1. Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты



бет67/67
Дата14.05.2020
өлшемі0,55 Mb.
#68469
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   67
Байланысты:
биз талдау экз сурак жауап

Қосалқы бөлшектер

546.0

79.8

935.0

16.9

389.0

+ 171,2

Баска да қыска мерзімді активтер

9,0

1,3

2205.0

40,0

+2196.0

+24500

Қысқа мерзімді активтер жиыны

580,0

84.8

5414.0

98,3

+4834.0

+933.4

ІІ.Ұзак мерзімді активтер

Негізгі құралдар

104.0

15.2

95.0

1,7

-9,0

-8,7

Ұзақ мерзімді активтер жиыны

104

15.2

95.0

1,7

-9,0

-8,7

Баланс

684.0

100.0

5509

100,0

+4825,0

+805.4

Пассивтер

III. Қысқа мерзімді

міндеттемелер

Қысқа мерзімді қаржылық

міндеттемелер

100,0

14,6

2326.0

42,2

+2226,0

+2326,0

Басқа да міндетті және ерікті төлемдср бойынша міндеттемелер

58.0

8.5

83.0

1.5

+25.0

+143,1

Қысқа мерзімді кредиторлық берешек

93.0

13,6

1803.0

32,7

+ 1710

+1938,7

Қысқа мерзімді міндеттемелер жиыны

251,0

36,7

4212,0

76,4

+3961,0

+1678.1

IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер

-

-

-

-

-

-

V. Капитал

Шығарылған капитал

100,0

14,6

100,0

1.8




+100,0

Үлестірілмеген табыс (жабылмаған зиян)

333.0

48,7

1197,0

21,8

+864,0

+359.4

Капитал жиыны

433.0

63,3

1297.0

23,6

+864,0

+299.5

Баланс

684.0

100,0

5509,0

100,0

+4825,0

+805.4

Кесте 49 – Балансты тікелей талдауға мысал




Балансты көлденең талдаудың мәні абсолютті көрсеткіштер қатысты өсу (төмендеу) қарқынымен толықтырылатын аналитикалық кесте құруда. Тәртіп бойынша, бірқатар жалғасқан кезеңдердің базистік өсу қарқыны алынады, ол жеке көрсеткіштердің өзгерісін талдауға ғана емес, сонымен бірге олардың маңызын болжауға да мүмкіндік береді. Көлденең талдау нәтижелерінің бағалылығы инфляция жағдайында едәуір төмендейді. Сонда да бұл мәліметтерді шаруашылық аралық салыстыруда қолдануға болады.

Көлденең талдаудың мақсаты баланстың әртүрлі баптары мөлшерінің белгілі бір кезеңге абсолюттік және салыстырмалы өзгерістерін анықтау және осы өзгерістерге баға беру болып табылады.

Балансты көлденең талдауға мысал 50-ші кестеде көрсетілген.



Кесте 50 – Ұйымның балансын көлденең талдау

Көрсеткіштер

Жыл басы

Жыл соңы




мың

теңге

%

мың

теңге

%

мың

теңге

%

Активтер

I. Қыска мерзімді активтер

Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері

-

-

10.0

-

+10.0

-

Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар

"

-

2160.0

-

+2160.0

-

Қысқа мерзімді дебиторлық

берешек

25.0

100.0

104,0

416,0

+79,0

+316,0

Бөлшектер

546,0

100.0

935,0

171.2

+389,0

+71.2

Басқа да қысқа мерзімді активтер

9,0

100,0

2205,00

24500,0

+2196,0

+24400,0

Қысқа мерзімді активтер жиыны

580.0

100,0

5414.0

933.4

+4834.0

+833,4

II. Ұзақ мерзімді активтер

Негізгі құралдар

104.0

100.0

95,0

91.3

-9,0

-8.7

Ұзақ мерзімді активтер жиыны

104.0

100.0

95,0

91,3

-9.0

-8.7

Баланс

684,0

100.0

5509.0

805.4

+4825.0

+705.4

Пассивтер

Қысқа мерзімді міндеттемелер

Қысқа мерзімді қаржылық міңдеттемелер

100,0

100,0

2326.0

2326.0

+2226,0

+2226.0




Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер




58,0

100,0

83,0

143,1

+25.0

+25.0

Қысқа мерзімді кредиторлық берешек

93,0

100,0

1803.0

1938,7

+ 1710,0

+ 1838,7

Қысқа мерзімді міндеттемелер жиыны

251.0

100,0

4212,0

1378,1

3961,0

1278,1

ІV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер

-

-

-

-

-

-

V. Капитал

Шығарылған капитал

100.0

100,0

100,0

100,0

-

-

Үлестірілмеген табыс (жабылмаған зиян)

333.0

100,0

1197,0

359,4

+864,0

+ 199,5

Капитал жиыны

433,0

юо.о

1297,0

459.4

864,0

+ 199.5

Баланс

684.0

100.0

5509.0

805.4

+4825.0

+705,4

Баланс негізіндегі тікелей және көлденең талдауды ұйымның қызметін экономикалық талдаудың бастапқы сатысында жүзеге асырған дұрыс. Оны көбінде көмекші саты ретінде қарастырған дұрыс, өйткені ары карай тереңдетілген және жан-жақты талдауды да қажет ететін аспектілер анықталынады. Тікелей талдау салалық ерекшеліктерді ееепке ала отырып, ұйымға маңызды мүліктік бөліктерді және қаржылық каражаттардың көздерін бөліп қарауға мүмкіндік жасайды, ал көлденең талдау мүліктің құрылымында және қаржыландыру бағытында, қарастырылып отырған уақытта орын алған елеулі өзгерістерді анықтайды. Балансты тікелей және көлденең талдауды жүргізу бойынша ұсыныстар:

  1. Балансты талдауды меншікті капитал мөлшерінің өзгерісінен бастаған пайдалы. (Баланстың V бөлімі “Капитал” ). Бұл есеп беру кезеңіндегі тенденцияны бірден көруге мүмкіндік береді.

  2. Егер баланстың V бөлімі есеп беру кезеңінің залалдары есебінен меншікті капиталдың төмендегенін және де бұл бизнестің даму логикасын көрсететін болса, онда осы залалдардың қаржыландыру көздерін анықтау қажет. Тәртіп бойынша, залалдар айналым капиталы есебі өзгерісінен қаржыландырылады, ал ол болса қосалқы бөлшектер мен дебиторлық берешектердің азаюына, кредиторлық берешектің көбеюіне әкеледі. Бірақ залалдардың қаржыландыру көзі мүлікті сату, ұзақ мерзімді қарыз немесе жарғылық капиталды көбейту болуы да мүмкін. Егер мұндай операциялар ұйыммен таза табыс болған жағдайда жүргізілетін болса, онда бұл әрекеттер экономикалық мақсат жағынан қарағанда негіздеуді талап етеді.

  3. Ары қарай баланстың жиынтық баптарына, яғни қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтерге, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерге талдау жүргізген дұрыс. Бұл көрсеткіштердің есеп беру кезеңіндегі кез-келген өзгерісі осы бөлімге бөлшектен талдау жасауды және көрсеткіштердің өзгеру себептерін анықтауды талап етеді. Табылған өзгеру себептері ұйым қызметінде есеп беру кезеңінде қазіргі тенденцияларды көрсету қажет.

  4. Есептің жиі қателігі ұзақ мерзімді берешекті 12 ай аралығында міндеттемелерді орындау уақыты келгенде қысқа мерзімдіге ауыстырмау болып табылады.

51. Активтердің құрамын, құрылымын және динамикасын талдау
Баланс активтері дегеніміз ұйымға тиесілі акша қаражаттарының және мүліктің жиынтығы: ғимарат, машиналар және жабдықтар, қосалкы бөлшектер, банктік салымдар, авторлық құқық және т.б. Кең мағынада бұл ақшалай құндылыққа ие және ақшалай бағаланатын кез-келген құндылық.

Баланс активтерінде ұйымның құзырындағы капиталдың орналасуы туралы деректер, яғни оның нақты мүлікке және материалдық құндылыққа салымы туралы, сонымен бірге бос ақшалардың қалдықтары туралы мәліметтер бар. Орналасқан капиталдың әрбір түріне баланстың әрбір бабы сәйкес келеді.

Баланс активтерінің мәліметтері бойынша ұйымның активтерінде қандай өзгерістер болғаны, оның жылжымайтын мүлігі қандай бөлігін, ал қандай бөлігін айналым қаражаттары, оның ішінде өндірісте және айналым ортасында қаншалықты құрайтыны жайлы анықтауға болады.

Баланс активтерінің баптарын топтастырудың басты белгісі болып олардың өтімділік деңгейі саналады. Бұл белгі бойынша баланстың барлық активтері қысқа мерзімді активтерге (баланстың I бөлімі) және ұзақ мерзімді активтерге (баланстың II бөлімі) бөлінеді.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымы капиталдың көлемі мен құрылымына тәуелді. Сол себепті активтерді талдау олардың қалыптасу көздері және өтімділікті талдаумен бай­ланысты. Талдау үдерісінде динамикадағы жалпы баланс валютасындағы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтердің үлес салмағын, қаражаттар орналасуындағы ауытқуы мен өзгеруін есептей отырып, баланс активтерінің құрылымын анықтау қажет.

Баланс активтерінің құрылымының өзгерісін зерттеу маңызды ақпарат алуға мүмкіндік жасайды. Мүліктегі айналым қаражаттары үлесінің жоғарлауы мыналарды білдіреді:

  • ұйым қаражаттарының айналымдылығы жылдамдығына жағдай жасайтын активтердің мобильді құрылымын қалыптастыру;

  • қысқа мерзімді активтердің бір бөлігін ұйымның және басқа дебиторлардың дайын өнімін тұтынушыларды несиелеуге қарай бұру, ал ол өндірістік үдерістегі айналым қаражаттарының бұл бөлігінің нақты имаббильді екенін білдіреді;

  • өндірістік базаны бұру;

  • олардың бухгалтерлік есептегі қалыптасқан тәртібі салдарынан негізгі қорлардың нақты бағалауының бұрмалануы және т.б.

Жалпы айтқанда “жақсы” баланстың белгілері болып табы­лады:

  1. баланс валютасы есеп беру кезеңінің соңында басымен салыстырғанда жоғарылаған;

  2. қысқа мерзімді активтердің өсу қарқыны ұзақ мерзімді активтердің өсу қарқынына қарағанда жоғары;

  3. ұйымның меншікті капиталы қарыз капиталынан артық және оның өсу қарқыны қарыз капиталының өсу қарқынынан жоғары;

  4. дебиторлық және кредиторлық берешектердің өсу қарқыны біркелкі болып келеді.

Активтер құрылымындағы өзгерістердің себептері туралы нақты тұжырым жасау үшін баланс активтерінің бөлімдеріне және жеке баптарына жеке-жеке, атап айтқанда, ұйымның өндірістік әлуетінің жағдайын бағалауға негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тиімді пайдаланылуына, қысқа мерзімді активтердің айналым жылдамдығына талдау жүргізу керек.

Қысқа мерзімді активтерді талдау. Қысқа мерзімді активтер ұйымның мүлкінің мобилді бөлігін құрайды, өйткені олар бір жылда толық айналым немесе бірнеше айналым жасайды. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы оның сәтті қызметінің негізгі шарты.

Ұйым жұмысының ырғақтылығы, жоғары нәтижелігі көбінде оның айналым қаражаттарымен камтамасыз етілуіне байланысты. Қысқа мерзімді активтерді алуға бөлінетін қаражаттардың жетіспеушілігі өндірістің қысқаруына, өндірістік бағдарламалардың орындалмауына әкеледі. Қаражаттарды оларға нақты қажеттілігінен артық жұмсау ресурстардың қозғалыссыздығынан оларды тиімсіз пайдалануға әкеліп соғады.

Қысқа мерзімді активтердің абсолюттік және қатысты мөлшерінің жоғарлауы өндірістің ауқымының кеңеюіне немесе инфляция факторының әсерін ғана сипаттап қоймай, сонымен бірге олардың айналымының ақырындауын көрсетеді, ол өз кезегінде олардың жалпы көлемінде қажеттіліктің өсуіне объек­тивті әсер етеді.

Ақша қаражаттарының көбеюі тәртіп бойынша ұйымның каржылық жағдайының нығаюын білдіреді. Ақша сомасы барлық бірінші кезектегі төлемдерді өтеу үшін жететіндей болуы керек. Ұзақ уақыт аралығында ақша қалдықтарының болуы айналым капиталын дұрыс пайдаланбау нәтижесінде болады. Оларды пайда алу мақсатында айналымға жіберу керек: өзінің өндірісін кеңейту немесе басқа ұйымдардың акцияларына салу.

Өнімді (жұмыс, қызмет) сату, басқа активтерді сату бойынша шаруашылық – қаржылық операцияларды жүргізу үдерісінде дебиторлық берешек пайда болады. Дебиторлық берешекті талдау қысқа мерзімді активтердің ішіндегі үлес салмағын анықтау жолымен жүзеге асырылады. Содан кейін бір жыл ішіндегі оның сомасының өзгеру динамикасы зерделенеді: жыл соңындағы қалдықтар жыл басындағы сомамен салыстырылады; оның жағдайы бағаланады, яғни баланс баптары және дебиторлар түрлері бойынша пайда болуы және жабылуы.

Баланс активтеріндегі дебиторлық берешектің жоғары үлесі ұйымның өзінің сатып алушыларына коммерциялық кредит беруі үшін кеңінен қолданылады. Оларды несиелей отырып, ұйым негізінде өзінің табыс бөлігін бөліп береді. Бірақ ұйымның төлемдері тоқтап қалатын болса, онда ол ағымдағы шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін кредиторлық берешегін көбейте отырып, несие алуға тиіс болады.

Дебиторлық берешекті талдағанда оны қалыпты және уақытынан асып кеткен деп бөлу керек. Уақытынан асып кеткен дебиторлық берешектің болуы қаржылық қиыншылықты тудырады, капиталдың айналымдылығын ақырындатады. Төлемдермен есептесулерді алдын ала төлемдерді, вексельдерді қолданумен және т.б. жолдармен жылдамдату қажет. Талдау үдерісіндегі дебиторлық берешектің динамикасын, құрамын, себептерін және пайда болу ұзақтығын, оның құрамында қайтарып алу үшін күттірмейтін шаралар кабылдауға қайтарып алу уакыты келгендер бойынша мүмкіндік бар жағын зерделеу қажет.

Дебиторлық берешекті талдай отырып, оның сомасын кредиторлық берешек мөлшерімен салыстырып және айналымдылығын анықтау керек. Дебиторлық берешектің айналымдылығының төмендігі тауарлы несиенің берілуімен, ұзақ уақытқа вексельмен берешекті рәсімдеу, сатып алушылардың шоттарды төлеу қабілетсіздігі, болмаса дебиторлық берешекті қайтарып алу бойынша жұмыстың нашарлығымен түсіндіріледі.

Ұйымдар есептесу және келісім тәртіптерін сақтағанда үлкен көлемде дебиторлық берешегі болмау керек, өйткені бұл айналым қаражаттарының ауысуына, олардың айналымдылығының ақырындауына, ең соңында қосымша қаражат көздерінің қажеттілігінің пайда болуына әкеледі және ұйымның қаржылық жағдайын нашарлатады. Сонымен бірге ұйымның өндірістік циклі ұзарады.

Дебиторлық берешек көп болған сайын ұйымда ақша қаражаттары аз болады. Ұйымның қаржылық жағдайына өндірістік босалқы қорлардың жағдайы үлкен әсер етеді. Сондықтан қаржылық жағдайды бағалау үшін босалқы қорлар туралы мәліметтерді талдау керек. Босалқы қорлар оңтайлы болуы керек, яғни өндіріс уақытыңда және толық көлемде барлық қажетті ресурстармен камтамасыз етілуі керек және де сол уақытта олар қоймаларда жатып қалмауы қажет.




Босалқы қорлардың құрылымын зерделеген кезде кысқа мерзімді активтердің элементтері шикізат, материалдар және баска соларға ұқсас құндылықтар аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын өнім және кайта сатуға арналған тауарлар, тиелген тауарлар өзгерісі тенденцияларын анықтауға басты көңіл аударған дұрыс. Өндірістік бөлшектердің үлес салмағының жоғарлауы:

  1. ұйымның өңдірістік әлуетінің өскенінен;

  2. өндірістік босалқы қорларға салым жасау арқылы ұйымның ақшалай активтерін инфляция әсерінен болатын құнсызданудан қорғауға тырысуды;

  3. таңдалынған шаруашылық стратегияның рационалды еместігі, соның салдарынан қысқа мерзімді активтердің елеулі бөлігі өтімділігі төмен босалқы қорларға салынғанын білдіреді.

Ұзақ мерзімді активтерді талдау. Ұзақ мерзімді активтер бухгалтерлік баланста нетто бағамен келтіріледі. Негізгі құралдар, материалдық емес активтер қалдық құнымен, ол басқа қалған ұзақ мерзімді активтер – нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Бұл бағалау ұйымды сатқан болмаса жапқан кезде ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға болатын ақшалай қаражаттардың сомасы туралы мәлімет бере алмайды.

Ұзақ мерзімді активтердің мөлшері құрылыстың және сатып алудың, қайтарымсыз косылудың, жарғылық капиталға салымның жабу нәтижесінде шығып қалудың есебінен түсулер нәтижесінде өзгеруі мүмкін. Сондықтан талдау үдерісінде бастапқы және қалдық құн түрінде немесе ұзақ мерзімді активтердің нақты өзіндік қүнымен; мезеттік және аралық мөлшерлер: құндық және табиғи көрсеткіштер түрінде қолданылады. Ұзақ мерзімді активтерді талдаған кезде олардың құрылымына, динамикасына және тиімді пайданылуына баға беру кажет.

Активтер құрамында ұзақ мерзімді каржылық инвестициялардың болуы осы салымдардың инвестициялық бағытталғанын көрсетеді. Сондықтан ұйымның қор портфелінің құрамына енетін эмиссиялық бағалы қағаздардың табыстылығына, өтімділігіне және тәуекеліне баға беру керек.

Баланстың екінші бөлімінің құрамында материалды емес активтердің болуы ұйымның таңдап алған стратегиясының инновациялық түрде екенін жанама түрде көрсетеді, өйткені ол қаражаттарды патенттерге, лицензияларға, бағдарламалық өнімдерге және баска интелектуалды меншіктер объектілеріне салады. Материалды емес активтердің тиімді пайдаланылуына жеке-жеке талдау жүргізу ұйымның басшылығы үшін өте маңызды.
52. Пассивтердің құрамы, құрылымы және динамикасын талдау
Баланстың пассивтеріне ұйымның кредиторлар, жұмыскерлер, инвесторлар алдында ұзақ мерзімдегі және қысқа мерзімдегі міндеттемелері, сонымен бірге ұйымның шығарылған капиталы, эмиссиялық табысы, сатып алынған үлестік құралдары, резервтері, үлестірілмеген табысы кіретін меншікті каражаттары енеді.

Баланстың пассивінде келтірілетін деректер меншікті және қарыз капиталының құрылымында қандай өзгерістер болғанын, ұйымның айналымына қанша ұзақ мерзімді және қыска мерзімді қарыз каражаттары тартылғанын анықтауға мүмкіндік жасайды, яғни пассивтер ұйымның мүлкін қалыптастыруға бағытталған қаражаттар қайдан алынғанын көрсетеді. Ұйымның қаржылық жағдайы көбінде өзінің құзырында қаңдай қаражаттары бар екеніне және олар қайда салынғанына байланысты.

Ұйымның активтерінің қалыптасу көздері болып меншікті капитал, сонымен бірге қарыз капиталы қызмет етеді. Талдау үдерісінде талдау кезеңінде меншікті және қарыз қаражаттары өсуінің қалай жүргеніне, тартылған қаражаттардың негізгі түріне, меншікті және қарыз қаражаттарының өсуінің немесе төмендеуінің жалпы тенденциясына, меншікті және қарыз қаражатта­рының жалпы өзгерісіне көңіл аудару қажет.

Пассивтерді талдау төлемқабілеттілікті калпына келтіруді қамтамасыз ету үшін және қайта құрылымдау жүргізу мүмкіндігі үшін, міндеттемелердің орындалуы уақыты үшін ішкі шаруашылық резервтерді анықтау мақсатында жүргізіледі. Ол ұйым балансы баптарының топтары бойынша жүргізіледі және меншікті қаражаттардың көздерін, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді талдаудан тұрады.

Баланс пассивтерінің құрылымын зерттеу ұйымның төлем қабілетсіздігіне әкеліп соғатын қаржылық тұрақсыздығының (тұрақтылығы) мүмкін болатын бірден-бір себептерін анықтауға мүмкіндік береді. Тұрақсыздықтың себебі шаруашылық қызметті қаржыландыру үшін тартылған көздердегі қарыз қаражаттарының рационалды емес жоғары үлесі болуы мүмкін.

Меншікті қаражаттардың кез-келген үлесінің көбеюі ұйымның қаржылық тұрақтылығын нығайтуға жағдай жасайды Meншікті және қарыз қаражаттарының ара қатынасын анықтаған кезде, тәртіп бойынша, ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар меншікті қаражаттар көздеріне тең болатынын есепке алу керек.

Бұдан басқа, белгілі бір жағдайларда баланс пассивінің болашақ кезеңдегі табыстары, болашақ кезеңдегі шығындар және төлемдер резервтері сияқты баптары шын мәнінде меншікті қаражаттардың көздері болып табылады.

Меншікті каражаттардың көздерін талдау. Ұйымның меншікті қаражаттар көздеріне шығарылған капитал, эмиссиялық табыс, шығарылған меншікті үлестік құралдар, резервтер, сонымен бірге үлестірілмеген табыс жатады және олар бухгалтерлік баланстың V Капитал бөлімінде көрсетіледі.

Ұйымның көлемі өсетін жоғары тенденцияны керсететін меншікті капиталы бар болса, онда әлуетті кредиторлар, инвесторлар, қарыз берушілер және акционерлер үшін нарықтық жағдайда қосымша кепіл болып табылады. Ұйымның өзі үшін меншікті капитал жарғылық қызметті жүзеге асыруда мүмкін болатын залалдарды жабуда мүліктің жаңа түрін жасауға және қызмет ортасын кеңейтуде негізгі қаражат көзінің бірі.




Сондықтан пассивтердің құрылымын талдаған кезде, бірінші кезекте қаржыландыру көздерінде нақты меншікті капиталдың үлесі қандай екеніне көңіл аударады. Қарыз қаражаттарының өсу қарқынымен салыстырғанда меншікті қаражаттардың өсу қарқынының жоғарылылығы ұйымның қаржылық жағдайының нығаюына мүмкіндік жасайды.

Балансты қарастыру кезінде баланс пассивтеріндегі меншікті және қарыз капиталының ара қатынасын талдаудың маңызы зор. Меншікті капиталдың үлесі көп болған сайын ұйымның қар­жылык тұрақтылығы жоғары, сырткы кредиторларға тәуелділігі төмен және оған банкрот болу қатері жоқ екенін міндетті түрде түсіну керек.

Меншікті капиталға қажеттілік ұйымның өзін-өзі қаржы­ландыру талаптарымен түсіндіріледі. Ол ұйымның дербестілігінің және тәуелсізділігінің негізі болып табылады. Бірақ ұйымның қызметін тек меншікті қаражаттар есебінен қаржыландыру, әсіресе өндірістің маусымдық сипатта болуында әрқашан тиімді бола бермейді. Онда жеке кезеңдерде банк шоттарында үлкен қаражат жиналып қалады да, ал басқа кезеңдерде олардың жетіспеушілігі болатынын есепке алу керек. Бұдан баска, егер қаржылық ресурстарға баға онша жоғары болмай, ал ұйым несиелік ресурстарға төлегеннен, салынған капиталға жоғары деңгейде қайтарымды камтамасыз ете алатын болса, онда қарыз қаражаттарын тарта отырып, ол меншікті капиталдың рентабельділігін жоғарлата алады.

Қаржыландыру көздерінде резервтер мен үлестірілмеген табыстың бар болуы ұйымның тиімді жұмыс істегенін білдіреді, өйткені меншікті капиталдың бұл бөлігі шаруашылық қызмет үдерісінде құралады.

Қарыз қаражаттары көздерін талдау. Ұйымның меншікті капиталын талдағаннан кейін оның міндеттемелерін талдауға көшуге болады. Ұйымның міндеттемелері дегеніміз кең мағынада қарыз қаражаттары, оларды өтеу уақыты бойынша қысқа мерзімді (I жылға дейін уақытта) және ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары уақытта) деп бөлуге болады. Талдау үшін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының ішінде қарыз алудың банк кредиттері және қарыздары сияқты түрлерін бөліп карау керек.

Ұйымның міндеттемелеріне тартылған қаражаттарды да қосуға болады, яғни төлеу уақыты жетпеген кредиторлық берешек. Талдау мақсаты үшін кредиторлық берешектің жалпы сомасының ішінде жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы, берілген вексельдер бойынша, алынган аванстар, табыстарды төлеу бойынша құрылтайшыларға берешек, еншілес және тәуелді қоғамдар алдындағы берешектерді бөліп қарау керек.

Тартылған қаражаттар ішінде ерекше топты тұрақты пассивтер деп аталатын топ алады, оның талдауы келесі бағытта жүргізіледі. Еңбекақы бойынша персоналдар алдындағы ұйымның берешегі, бюджетпен әлеуметтік сақтандыру және камтама­сыз ету органдары алдындағы берешек.

Қарыз қаражаттарын ұйымның айналымына тартқанда, егер олар айналымда ұзак уакытта тұрып қалмай және уақытында қайтарылған жағдайда қаржылық жағдайдың уақытша жақсаруына ықпал етеді. Керісінше жағдайда уақытынан асып кеткен кредиторлық берешек пайда болады да, соңында айып пұл төлеуге және қаржылық жағдайдың нашарлауына әкеліп соғады. Сондықтан талдау үдерісінде кредиторлық берешектің құрамын, пайда болу ұзақтылығын. ресурстарды жеткізушілерге, еңбек ақы бойынша ұйымның персоналдарға, бюджетке уақытынан асып кеткен берешектердің жиілігін және пайда болу себептерін зерделеу қажет және төлемдерді уақытында төлемегендіктен төленген өсімақы сомасын анықтау керек.

Қысқа мерзімді кредиторлық берешектің тез өсуі оның айналымдылығының төмендеуіне әкеледі. Мұнда бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төлемдердің уақытынан асып кетуі жеткілікті жоғары деңгейдегі ставкалардағы айыппұлдардың, өсімақылардың түрлерін қолдануды қажет етеді.

Қарыз капиталының құрылымындағы қаржылық турақтылықты жоғарлататын және төлем қабілеттілікті жоғалту тәуекелін төмендететін ұзақ мерзімді міндеттемелердің үлесінің жоғары болуы жағымды жайт болып табылады. Сонымен бірге, егер ұйымның қаражаттары негізінен қысқа мерзімді міндеттемелер есебінен құралған болса, онда оның қаржылық жағдайы қарыз қаражаттарын пайдалануды қысқа мерзімді қайтару қажеттілігі себебінен тұрақсыз болады. Сондықтан меншікті және қарыз капиталының ара қатынасының оңтайлы болуынан ұйымның қаржылық жағдайы байланысты. Дұрыс қаржылық стратегия жасау көптеген ұйымдарға өз қызметтінің тиімділігін жоғарлатуға көмектеседі.

53.  Шаруашылық резервтерінің түсінігі, жіктелуі, оларды іздестіру принциптері

Шаруашылық резервтері дегеніміз  бұл ғылыми – техникалық прогресс пен озат тәжірибенің қол жеткізілген жетістіктерін  пайдалану негізінде ұйым қызметінің тиімділігін арттыру мүмкіншіліктері.

Ғылыми – техникалық прогресстің дамуымен бірге өнімнің материал сыйымдылығы мен еңбек сыйымдылығын төмендетуге, қаражаттың айналымдылығын жеделдетуге, рентабельділікті арттыру мен бизнестің басқа да тиімділік көрсеткіштерін жоғарылатуға мүмкіншілік жасайтын жаңа технологиялар, жабдықтар, жаңа шикізат пен материалдар шығарылады, еңбекті ұйымдастыру формалары жетіле түседі.

Шаруашылық резервтерін толық түсініп, оларды толық анықтау мен игеру үшін олар түрлі белгілері бойынша жіктеледі.

Кеңістіктік белгісі бойынша шаруашылық ішкі, салалық, аймақтық және жалпы мемлекеттік резервтер ажыратылады.

Шаруашылықтың  ішкі резервтері тек талданатын кәсіпорын деңгейінде анықталады және сол кәсіпорында пайдаланыла алады. Олар негізінен ресурстарды тиімді пайдаланумен байланысты.

Салалық резервтер – бұл сала деңгейінде жүзеге асырылатын резервтер, мысалы, жаңа машиналар шығару, жаңа сорттар енгізу, т.б. Бұл резервтерді іздестіру салалық бірлестіктердің, министрліктердің құзырында.

Аймақтық резервтер географиялық аймақ шегінде анықталып, жүзеге асырылады (жергілікті шикізатты пайдалану, өнеркәсіп аймақтарын интеграциялау, т.б).

Жалпы мемлекеттік резервтерге экономика салаларының құрылымын оңтайландыруды, меншік формасын өзгертуді, экономиканы басқару жүйесін жетілдіруді, т.б. жатқызуға болады.

Уақыт белгісі  бойынша резервтер пайдаланылмағанағымдық және перспективалық болып бөлінеді.

Пайдаланылмаған резервтер – бұл өткен уақыт аралығындағы өндіріс тиімділігін арттыруда пайдаланылмаған резервтер.

Ағымдық резервтер – бұл жуық уақыт аралығында (ай, тоқсан, жыл) қызмет нәтижесін арттырудың мүмкіншіліктері.

Перспективалық резервтер ұзақ уақытта есептелген. Оларды жүзеге асыру қомақты инвестиция салумен, өндірісті қайта құрумен, өндіріс технологиясын ауыстырумен, мамандандырылуды өзгертумен байланысты.

 Ұдайы өндіріс үрдісінің кезеңдеріне  байланысты өндіріс аясының және айналыс аясының резервтері ажыратылады. Негізгі резервтер, әдетте, өндіріс аясында болады. олар өндіріс технологиясын жетілдіру, арзан шикізат пайдалану, өндірістік қуатты толық пайдалану, қалдықты азайтумен байланысты. Бірақ айналыс аясында да тиімділікті арттырудың резервтері мол: өнімді тасымалдау, сақтау, сату шығындарын кеміту, т.б.  



Ресурстар түрлері бойынша  жер алқаптары, негізгі өндірістік қорларды, еңбек заттары мен еңбек ресурстарын пайдаланумен байланысты резервтер жеке ажыратылады. Мұндай жіктеу резервтерді барлық ресурстар түрлері бойынша баланстау үшін қажет. Мысалы, еңбек ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану жолымен өндіріс көлемін арттыру резерві анықталған. Бірақ оны игеру үшін еңбек құралдары мен еңбек заттарын тиімді пайдалану арқылы өндіріс көлемін соншалықты арттыру мүмкіншілігін анықтау қажет. Егер бір ресурс бойынша резерв жеткіліксіз болса, онда есепке ресурстар бойынша анықталған ең аз резерв көлемі алынады.

Экономикалық табиғаты мен өндіріс нәижесіне әсер ету сипаты  бойынша экстенсивті және интенсивті резервтер ажыратылады. Экстенсивті резервтер өндіріске қосымша ресурстар (жер, материалдық, еңбек, т.б) тартумен байланысты, ол интенсивті резервтер қолда бар өндірістік потенциалды толық, әрі ұтымды пайдаланумен байланысты.

Анықталу тәсіліне байланысты резервтер көрінетін және жасырын  болып бөлінеді. Көрінетін резервтерге бухгалтерлік есеп пен есеп беру құжаттары негізінде оңай анықтауға болатын резервтер жатады. Бұл қоймадағы өнімнің жетіспеушілігі мен бұзылуы, төленген айыппұлдар, ресурстарды нормадан тыс артық пайдалану, т.б. жағдайлар.

Жасырын резервтер жоспарда  ескерілмеген ҒТП жетістіктерін, озат тәжірибе көрсеткіштерін енгізумен байланысты. Оларды анықтау үшін ішкі шаруашылық, шаруашылық аралық, кей жағдайларда халықаралық салыстырмалы талдау жүргізу қажет.

Қалыптасу уақыты  бойынша резервтерді жоспарлар дайындау барысында ескерілмеген және жоспарлар жасалғаннан кейін пайда болған деп ажыратуға болады. Резервтердің алғашқы түрі – жоспарларды толық негіздемеу не асығыстық салдарынан бар резервтерді пайдаланбаумен байланысты. Резервтердің екінші түрі – жоспарлар дайындалып, бекітілгеннен кейінгі пайда болған мүмкіншіліктер мен шешімдердің пайда болуымен байланысты.

Осылайша, шаруашылық резервтерін жіктеу оларды іздестіруді кешенді, мақсаты жүргізуге көмектеседі. Сонымен бірге шаруашылық резервтерін іздестіру келесідей принциптерге негізделу керек:

1) резервтерді іздестіру ғылыми негізделуі керек;

2)    резервтерді іздестіру кешенді, әрі жүйелі болуы керек;

3)    резервтер экономикалық негізделген және нақты болуы керек;

4)    резервтерді іздестіру оперативті болуы керек;

5)    резервтерді іздестіру жүйелі, жоспарлы болуы керек;

6)    резервтерді іздестіруге түрлі маман иелері қатысуы керек.


54. Резервтер көлемін  анықтау әдістемесі
Шаруашылық қызметін талдауда резервтер көлемін анықтау үшін түрлі тәсілдер қолданылады: тікелей есептеу, салыстыру, детерминирленген факторлық талдау,  математикалық бағдарламалау, т.б.

1) Тікелей есептеу тәсілі  қосымша тартылатын ресурстар көлемі белгілі жағдайда экстенсивті сипаттағы резервтерді есепке алу үшін пайдаланылады. Бұл жағдайда өндіріс көлемін арттыру мүмкіншілігі (Р↑Q) келесідей анықталынады: қосымша тартылатын ресурстар көлемі (Т) өнім бірлігіне жұмсалатын нақты материал шығынына (Мш) бөлінеді не нақты ресурс қайтарымына (Рқ) көбейтіледі, яғни материал қайтарымына, қор қайтарымына, еңбек өнімділігіне:

 

Р↑Q = T : Мш             немесе             Р↑Q = T * Рқ



 

Мысалы, өндіріске жұмсалатын шикізат көлемін 1000 т көбейту жоспарланған. Егер өнім бірлігіне нақты 50 кг шикізат жұмсалса (материал сыйымдылығы), онда өндіріс көлемін осы ресурс есебінен арттыру резерві :  1000т : 50 кг = 20000 бірлік. Сонда қосымша 1000т үшін: 1000т * 20 = 20000 бірлік.

Еңбек ресурстарын, негізгі өндірістік қорларды көбейту арқылы өндірісті ұлғайту резервтері қосымша тартылатын ресурс шамасын тиісінше еңбек өнімділігіне, қор қайтарымына көбейту арқылы анықталады.



2) Салыстыру тәсілі  ресурстар шығыны мен оларды пайдалану деңгейін белгіленген нормалар мен озат кәсіпорындар шамасына жеткізу арқылы интенсивті сипаттағы резервтер көлемін есептеу үшін пайдаланылады. Өндіріс көлемін арттыру резерві келесідей анықталынады:

 

         



    Р↓М * Qж                немесе

Р↑Q =           Мж                                                        P↑Q=P↓M*Qж*Pк

Мұндағы:

Р↓М - өнім бірлігіне жұмсалатын ресурс шығындарын төмендету резерві (жаңа технология еңгізу, озық тәжірибені пайдалану, т.б);

Мж - өнім бірлігіне жоспарлы ресурс шығыны;

Qж – жоспарлы өндіріс көлемі;

Рқ – ресурс қайтарымы.

Мысалы, өнім бірлігін  өндіруге нақты 3 кг шикізат пайдаланылған, жоспар бойынша оның деңгейін 2.8 кг жеткізу қарастырылған. Өндіріс көлемі 30000 бірлік. Сонда материал шығынын тиімді пайдалану арқылы өндіріс көлемін арттыру резерві:

 

          



               0,2 * 30000

Р↑Q =                          =   2143 бірлік      

               0.2 * 30000

 

3) Корреляциялық – регрессиялық талдау нәтижелері шаруашылық резервтерін іздестіруде кеңінен қолданылады. Ол үшін регрессия коэффициентін факторлық белгінің өзгеру мүмкіншілігіне көбейту керек:

 

Р↑↓Y = Р↑ хі * ві



 

Мұндағы:


Р↑↓Y – нәтижелік көрсеткіштің өзгеру резерві;

Р↑ хі  - факторлық белгінің арту резерві;

ві – регрессия коэффициенті.

 

4) Математикалық бағдарламалау  тәсілдері резервтер көлемін анықтауда үлкен көмек көрсетеді. Оның көмегімен қолда бар ресурстарды оңтайлы пайдалану нұсқасы анықталып, пайдаланылмаған мүмкіншіліктер есептелінеді.



5) Есепті – конструктивтік әдістер   шаруашылық резервтерін анықтауда кеңінен қолданылады. Бұл әдіс зерттелетін нәтижелік көрсеткіш кері  үлгі ретінде бейнеленетін жағдайларда қолданылады.

Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құны шығындар сомасын (ш) өндіріс көлеміне (v) бөлу арқылы анықталады:

          ш

Z =


          v

Өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін шығындар сомасын төмендету (ш↓) мен  өндіріс көлемін арттыру (v↑) резервтерін іздестіру қажет, сонымен бірге өндіріс көлемін артыру үшін қосымша шығындар (шқ) қажет. Қорытындысында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервін анықтау әдістемесі келесідей бейнеленеді:

 

             Шн + Шқ –Ш↓           Шн



P↓z =                              -                   =  zм – zн

               VН + V↑                   Vн




55. Стратегиялық талдау мен маркетинг жүйесіндегі талдау

Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынды басқарудың маңызды функцияларының бір бола отырып, белгілі деңгейде маркетинг аясына қатысты нарықтық ортаны талдауға негізделеді. Стратегиялық жоспарлау – бұл кәсіпорынның алға қойған мақсаттары, оның потенциалды мүмкіншіліктері мен нарықтық ортадағы мүмкіндіктері арасындағы стратегиялық сәйкестікті қалыптастыру мен ұстап тұрудың басқарушылық үрдісі. Стратегиялық жоспарлау негізгі 8 кезеңнен тұратын стратегиялық басқарудың алғашқы 6 кезеңінде жүзеге асырылады:

1) кәсіпорынның міндеттерін белгілеу;

2) мақсаттарды айқындау;

3) сыртқы ортаны бағалау мен талдау;

4) кәсіпорынды басқарушылық бағалау;

5) стратегиялық альтернативаларды талдау;

6) стратегияны таңдау;

7) стратегияны жүзеге асыру;

8) стратегияны бағалау.

Басқарушылық шешімдерді негіздеудің құралы ретінде стратегиялық талдау келесілерді қамтиды:

- сыртқы ортаны талдау;

- кәсіпорынды басқарушылық талдау;

- стратегиялық альтернативаларды талдау;

- стратегияны таңдау мен бағалау.

Сыртқы ортаны талдау кәсіпорынға әсер етуші сыртқы факторларды 3 бағыт бойынша бағалауға мүмкіндік береді: 1) стратегияға әсер етуі мүмкін өзгерістер; 2) ағымдық стратегияға қауіп төндіруші факторлар; 3) кәсіпорын мақсаттарына жетудің жаңа мүмкіндіктерін анықтаушы факторлар.

Стратегиялық талдау барысында 3 нақты сұраққа жауап берілуі тиіс:

1) кәсіпорынның осы уақыттағы жағдайы қандай ?

2) кәсіпорынның болашақта күтілетін жағдайы қандай?

3) кәсіпорынның болашақта күтілетін жағдайына  қол жеткізу үшін қандай  шаралар керек ?

Кәсіпорынның стратегиялық дамуына әсер ететін сыртқы орта факторлары келесідей бағыттарда талданады:

- экономика;

- саясат;

- нарықтар;

- технологиялар;

- халықаралық экономикалық қатынастар;

- бәсеке;

- әлеуметтік көзқарас.

Басқарушылық зерттеу – бұл кәсіпорын қызметіне оның стратегиялық күшті және әлсіз жақтарын анықтау мақсатымен жүргізілген талдау. Мұндай зерттеу негізгі  5 бағытты қамтиды – маркетинг, қаржы және бухгалтерлік есеп, өндіріс, адам ресурстары, кәсіпорын мәдениеті.

Маркетинг аясында талдаудың жеті облысын бөліп көрсетуге болады:

1) кәсіпорынның нарықтағы үлесі мен бәсеке қабілеттілігі;

2) тауарлар мен қызметтердің түрлері, сапасы;

3) нарықтық,  демографиялық статистика;

4) жаңа тауарлар мен нарықтарды зерттеу, жүзеге асыру;

5) сатып алушыларға қызмет көрсету;

6) жарнама;

7) пайда.

Қазақстандық кәсіпорындардың көпшілігі үшін бухгалтерлік есеп пен қаржы ресурстарын зерттеу өте қажет, себебі олардың көпшілігінде қаржы ресурстарын басқару функциясы жүзеге асырылады және басқарушылар қаржылық қиындықтардың  негізгі себептерін білмейді. Сол себепті қаржылық  қызметті талдау кәсіпорынның ішкі әлсіз жақтарын айқындап, оны жою үшін шаралар дайындауға мүмкіндік береді.

Өндірісті басқаруды талдау кәсіпорын дамуы үшін өте маңызды және ол келесі сұрақтарға жауап беруі тиіс:

1.Кәсіпорын тауарлар мен қызметтерді бәсекелестерімен салыстырғанда төмен шығындармен өндіре ала ма? Егер жоқ болса, неге?

2. Кәсіпорын қызметі  бір не бірнеше жеткізушілерден тәуелді ме? Неге?

3.  Кәсіпорын құрал жабдықтары талапқа сай келе ме?

4. Материалдық қорлар көлемі мен тапсырыс мерзімін қысқартуға бола ма? Қорлар мен тапсырысты басқару жүйесі бар ма?

5. Кәсіпорын тауарлары мен қызметтері маусымдық сұранысқа ие ме? Бұл жағдайды қалай өзгертуге болады ?

6. Кәсіпорын бәсекелестер игере алмаған нарықтарды игере ала ма?

7. Кәсіпорында сапаны бақылау мен реттеудің тиімді жүйесі әрекет ете ме?

Көптеген кәсіпорындардың күрделі мәселелері олардың персоналына, яғни адамдарға байланысты туындайды. Адам ресурстарымен байланысты негізгі мәселелерді келесі сұрақтарға жауап бере отырып анықтауға болады:

1. Сала қызметкерлерінің бүгінгі және болашақтағы сипаты қандай?

2. Жоғары басшылықтың дайындығы мен іскерлігі қандай?

3. Мамандардың біліктілігін арттыру жүйесі ұйымдастырылған ба?

4. Басқару кадрларын алмастыру тәртібі жоспарланған ба?

5. Жетекші мамандарды жоғалту орын алды ма?

6. Персонал қызметін бағалаудың кешенді жүйесі әрекет ете ме?

7. Кәсіпорын персоналы табысты бөлуге  қатыса ма?

8. Еңбек үрдісі қаншалықты тиімді ұйымдастырылған?

Ұйымда қалыптасқан климат – ұйым мәдениеті деп аталады. Бұл фактор кәсіпорынның ұзақ мерзімді дамуына елеулі ықпал етеді. Себебі кәсіпорын қызметкерлерінің, клиенттер мен жалпы қоғамдық пікір негізінде кәсіпорынның бейнесі, имиджі қалыптасады. Осыған орай кез-келген кәсіпорынның алға қойған мақсаттары оның имиджімен ұштасуы қажет.

Қазіргі уақытта кәсіпорындар жүзеге асыратын 2000 нан аса стратегиялар түрлері белгілі. Бірақ экономикалық тұрғыдан кәсіпорын басшылығы алдында төрт негізгі стратегиялық альтернатива бар. Бұл шектеулі өсу, өсу, төмендеу, сонымен бірге осы 3 стратегияның үйлесімі.

Өсім көрсеткіштері ретінде келесілер қолданылады: жалпы табыстың (жалпы түсімнің) өсімі, активтер құнының өсімі, баланстық табыстың өсімі, меншікті капиталдың өсімі.

Өсім көрсеткіштерін инфляция деңгейімен, депозиттер бойынша пайыздық үстеме мөлшерімен, басқа кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыру негізінде кәсіпорын стратегиясы бағаланып, жіктеледі. Егер жалпы табыстың өсімі пайыздық ставкалардан жоғары болса, онда шаруашылық қызметі өсу стратегиясына сәйкес келеді. Егер жалпы табыстың өсімі пайыздық ставкалардан төмен, бірақ инфляция деңгейінен жоғары болса, онда шектеулі өсу стратегиясы орын алады. Ал егер табыс өспесе не табыстың өсімі инфляция деңгейінен төмен болса, онда төмендеу  стратегиясы орын алады.
56. Сатудың зиянсыз көлемі  мен қауіпсіздік аймағын анықтау
Зиянсыздық – бизнестің пайда да, зиян да әкелмейтін күйі. Басқаша айтсақ,  бұл – кәсіпорынның  пайда ала бастауын қамтамасыз ететін  түсім сомасы немесе өндіріске жұмсалған барлық шығындарды жабатындай сату көлемі. Осы өнім көлемінен кейін сатылған өнімнің әрбір бірлігі  кәсіпорынға пайда әкеле бастайды.

         Сатудың зиянсыз көлемі бизнес-жоспарларды  дайындауда, басқару шешімдерін қабылдау мен  кәсіпорын қызметін бағалауда негізгі көрсеткіш болып саналады, сол себепті оны әрбір экономист, менеджер, бухгалтер анықтап, талдай алуы қажет.

         Сатудың зиянсыз көлемі (qЗ)  натуралды және ақшалай өлшемде бейнеленуі мүмкін. Натуралды өлшемдегі сатудың зиянсыз көлемі кәсіпорын қалыптасқан жағдайда қанша бірлік өнім сатқанннан бастап пайда ала бастайтындығын көрсетді. Оны анықтау үшін келесі формула қолданылады:

 

qЗ(натуралды) =        



 

Мұндағы: С- өнім өндірісіне жұмсалған тұрақты шығындар сомасы; - өнім бірлігінің бағасы; - өнім бірлігіне жұмсалатын айнымалы шығындар.

Жоғарыдағы формуланы алу үшін (сатудың зиянсыз көлемін анықтау үшін) түсім сомасы (q*p)  мен барлық шығындарды (C+q*b) теңестіру қажет: q*p=C+q*b,  осы теңдік бойынша түсім сомасы барлық шығынға теңелетін сату көлемі: qЗ = .       

Сатудың зиянсыз көлемін құндық өлшемде анықтау үшін тұрақты шығындар сомасын (С) түсімдегі маржиналдық табыстың үлесіне бөлу керек (Үм.):

 

qЗ(құндық) =       



 

         Маржиналдық табыс түсім мен айнымалы шығындардың айырмасы, ал өнім бірлігіне шаққандағы маржиналдық табыс: .   



Мысал:

 


Өнім бірлігінің күтілетін нарықтық бағасы, тг (р)

2000

Өнім бірлігіне жұмсалатын айнымалы шығындар, тг (b)

1500

Тұрақты шығындар сомасы, мың тг. (С)

5000

         Осындай жағдайда кәсіпорын барлық шығындарды өтеп, пайда алуы үшін қандай көлемде өнім сатуы керек ?

 

qЗ = =  =10 000 бірлік.

 

         Демек, кәсіпорын қалыптасқан жағдайда осы өнім түрін сатудан пайда алуы үшін 10 000 бірліктен көп өнім сата алуы керек.



         Сату көлемі зиянсыз көлемнен асқаннан бастап өнімнің әрбір бірлігі маржиналдық табысқа тең пайда әкеледі, яғни осы көлемнен асқанннан бастап тұрақты шығындарды «есепке алмауға болады», себебі тұрақты шығындар сомасы зиянсыз сату көлемімен толық өтеледі.

         Айталық, жоғарыдағы мысал бойынша кәсіпкер өнім сатудан 2,5 млн. теңге пайда  алуды жоспарласа, сату көлемі қанша болуы керек ?

         Айтылып өткеніндей, зиянсыз сату көлемінен кейін сатылған әрбір өнім маржиналдық табысқа тең пайда әкеледі: 2000-1500=500 тг. Демек 2,5 млн.тг. пайда алу үшін зиянсыз көлемге қосымша 5000 бірлік өнім сатылуы керек (2,5 млн.тг/500 тг.), барлығы 15000 бірлік (10000+5000).

         Нақты сату көлемі мен сатудың зиянсыз көлемі арасындағы айырмашылық – қауіпсіздік аймағы деп аталынады. Жоғарыдағы мысал бойынша кәсіпорынның нақты сату көлемі 16000 бірлік болса, онда қауіпсіздік аймағы 6000 бірлікті (16000-10000) немесе 37,5 % құрайды (6000/16000), демек кәсіпорынның нақты сату көлемі 6000 бірлікке не 37,5 % ға кемігеннен бастап қана кәсіпорын зиян шеге бастайды.

        

57. Инвестициялардың мәні, түрлері мен типтері

Инвестициялар  -    экономиканың  түрлі секторларына  капиаталды оның құнын сақтау мен көбейту мақсатымен  ұзақ мерзімге салу үрдісі, басқаша айтсақ инвестиция – қауіпсіздік пен өсімді қамтамасыз ететін, ақша салуға болатын кез-келген құрал. Қолда бар бос ақша қаражаттары – инвестиция емес, себебі оның құны инфляцияға ұшырайды және ол табыс әкелмейді.

         Қазіргі тәжірибеде мүліктік  және қаржылық инвестициялар ажыратылады. Мүліктік  инвестициялар  - жаңа өндіріске, ескі технологияларды жаңартуға салынған инвестициялар. Ал қаржылық инвестициялар – мемлекеттің, кәсіпорындардың , инвестициялық қорлардың акциялары мен құнды қағаздарын сатып алуға  жұмсалған инвестициялар. Бірінші жағдайда, кәсіпорын - инвестор өзінің  өндірістік капиталын жоғарылатады (өндіріске қажетті негізгі және айналыс қаражаттарының құнын ) ,  ал екінші жағдайда   өзінің қаржылық капиталын жоғарылатады (акцияларға дивиденд алу жолымен). Басқаша айтқанда инвестициялардың бұл топтары  тікелей және жанама инвестициялар болып ажыратылады.

         Мүліктік  инвестициялар  - нақты активтерге және нақты жеке мүлікке салынған болып ажыратылады. Нақты активтер – жер, ғимараттар мен құрылыстар, яғни жылжымайтын мүлік. Ал нақты жеке мүлік – алтын, антиквариат, өнер туындылары, т.б. 

         Инвестициялаудың келесі бағыты -  материалдық емес активтерге инвестициялар – кадрлардың біліктілігін арттыруға жұмсалған, сауда белгісінің танымдылығын арттыруға, патенттер мен лицензиялар алуға жұмсалған инвестициялар.

          Нақты активтерге жұмсалатын инвестияларды келесідей топтастыруға болады:

- өндірістің тиімділігін арттыруға инвестициялар;

- өндірісті кеңейтуге инвестициялар;

- жаңа өндірісті құруға инвестициялар;

-  мемлекеттік басқару органдарының мақсаттарын орындаумен байланысты инвестициялар.

         Қаржылық инвестиция  құралы – құнды қағаздар. Құнды қағаздар немесе қорлық құндылықтар  - бұл қарыз міндеттемесін немесе компанияға қатысу үлесін растайтын және қатысу үлесін сатуға құқық беретін инвестициялық құралдар (акция, облигация, опцион, депозиттер).

         Инвестициялық үрдіс – бұл ақша қаражатын ұсынушылар мен ақшаға сұраныс берушілерді кездестіретін механизм. Әдетте екі жақ қаржы институттарында немесе қаржы нарығында кездеседі, бірақ мүліктік құндылықтар көп жағдайда сатушы мен сатып алушының тікелей кездесуі арқылы өтеді.

         Инвестициялық процестің басты қатысушылары:

мемлекет - өз қызметін қаржыландыру үшін көлемді қаражат керек, әдетте, мұндай сұраныс мемлекеттік облигациялар есебінен өтеледі. Жалпы алғанда мемлекет – ақша қаражаттарын таза  тұтынушы, яғни беретін ақшасынан көп тұтынады.

- компаниялар - ақша қаражаттарын таза  тұтынушы.

жеке тұлғалар – ақша қаражаттарын таза ұсынушы.


58. Ақшаның уақыттағы құнын бағалау

         Инвестициялау үрдісі ұзақ мерзімді үрдіс екендігін ескерсек, уақыт өтуіне қарай ақшаның құны ақша нарығындағы пайда нормасына сәйкес өзгеріп отыратындығын білу қажет (пайда нормасы ретінде банктердің несиелік  пайызы алынады). Себебі инвестициялау тәжірибесінде инвестициялау барысындағы ақша құны оның болашақтағы пайда, амортизациялық аударымдар түріндегі қайтарылатын құнымен салыстырылады.

         Ақшаның болашақ құны – осы күні инвестицияланған қаражаттың белгілі бір пайыздық ставканы ескере отырып есептелген, белгілі бір уақыт өткеннен кейінгі құны.

         Ақшаның ағымдағы құны – болашақтағы ақшалай түсімдердің белгілі бір паайыздық ставка арқылы (дисконттық ставка) ағымдағы кезеңге келтірілген құны.

         Дисконттау – күрделі пайызды есептеуге кері үрдіс. Ол қандай да  бір пайыздық ставка шартымен белгілі бір мерзімнен кейін белгілі бір соманы алу үшін осы күні қанша қаражат салу керектігін есептеу үшін қажет.

         Қаражатты инвестициялаумен байланысты қаржылық-экономикалық есептеулер кезінде өсіру және диконттау үрдістері жай және күрделі пайыздар арқылы жүргізіледі.

         Жай және күрделі пайыз кезінде қаражаттың болашақтағы (F) және ағымдық құндары (P) келесідей есептелінеді:

 


Ақшаның құны

Жай пайыз

Күрделі пайыз

Болашақтағы құн

F= P * (1+n *i)       

F= P * (1+i) n

Ағымдық құн

P =                

 P =     

 

Мұндағы: n – пайыздық төлемдер жүргізу саны; i – пайыздық ставка.

         Мысал 1. Банкке 5 жыл мерзімге  9 % өсіммен салынған 2  млн.  теңгенің болашақтағы құны қанша ?

а) жай пайызбен: F= P * (1+n *i)=  2 * (1+5*0,09)=2,9 млн. теңге.

б) күрделі пайызбен:  F= P * (1+i) n = 2* (1+0,09)5 = 3,077  млн.теңге.

         Мысал 2. Банкке 4 жыл мерзімге 10  % өсіммен салынған  қаражаттың болашақтағы құны  5 млн.теңгені құраса, банке салынған бастапқы қаражат сомасы қанша ? 



а) жай пайызбен:  P = =  млн.теңге.

 

б) күрделі пайызбен: P = = ,415 млн.теңге.

         Мысал 3. Кәсіпорынның осы сәтте  10 млн. теңге қаражат салып, 5 жылдан кейін 15,5 млн. теңге табыс әкелетін жобаға қатысу мүмкіндігі бар. Егер банктер салымдарға 10 пайыздық үстеме белгілесе, осы жобаға қатысу тиімді ме ? 

         Оны анықтау үшін екі түрлі бағытты  қолдануға болады:

1. Кәсіпорын 5 жылдан кейін 15,5 млн.теңге алуы үшін осы күні банкке қанша қаражат салуы керектігін анықтау:



млн.теңге

         15,5 млн.теңге көлеміндегі табысты алу үшін жоба бойынша 10 млн.теңге қаражат жұмсалса, осындай табыс алу үшін бүгінгі күні банкке 9,624 млн. теңге салса жеткілікті, демек кәсіпорын үшін жобаға қатысу тиімсіз.

2. Қаражаты банкке салудың болашақтағы құнын анықтау:

F= 10* (1+0,1)5 = 16,105  млн.теңге.

         Сонда банкке салынған қаражаттың болашақтағы құны 16,105 млн.теңгені құрайды, бұл жоба нәтижесінен көп.

         Инвестициялау үрдісінде инфляциялық үрдістердің әсерін де ескеру қажет. Соған байланысты инвестициялау үрдісінде ақша қаражаттарыныңноминалды және нақты құны түсініктері ажыратылады.

         Мысалы , 1 жыл мерзімге банктегі  депозиттік шотқа салынған 10 млн. теңге үшін есептелінетін номиналды жылдық пайыздық ставка – 12 %, егер күтілетін инфляция деңгейі  6 % болса, қаражаттың болашақтағы номиналды және нақты құны қанша ?

 

Fноминалды= 10 * (1+0,12)=11,2 млн.теңге



 

F нақты = 10 * =10,566 млн.теңге

Яғни, нақты пайыздық ставка келесі формуламен есептелінеді (Фишер формуласы):

 

iн=        



Мұндағы: N - номиналды пайыздық ставка; и – инфляция деңгейі.

         Егер номиналды пайыздық ставка мен инфляция деңгейі салыстыралы түрде үлкен болмаса, онда нақты пайыздық ставка қарапайым әдіспен де есептелінеді:

 

                  iн= N – и            



 

         Мысалы, күтілетін жылдық инфляция деңгейі 50 % жағдайында банктер депозиттік салымдар бойынша  60  % жылдық ұсынады. Сонда жылдық нақты пайыздық ставка:

 

-         Фишер формуласы бойынша: .



-         Қарапайым формуламен:             60 – 50 = 10 %.

 

Демек, екіші формула бойынша  қателік 3,3 % құрап отыр.



Номиналды пайыздық ставка (N) мен инфляция деңгейін (и)

салыстыру нәтижесінде келесідей шешімдер қабылдануы мүмкін:

 

а) N = и , яғни ақшаның болашақтағы құны өзгермейді,  қаражаттың  өсімі тек  инфляция әсерін ғана жаба  алады;



б) Nи , яғни инфляциялық үрдістерге қарамастан қаражаттың  болашақтағы құны өседі;

в) N и , яғни инфляциялық үрдістер есебінен  қаражаттың  болашақтағы құны кемиді, инвестициялау тиімсіз.



59.Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау

Жоба – сипаттау, негіздеу, есептеу сипатына енген қандай да бір пікір, ой, бейне. Жобалар техникалық және экономикалық болып ажыратылады.Техникалық жоба – қандай да бір ойдың, пікірдің сипатын, схемасын, сызбасы мен техникалық есептеулерін көрсетеді, ал экономикалық жоба – қандай да бір  әлеуметтік-экономикалық ойды жүзеге асырудың нақты шаралары мен бағдарламасын  қамтиды.

Инвестициялық жоба дегеніміз -  экономиканың түрлі салаларына капитал салу мен оны жүзеге асырумен байланысты  шаралардың жиынтығы.

         Жобаның пайда болуы мен жойылуының мерзімдерінің арасы – жобаның өмірлік циқлы деп аталады. Ол келесі кезеңдерді  қамтиды:



1. Инвестициялау алдындағы кезең:

- инвестициялық мүмкіншіліктерді талдау;

- жобаның техникалық-экономикалық тиімділігін алдын-ала талдау;

- жобаны  техникалық –экономикалық негіздеу;



2. Инвестициялау кезеңі:

- келісім-шарттар дайындау;

- жобалау;

- күрделі құрылыс;

- маркетинг;

- персоналды оқыту;  



3. Эксплуатациялық кезең:

- құрылысты қабылдап алу, іске қосу;

- құрал-жабдықты айырбастау, кеңейту, инновациялар енгізу.

         Ал егер, қаржылық құралдарға инвестиция салу көзделсе, онда:

- инвестициялаудың  мақсатын анықтау;

- қаржылық құралдарды бағалау;

- диверсификациялық портфель құру;

- портфельді басқару кезеңдері жүзеге асырылады.

         Инвестициялық жобалардың тиімділігі жұмсалған шығын пен алынған нәтиженің арақатынасын сипаттайтын келесідей көрсеткіштер жүйесімен сипатталады:

1. Таза келтірілген құн (ТКҚ, NPV – net present value);

2. Табыстылық индексі немесе инвестиция рентабельділігі (Ти , PJ-profitability index);

3. Жобаның  өтелу мерзімі (Өм , PM-payback method);

4.Табыстылықтың ішкі нормасы (Тн , IRR – internal rate of return ).

         Таза келтірілген құн (ТКҚ, NPV) – инвестициялаудың соңғы нәтижесін абсолютті шамада бейнелейтін көрсеткіш, яғни инвестициялық жоба нәтижесінен қанша табыс алынғанын сипаттайды . Оны анықтау үшін  инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысында алынатын  ақша ағынын дисконттау жолымен ағымдағы құнға келтіріп (АА), одан ағымдағы құнға келтірілген инвестицияланған қаражатты (И) алып тастау керек:

 

    ТКҚ= АА - И            



        

Инвестициялау үрдісінде ақша қаражаттары бірнеше жыл аралығында келіп түсуі мүмкін.  Сол себепті инвестициялардың тиімділігін бағалағанда уақыт факторын ескеру қажет, оны есепке алу үшін болашақтағы ақша қаражаттары дисконттық ставка (d) көмегімен ағымдағы құнға келтіріледі.

Дисконттық ставканың деңгейі банк салымдары  бойынша номиналды  пайыздық ставкадан, инвестор тәуекелге барғаны үшін белгіленетін  қосымша пайыздық ставкадан тәуелді. Айталық, банктер салымдарға 8 %  жылдық ұсынады, кіші бизнеске қаражат салумен байланысты тәуекелге қосымша  5 %. Сонда d:

 

1.08*1.05=1.134 -1 =13.4%.



 

Демек, инвестор жобаға қаражат салуы үшін оның жыл сайынғы  табыстылығы ең кемі 13.4% болуы керек, одан төмен табыстылық жағдайында инвестиция салу тиімсіз. Немесе, айталық, инвесторды ең кемі 20 пайыздық табыс нормасы қызықтырады, сонда дисконттық ставка ретінде 20 % алынады.



Мысалы  кәсіпкердің жыл басында  1,2  млн.теңге жұмсап, 1-жылы 700 мың теңге, 2-жылы 500 мың теңге, 3-жылы 400 мың теңге көлемінде ақша ағынын алу мүмкіндігі бар. Егер инвесторды 20 %  табыстылық нормасы (дисконттық ставка) қанағаттандырса, осы жобаға қатысу тиімді ме ?

Инвестордың табысын қарапайым әдіспен анықтасақ инвестор жоба нәтижесінен 400 мың теңге пайда алады:

(700+500+400) – 1200 = +400 мың тг.

Бірақ инвестицияның тиімділігіне мұндай жолмен баға беруге болмайды, себебі алғашқы жылғы қаражат пен кейінгі жылдардағы ақша сомаларының сатып алу қабілеті әртүрлі, оларды бір-біріне қосу, өзара салыстыру дұрыс емес. Сол себепті  бұл жерде уақыт факторын және инвесторды қанағаттандыратын табыстылық нормасын (дисконтттық ставка) ескере отырып, болашақтағы ақша ағындарын ағымдағы құнға (бірдей негізге) келтіру керек:

 

АА= ,3 +347,2+231,5=1162 мың тг.



         Демек, болашақта үш жыл ішінде келіп түсуі тиіс 1600 мың теңгенің (700+500+400) 20 % дисконттық ставка жағдайындағы ағымдағы құны 1162 мың теңгені құрайды. Енді инвестициялау басында салынған 1,2 млн. теңге инвестиция  мен алынған 1162 мың тг. көлеміндегі  нәтижені салыстыруға болады (ТКҚ):

1162 -1200 = - 38 мың тг.

         Яғни инвестициялық жоба табыс әкелгенімен, оның табыстылығы инвесторды қанағаттандыратын 20 % дан төмен, сол себепті инвестициялық жоба бойынша 38 мың тг. зиян шегіліп отыр.

Табыстылық индексі (Ти , PJ)  - инвестицияның тиімділігіне салыстырмалы  баға беретін көрсеткіш. Оны анықтау үшін  дисконттау жолымен ағымдағы құнға келтірілген  ақша ағынын (АА)  ағымдағы құнға келтірілген инвестицияланған қаражатқа  (И) бөлу керек:

 

                      ТИ =                  



         Бұл көрсеткіш инвестициялау кезеңінде инвестицияланған қаражаттың бірлігіне неше бірлік табыс алынғандығын сипаттайды.

         Жобаның  өтелу мерзімі (Өм , PM) – инвестициялық жобаға жұмсалған қаражат қанша уақытта ақша ағынымен толық өтелетіндігін сипаттайды. Оны анықтау үшін инвестицияланған қаражат сомасын орташа жылдық ақша ағынына бөлу керек:

 

                      Өм =           



Табыстылықтың ішкі нормасы (ТН , IRR) – инвестицияланған қаражаттың бірлігіне жыл сайын неше пайыз табыс алынғандығын сипаттайды:

                       ТН =              

                
60. Тәуекелді бағалау мен есепке алу   әдістері

Қазіргі уақытта тәжірибеде тәуекелді есепке алудың бірнеше әдістері қолданылады. Олардың негізгілері келесілер:



1. Эксперттік бағалау әдісі. Бұл әдіс ғылым мен бизнестің тиісті саласындағы  ғалымдар мен мамандардың пікірін анықсыздық жағдайында шешімдер қабылдау мен инвестициялық жобаларды талқылауда  пайдалануға  негізделген.     

Эксперттік бағалау әдісінің негізгі түрлері келесілер:

                   Мамандардың өзара талқылауы нәтижесінде ортақ пікір қабылдау

(метод “мозговой атаки”);

                   Эксперттердің бір тобы ой тастап, екіншілер оны талдау арқылы

шешім қабылдау (метод “мозгового штурма”);

                   Дельфи әдісі. Бұл әдісте эксперттер ұйымдастырушыны

қызықтыратын сұрақтарға алдын-ала, жеке, құпия түрде жауап береді. Одан кейін нәтижелер жинақталып, өнделеді, басым пікір сараланады. Осыдан кейін барып эксперттер басқалардың пікірлерімен танысып, пікір алмаса алады.

                   ПАТТЕРН әдісі – техникалық мәліметтерді сандық бағалау

жолымен жоспарлауға көмектесу. Бұл әдісте зерттелетін мәселе одан әрі мәселелерге, міндеттер мен элементтерге жіктеліп, “шешімдер ағашы” қалыптастырылады. Жеке эксперттердің пікірі ашық талқыланып, ортақ шешім қабылданады.

Эксперттік бағалаулар әдістерінің артықшылығы ретінде эксперттердің іскерлік пікірлесу нәтижесінен пайдалы, тың пікірлер алу мүмкіндігін айтуға болады, бірақ бұл жерде конформизмнің (эксперттердің өз  беделін пайдалану арқылы жеке  пікірін мойындатуы) теріс әсері де болуы мүмкін.

         2. Аналогиялар әдісінде  жүзеге асырылу жоспарланып отырған жобаға  ұқсас жобалардың нәтижелері талданады, оның кемшіліктері анықталып, мүмкін нәтижелері салыстырылады. 



3. Тәуекел пайызына түзетілген пайыздық ставка әдісі. Бұл әдіс жобаның тиімділігін бағалауда тәуекел факторын есепке алуға мүмкіндік береді. Айталық, инвесторды тәуекелсіз  20 пайыздық табыс нормасы қанағаттандырады. Осы инвесторды тәуекелді жобаға қаражат салуға қызықтыру  үшін табыстылық нормасы қанша болуы керек ? Жоба мен инвестициялар түріне байланысты тәжірибеде тәуекел үшін келесідей үстемелер есептеу қарастырылған:

- өндірісті кеңейтуге  инвестиция  0-6 %;

-  жаңа өндіріс орнын ашуға инвестиция 5-15 %;

- жаңа технологияларға инвестиция 10-20 %.

         4. Сезімталдылықты (икемділікті) талдау әдісі. Бұл әдісте ең алдымен жобаның тиімділігін бағалаудың критерийі анықталады (таза келтірілген құн, табыстылық индексі, немесе табыстылықтың ішкі нормасы). Одан кейін  осы көрсеткіштің өзгерісіне түрлі факторлардың әсері есептелінеді. Айталық, жобаның тиімділігін бағалаудың критерийі ретінде NPV алынды. Алғашқы шарттар бойынша NPV0 – 3 млн.теңге. Егер өнім бірлігінің бағасы 1000 теңгеден 1200 теңгеге дейін өзгерсе, NPV1 – 4,5 млн.теңгені құрайды делік. Яғни, өнім бағасы 20 % ға өзгергенде NPV 50 % ға өзгереді.  Сонда сезімталдылық көрсеткіші (СК) келесідей есептелінеді:

 

СК  = .5 %



        

Демек, баға 1 % ға өзгергенде нәтиже (NPV) 2.5 % ға өзгереді. Осылайша нәтижеге әсер етуші барлық факторлар (айнымалылар) бойынша сезімталдылық көрсеткіші есептелініп, нәтижеге неғұрлым елеулі ықпал ететін факторлар анықталады.



Мысал. Жобаның тиімділігіне жүргізілген  есептеу бойынша  NPV0 39000 мың теңгені құрады. Жоба тиімділіне  әсер етуші факторларды өзгерту негізінде алынған NPV  ның  жаңа мәндері бойынша жобаның сезімталдылығына баға беру қажет.

 

Кесте А – Жобаның тәуекелге тексерілетін факторларының рейтингі



 

Айнымалы (фактор), х

Фактордың өзгерісі,

∆х %


NPVжаңа мәні,

NPV1

 


NPV өзгерісі,

 

 



∆NPV%= 

Сезімталдылық көрсеткіші ,

 

Ск = 



Факторлар рейтингі

Банк %

10

35000

-10,3

1,03

4

Айналыс капиталына қажеттілік

10

37000

-5,1

0,51

5

Құралдың қалдық құны

10

38000

-2,6

0,26

6

Тұрақты шығындар

10

34000

-12,8

1,28

3

Сату көлемі

10

31000

-20,5

2,05

2

Сату бағасы

10

26000

-33,3

3,33

1

 

         А-кестесіндегі мәліметтер бойынша жоба нәтижесі сату бағасына, сату көлеміне өте сезімтал. Келесі кезекте айнымалылардың сезімталдылығы мен мен болжанғыштығына баға беру керек.

 

Кесте В – Жобадағы айнымалылардың сезімталдылығы мен болжанғыштығының көрсеткіштері



 

Айнымалы

NPVсезімталдылығы

Сезімталдылық дәрежесі

Болжану мүмкіндігі

Сату бағасы

3,33

жоғары

орташа

Сату көлемі

2,05

жоғары

төмен

Тұрақты шығындар

1,28

орташа

орташа

Банк %

1,03

орташа

жоғары

Айналыс капиталына қажеттілік

0,51

төмен

орташа

Құралдың қалдық құны

0,26

төмен

жоғары

 

         В кестесінде сезімталдылық дәрежесіне NPV сезімталдылығының мәндері бойынша жоғары, орташа, төмен деген баға беріледі, ал олардың болжану мүмкіндігіне қолда бар мәліметтер негізінде немесе эксперттік бағалаулар жолымен баға беріледі. Одан кейін В кестесіндегі әр айнымалы С кестесінен тиісті орын алады.

 Кесте С – Сезімталдылық пен болжанғыштық матрицасы

 


Айнымалының болжанғыштығы

Сезімталдылық

жоғары

орташа

төмен

төмен

1         

 сату көлемі



1

2

орташа

1

сату бағасы

 


2

тұрақты шығындар



3

айналыс капиталына қажеттілік



жоғары

2

3    

        банк %



3

құралдың қалдық құны



        

         С кестесінен айнымалылардың орналасуының 3 аймағын бөліп көрсетуге болады.



Бірінші аймақ (1) – матрицаның сол жақ жоғарғы бұрышы. Бұл аймақтағы факторларды одан әрі терең зерттеп, олардың шамасын өзгертпеу жолдарын іздестіру қажет. Себебі жоба нәтижесі осы факторларға өте сезімтал және ол факторларды алдын-ала  болжау мүмкіндігі төмен. 

Екінші аймақ (2) – матрица диоганальының элементтері, бұл факторлар да мұқият қадағалауды қажет етеді.

Үшінші аймақ (3) -  матрицаның төменгі оң жақ бұрышы, бұл ең оңтайлы аймақ болып саналады, олар тәуекелі аз және одан әрі талдауды қажет етпейтін факторлар.

Сезімталдылықты талдау әдісі қарапайым, есептеуге жеңіл және талдау нәтижесі көрнекі болуына қарамастан кемшілікке ие. Бұл әдісте нәтижеге тек бір фактордың әсері ғана жеке есептелінеді, ал бір фактордың өзгерісінің екінші факторға әсері ескерілмейді, мысалы, баға өзгерісінің сату көлеміне әсері, т.б. Мұндай кемшілікті сценарийлерді талдау әдісі толықтырады, себебі онда барлық факторлар бірге өзгереді.



5. Сценарийлерді талдау әдісі. Бұл әдісте болашақта орын алуы мүмкін ең нашар, ең жақсы және неғұрлым ықтималды жағдайлар кезіндегі жобаның тиімділігі есептелініп, тәуекел деңгейіне баға беріледі. Бұл әдістің мәнін келесі шартты мысал негізінде қарастырсақ:

 

Кесте 12.1 – Инвестициялық жобаның жүзеге асуының сценарийлері



 

Айнымалы (фактор)

Айнымалының өзгерісі, %

Пессимистік сценарий

Оптимистік сценарий

Ықтималды сценарий

Өнім бағасы

-15

+15

+5

Сату көлемі

-10

+15

өзгеріссіз

Айнымалы шығындар

+15

өзгеріссіз

+5

Тұрақты шығындар

+15

+5

+10

Банк %

+5

өзгеріссіз

+2

Таза келтірілген құн, (NPV) мың тг

-3000

9000

3400

 

Егер пессимистік сценарий бойынша NPV теріс мәнге ие болса, онда жоба  тәуекелді,  ал оң мәнге ие болса, онда жоба тәуекелсіз.










Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   67




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет