бағасы	2 тұрақты шығындар	3 айналыс капиталына қажеттілік
жоғары	2	3             банк %	3 құралдың қалдық құны

        

         С кестесінен айнымалылардың орналасуының 3 аймағын бөліп көрсетуге болады.

Сезімталдылықты талдау әдісі қарапайым, есептеуге жеңіл және талдау нәтижесі көрнекі болуына қарамастан кемшілікке ие. Бұл әдісте нәтижеге тек бір фактордың әсері ғана жеке есептелінеді, ал бір фактордың өзгерісінің екінші факторға әсері ескерілмейді, мысалы, баға өзгерісінің сату көлеміне әсері, т.б. Мұндай кемшілікті сценарийлерді талдау әдісі толықтырады, себебі онда барлық факторлар бірге өзгереді.

Кесте 12.1 – Инвестициялық жобаның жүзеге асуының сценарийлері

Егер пессимистік сценарий бойынша NPV теріс мәнге ие болса, онда жоба  тәуекелді,  ал оң мәнге ие болса, онда жоба тәуекелсіз.