1.Әлеуметтану ғылым ретінде. Объектісі және пәні

1.Әлеуметтану ғылым ретінде. Объектісі және пәні. Социология қоғам дамуының заңдарын да ашады жене оларды зерггейді. Осыған орай, социологияны әлеуметтік жүйенің омір сүруі мен дамуының заңдары туралы, сол зандардьщ субъектілерінің, яғни әлеуметтік үлкен және кіші топтардың ғылымы ретінде сипаттауға болады. Социология пәні жөнінде ғалымдар арасында жүзден асқан түрлі пікірлер бар. Оларды екі топ пен бағытқа сыйғызуға болады: 1) ғылымның пәнін анықтауды, ғылымның түбірлі үғымын анықтаумен байланыстырып отырған ғалымдар тобыньщ бағыты. Мысалы, П.Сорокин социологияның пәні тек адамдардың өзара қатынасын, Н.Смелзер - әлеуметтік катынастарды, В.Ядов -қауымдастықты, Г.Осипов - әлеуметтікті қарастыру керек дейді; 2) социология пәнін оздерінің ғылыми зерттеу жүмысыньщ нақты қортьшдысымен байланыстырған ғалымдардьщ пайымдауларын жатқызамыз. Мысалы Э.Дюркгейм - социология пәніне ез зерттеуінің нәтижесі больш табылатын -әлеуметтік фактіні, неміс ғалымы М.Вебер - адамның мінез-қүлкьш, К.Маркс -өлеуметтік жүйе күйіндегі қоғамды және оның қүрыльгмдык элементтерін қарастырған. Осы түрғыдан қарағанда, социология пәніне мынандай анықтама беруге болады: социология - қоғамның қүрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік зандылықтары жайлы және сол завдылықтардың адамдар мен олардың бірлестіктер және түтас қоғамның өмірі мен өзара карым-қатынастарьгяДа іске асырудьщ жолдары, формалары мен әдістері жайлы ғалым.

2.Социология құрылымы. Социология білімінің құрылымы қоғамдық құбылыстар мен процесстер жөніндегі ақпараттардың және ғылыми түсініктер мен ұғымдардың жәй ғана жиынтығы емес. Бұл құрылым әлеуметтік түрлі деңгейдегі процесстерт туралы, жеке адамдар, әлеуметтік топтар немесе бүтін қоғам жөніндегі өзара байланысұан түсініктер, ұғымдар, көзқарастар, теориялар жүйесі ретінде байқалады. Социологиялық түсініктер мен ғылыми білім, әсіресе оның құрылымы көп жағдайда бірнеше факторларға байланысты қалыптасады, оның ішінде социология зерттейтін объектілер шеңбері ғылыми нәтижелер мен қорытынды тереңдігінің ерекшелігі. Социология білімінің құрылым бастауы юолып қоғамға тұтас әлеуметтік организм ретінлегі білім шығады. Бұл қоғамдық қатынастар жүйесі, олардығ мазмұны және өзара байланынысы туралы білім. Табиғаттың және қоғамдық қатынастардың мәнін түсіну, қоғамда бар әлеуметтік субьектілердің өзара әрекетінің мәнін терең пайымдауға мүмкіндік береді.Қоғам туралы білім, оның дамуының обьективтік заңдарын, қоғам өмірінің негізгі салалары жөніндегі түсінікті және олардың өзара әрекетін , материалдық, саяси жіне рухани мәдениетінің өзара ықпалы туралы білімді өз бойына жинап сіңірген. Социология білімінің құрылымына, социологиялық теориялар мен көзқарастар көрсететін қоғамдық ауқымына орай жекелеген деңгейлері бөліп айтуға болады: Жалпы теориялық социология. Орта деңгейдегі социология теориялары. Бұған, мәселен қала социологиясы, білім беру социологиясы, саясат социологиясы, т.б. жатады. Нақты социологиялық зерттеулер. Социология білімінің құрылымын құрайтын ол саясат социологияға жататын ғылыми түсініктер, көзқарастар, теориялар. Мұнда социологияның назары саяси қатынастар жүйесіндегі, әсіресе өкімет билігі қатынастар жүйесіндегі қоғамның әр түрлі әлеуметтік топтарының нақты жағдайын анықтауға аударылады. Социолгия қоғамда жүріп жатқан саяси процесстерге нақты ықпал жасайды. Осы тұрғыдан түрлі саяси партиялар және қозғалыстардың қызметі, қоғамның бүкіл саяси жүйесінің өмір сүруі қарастырылады.

3.Қоғам , оның негізгі белгілері. Әлеуметтануда "қоғам" түсінігі негізгі ұғымдарға жатады. Социология қоғам туралы жалпылама ғылым ретінде адам қоғамы қалай құрылатынын, жүйе ретінде қалай қалыптасатынын және қызметтену заңдылықтарын зерттейді.

Қоғамның ерекше өзгешелігі оның өзара байланыстарының жоғары үдемелі қарқындылығын сақтауға және ұдайы өндіруге қабілетті болуы.

Қоғамның үшінші ерекше белгісіне өзін-өзі билеу мен жогары деңгейдегі өзін-өзі реттеу жатады. Қоғам өзін-өзі билеуге көп қызметметтену арқылы жетеді.

Қоғамның төртінші айырмашылық нышаны — оның үлкен интеграциялық (кіріктірушілік) пәрмені. Қоғам адамдардың әр жаңа ұрпағын әлеуметтендіреді, оны қалыптасқан қатынастар жүйесіне енгізеді, көпшілік мақұлдаған мөлшерлер мен ережелерге бағындырады.
4.Әлеуметтанудың қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі орны және ерекшелігі

Әлеуметтік философия адамның өмір сүруінің түпкі себептерінің мэцгі негіздерін дара тұлғалардың әлеуметтік өзара қағынастарын анықтайтын, белгілейтін қозғаушы күшін, қайнар көзін түсіндіруде жетекші қызмет атқарады. Дүниенің философиялық ұғынылуы шындықтың теориялық танымының жоғары тұрпаты ретінде ғылыми білімнің ең дамыған ұйым-дастыру түрі болып табылады. Нақ пэлсапа шеңберінде білімді талдау мен тұтастау (жинақтау), жалпылау, қарапайым құбы-лыстардан мазмүнға жету, жеке деректерден оның жалпы дүниелік мағынасын анықтау амалдары өз кемеліне жетті. Әлеуметтік өмірді ұғыиуда пэлсапалық ойлауға жалпылық ғана емес, тұтастық, концептуалдық тэн. Ол социологияға қарағанда жалпылығы кеңірек теориялық және тәсілнамалық негіз жасайды. Қоғамның

мәнін тұтас алып көрсететін әлеуметтік философия әлеуметтануға қоғамның жеке бөлшектерін осы тұтастықпен тығыз байланыс-та қарауға мүмкіндік береді. Әлеуметтану жалпы заңдылықтарға сүйеніп, өзінің мәні мен объектісіне сай нақты әлеуметтік байла-ныстар мен өзара әрекеттерін сипаттайтын заңдар мен ұғымдарды зерттейді. Екінші жағынан, әлеуметтану қоғамдық өмірге нақты талдау жасап беріп, әлеуметтік философияның ғылыми ұғымдары мен пәндік мазмұнын байытуға мүмкіндік туғыза-ды. Ақиқат өмірімен, тэжірибемен, оның байланыстарын кеңейту мен тереңдету арқылы қағидаларын дэлелдеп және нақтылап бе-реді. Бірақ. бір-бірімен тығыз байланысы мен өзара енуі олардың өздері гана айналысатын мәселелерін ауыстырмаса керек.

Жалпы социология қоғамды тұтас алып, бірыңғай жүйе ретін-де өзгеше және бөлінбейтін, бүтін организм деп қарайды. Ал жеке гуманитарлық пәндер қоғамның бір саласын - экономика-ны, құқықты, тарихты, психологияны, дінді, саяси жүйені зерт-тейді. Алдымен тарихты қарағанымыз абзал. Тарих өз дамуы мен білімі арқылы социологияның қалыптасуын қамтамасыз етті. Та-рихты жинайтын әр түрлі әлеуметтік қубылысіар мен қоғамның даму кезеңдері туралы нақты мағлүматтар жалпы социологиялық заңдарды ашуға мүмкіндік туғьгзады. Бірақ бұл заңдардың тү-жырымын табиғи ғылымның өзі емес, социолоғия ғылымы жасай-ды. Жалпы әлеуметтану тарихы көрсеткен әлеуметтік құбылыстың белгілі түрінің жалпы қасиеттерін анықтап береді. Егер де тари-хи деректермен оқиғаларды суреттесе, социология үгымдарға сүйеніп жалпылайды және тұжырымдайды. Ал оны тарих өз пәнін тереңдеп көрсетуге қайтадан пайдаланады.
5.Қоғамның әлеуметтік құрылымы.

Қоғамның әлеуметтік қүрылымы әлеуметтік жүйенің бөлімі және екі компоненттен түрады: әлеуметтік байланыс жөне әлеуметтік қүрам. Әлеуметтік қүрам - әлеуметтік құрылымды қүрайтын элементтердің жиынтығы. "Структура" (қүрылым) термині - structura латын тілінеп алынған - ол, жалпы алғанда, белгілі бір заттың, қүбылыстың элементтері арасындағы байланыстардың айтарлықтай бір түтастығын білдіретін термин. Әлеуметтік күрылым - әлеуметтік жүйедегі элементтердің түрақты байланысы. Қоғамның әлеуметтік қүрылымының негізі - белгілі хмортебесі бар және белгілі әлеуметтік қызмет атқаратын жеке адамдар, ал жеке адамдар - мәртебелік белгілеріне сәйкес топқа бірігеді. Әлеуметтік қүрылым қоғамның бірліктерге, тапқа, тоща жікке бөлінуін көрсетеді, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасыньщ да көптеген критерияларына сәйкес әртүрлілігін корсетеді. Әлеуметтік күрылымньщ әрбір элементі өз тарапынан, өзінің байланыстарына қарай күрделі әлеуметгік жүйе.

Т.Парсонстың пікірі бойынша қоғам жүйе есебінде төмендегі кызметті в і карғанДа ғана өмір сүреді: 1) коғам өзгерген жағдайға және адамдардьщ өскен (ночросший) материалдық тілегі бейімделу қабілетіне ие болуы керек, ішкі ресурстарды тиімді үйымдастыруға және болуге қабілетгі болуы; 2) оньгң негізгі мақсат және міндет іске асыруға қабілетті болуы және оларды іске асыратын процестерді қоддауы; 3) жеке адамдардьщ кабылдаған жалпы нормалары мен қүндылыктардың түрақтылығын сактауы; 4) қоғамның интеграциялау қабілетіне, жаңа үрпақты жүйеге тарту қабілетін іске асыруы.

Әлеуметтік қүрылым біздін өмір шьшдығымызды түсіндірудің негізі болып есептеледі. Әрбір адамньщ өз статусы бар, яғни әлеуметтік орны бар, себебі олардьщ әрқайсысы белгілі "әлеуметтік топқа жатады. Олардьщ жыныс, жас, шығу тегі, білім келемі, кәсіби атқаратьш қызметі, түратын жері, отбасылық этностық басқадай жағдайында байланысты солармен сипатталады. Сонымен бірге әлеуметгік топтардың территориялық және демографиялық сипаты болады.
6.Әлеуметтанудың құрылымы. Әлеуметтанудағы эмпирия және теория проблемалары.

Қазіргі батыс социологиясы шартты түрде екі тең емес бөліктерге - эмпирикалық және теориялық деп бөлінеді.. Кәсіби социологтардың көп бөлігі біріншісімен айналысады. Бұл бөліктердің әрқайсысының табиғаты, тарихи, динамикасы бар.

Эмпирикалық социологияньщ негізін салушылар - Уильям Томас (1863-1947) пен Флориан Знанецкий (1882-1958).Зерттеу жүргізетін ұйымдарының саны жағынан да, қолданбалы салаға бағытталған студенттерінің саны жағынан да эмпирикалық социология негізінен университеттер мен академиялық институттарға шоғырланған теориялық социологиядан асып түсті. Бірақ дүниені түсінудегі маңызы, саяси және басқа да бағдарламалардың теориялық негіздемелерін қалыптастыруда теориялық социологияның әсері эмпирикалық социологияға қарағанда әддеқайда жоғары.

XX ғасырдағы батыс теориялық социологиясы бағытгарының ішінде мыналарды атап өткен жөн: функционализм, құрылымдық функционализм, конфликтология және "орта деңгей" теориясы. Бұл парадигмалардың бірде біреуі сан қырлы әлеуметтік өмірге әмбебап түсінік бере алмайды, бірақ өз әдістері призмасының арасынан қоғамды түсінудің негізгі мәселелерін көруге мүмкіндік береді.
7.Қоғамның түрлері және қызметі

Үстірт қарағанның өзінде қазіргі қоғамдардың әр апуандығы байқалады. Қоғамдардың айырмасы анық (тілі, қатынаста болуы, мәдениеті, саяси құрылысы және т.т.), не онша анық емес (тұрақтылық деңгейі, әлеуметтік тұтастыққа бірігу деңгейі) білі-неді. Қоғам аса күрделі, көп деңгейлі құрылым болғандықтан, мұнда қандай да болсын әмбебапты топтастыру мүмкін емес. Көп таралған таптастыру бойынша қоғамдар дәстүрлі және индустриялды түрлеріне бөлінеді.

Бірінші тарихи қоғамды олар аңшылар мен жинаушылар қоғамы деп көрсетті. Осындай қоғамдардың басым көпшілігі көшпелі тұрмыс қалпында өмір сүреді, аңшылықпен айналысады.

Екінші қоғамның түрін олар бақ өсірушілік деп атады.

XVIII гасырдың аяғынан бастап өнеркәсіптік қоғамдардың негізін Үлыбританиядағы индустриялық даму қалады.

Қоғамдардың төрт түрінің өзгешіліктерін (экономикалық, әлеуметтік, саяси, туысқандық тұрғысынан) суреттеу әлеуметтік институттардың өзара байланысты екенін көрсетуге, бір-бірімен өзгеше келісушілікте болатынын түсінуге мүмкіндік береді. Ф. Теннистің "қауым" және "қоғам" деген ұғымдары дәстүрлі қоғам мен қазіргі қоғамның айырмасын көрсетеді

Қазіргі ең тараған таптастыруда (Д. Белл, А. Турен, У. Ростоу, Р. Арон және басқалары) қоғамдарды дәстүрлі және өнеркәсіптік деп бөледі. Дәстүрлі қоғамға ауыл шаруашылық, эко-номика, көп қозғалмайтын әлеуметтік құрылым, дәстүрге негізделген әлеуметтік-мәдени реттеушілік тән.

Индустриялды (өнеркәсіптік) қоғамдар тікелей ғылыми техникалық дамудың деңгейімен анықталады. Қазіргі дүниедегі ең елеулі тарихи өзгерістер аграрлық дәстүрлі қоғамдардан өнеркәсіптік қоғамдарға өтумен байланысты.

3. Әлеуметтік зерттеудің тәсілдемесі мен тәсілдері Әлеуметтік зерттеудід кәсіби қабылдауларын, дағдыларын және қабілеттерін ондеуді іс жүзінде окып-үйренуді күшейту әлеуметтануды инженерлік кызмет ретінде түсіпуді қалыптастыруда аса қажет болып табылады. Әлеуметтік зерттеудің нақты түрі оған қойылған мақсат пен шарттардың сипатымен корсетіледі. Осыған сәйкес әлеуметтік зерттеудің 3 негізгі түрін ажыратады:1)бакылаулық2)суреттемелік3)сараптамалықмесі Социологияда ақпарат алудың маңызды қүралы, көзі және әдісі қүжаттар болып есептеледі. Социологияда қүжат деп ақпаратты сақтау және жеткізу үшін адамның арнайы жасаған затьш айтады. Қүжаттарда жеке адамның, үжымньщ, халықтың үжен тббының және жалпы коғамньщ қызмет процестері мен оньш нәтижелері жөнінде мағлүматтар жинақталады. Сондықтан олар зерттеушілер үшін аса маңызды. Қүжаттарды түріне қарап бес топқа беледі:а)Ақпаратты белгілеу тәсіліне қарай бөлінген күжаттар, бүған жазба, баспа,кино бейнелеу таспасьша түсірілген жазба, магнит таспасындағы жазбалар жатады;б)Мақсат міндетіне қарай бөлінген күжаттар, бүған зерттеу бағдарламасына сәйкес зерттеушілердің күшімен алған материалдар, баска да максаттар үшін жасалған қолдағы құжаттар саяды;в)Арнайы қүжаттығына орай белінген қүжаттар, оларға жеке адамның күнделігі, хаттары, статистикалық материалдар, баспасоз мәліметтері т.б. лсатады;г)Қүжатгын түпнүскасының статусына қарай бөлінгендер болады. Олар ресми лсәне ресми емес больш бөлінеді. Ресми қүжаттарға: мемлеқеттік статистика мен мемлекеттік архив мәліметтері; ресми емес құжаттарға: жеке азаматтар жасаған күжаттар жатады;д)Акпараттың алыну көзіне орай бөлінгендер: бастапқы қүжаттар және екінші қатардағы қүжаттар болып бөяінеді
8.Әлеуметтану ғылымының реформа жолындағы рөлі.

Көптеген елдерде маңызды әлеуметтік саяси өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістер ағынынан ҚР да сырт қалып отырған жоқ. Елімізде өмірдің барлық жақтарын терең реформалау жүріп жатыр. Егер де жүргізіліп жатқан реформалық өзгерістер ғылыми тұрғыда терең негізделсе, оны іске асыру жолдары жан-жақты жоспарланған болса, онда реформаның нәтижелері халық көңілінен шыққан болар еді. Реформалау қызметінде Ш.Уалихановтың қосқан үлесі зор. Ол орыс қоғамында жүргізіле бастаған реформаларды зерттей келе, оның қазақ даласына да игілікті әсері бола ма деп үміттенеді. Сонымен қатар ол қазақ қоғамында жүргізілуге тиісті өзгерістердің бірі – сот реформасының қандай бағытта жүргізілуі қажет екендігі туралы, саяси әлеуметтік мәні бар мәселелерді көтерді.Өзінің “сот реформасы жайында хат” деген еңбегінде саяси әлеуметтік проблемаларды ғылыми тұрғыдан терең талдайды. Ол “формализм мен бюрократизм кертартпалық тоқырауға себепші болды және оған дейін қандай да болсын пайдалы қоғамдық іске Қытай қорғаны сияқты тосқауыл жасап, халықтың жасампаз жігерінің талабы мен жиілеп, жаңа бетбұрыс алған еркін ағынды тоқтатты”,-деп көрсете келіп, Шоқан қазақ даласында жүргізілуге тиісті реформа, қандай да болсын өзгерістер халықтың мүддесіне, оның материалдық мұқтажына сай келуі, әрі сол қоғамның ұлттық мінез-құлқына сәйкестендірілуі қажет деп қорытты
9.Әлеуметтік стратификация.

Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға, қауьшдастықтарға т.б. жіктелуі батыстык социологияда көбінесе әлеуметтік стратификация деген терминмеп белгіленеді. Бүл термин қоғам мүшелерінің әлеуметтік күйінің бірдей еместігін, олардьщ өлеуметгік теңсіздігін білдіреді.Теңсіздіктің екі түрі ажыратылады. Біріншісі - табиғи теңсіздік. Олар табиғи белгілер арқылы ерекшеленеді, мәселен, адам жынысы, жасы, бойы, темпераменті, т.б. жатады. Ал әлеуметтік теңсіздік - әлеуметгік себебі бар қажеттіяік, оның себептері әлеуметгік факторлар арқылы белгіленеді.Қысқаша стратификация (әлеуметтік жіктеу) дегеніміз - тәртіп, ол бойьшша теңсіздік, үлкеи мүмкіндікпен, бір үрпақтан екінші үрпаққа беріледі. Қоғамда әр түрлі (страттар) жіктер калыптасады. Әлеуметтік күрылымды қогамдағы алатын орнына қарай ажыратылатын әлеуметтік топтардьщ жиынтығы деп қарай отырып, социологтар бүл топтар бір-бірінен қалайша ажыратылады деген сүракда жауап береді.Ғалымдар әлеуметтік теңсіздіктің шьгғуына әр түрлі түсінік береді. ХХ-шы Гвсырдьщ 40-жылдарында жасалған функционалдық бағытыньщ екілдері влеуметтік стратификация ерекшелігінщ себебіп когамның функциясьшың бөлуінде деп түсіндіреді. Теңсіздіктід себебі қоғамда билік, тұтынугды және жұмыс атқарушы қызметтерінің роліне байланысты. Мүндай көзқараста субъективті пікір калыптасады.Әлеуметтік стратификация теориясы қоғамның типтік дәрежесін және даму сатысын анықтайды. Марксизм қоғам дамуында бес түрлі формация -сатыны бөліп көрсетеді: алғашқы қауымдық күрылыс, қүл иеленупгілік котам, феодализм, капитализм және коммунизм. Бүл қоғамның негізгі - өндірістік катыяастар.
10.Әлеуметтану пәнінің негізгі категориялары.

Ғылымның ішкі логикасын, оның пәні мен әдістерінің сипатын ашатын, әлеуметтік қүбылыстар мен процестердіц мәнін танып білудің керегі -социологияның категориялары және заңдары. Категориялар - әлеуметгік болмыстыц мәнді жақтарын, касиет-белгілерін, қүрылымдық элементтерін бейнелендіретін негізгі ғылыми ұғымдар. Социологияның ең негізгі, мазмүны жағынан көлемді категориясы "әлеуметтік" үғымы. Бүл үғым "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік күрылым", "әлеуметтік топ", "өлеуметтік әрекет", "әлеуметтік мінез-күлык" т.б. көлемді үғымдарды қамтиды.

"Әлеуметтік кауымдастык" социологияның негізгі категорияларының бірі. Әлеуметгік қауымдастық - бүл, индивидтер мен кез келген адамдар топтарьшыц жай ғана қосындысы емес, керісінше ол түракты және түтас әлеуметтік түзілім, оның субъектілері ортақ мүддесімен біріккен және өзара бір-бірімен әрекетке түседі.

Әлеумеггік қауымдастық әдетте түрлі әлеуметтік қауымдастыкка кіретін және оларда түрлі әлеуметтік рөл атқаратын индивидтің әлеуметтік болмысының бүкіл түрлері мен формаларын қамтиды. Ол түлға мен қоғамның өзара байланысы мен озара әрекетін жанама түрде береді. Әлеуметтік қауымдастық категориясы, социологияның мәні мен ерекшелігін түсіну үшін өте маңызды құбылыстар мен процестердің субъективтік кызмет жағын айырықша бөліп көрсетеді.

Әлеуметтік қауыйдастықтарды өзінің типі жағынан кеңістік - мезгілдік масштабтағы (мысалы, адамдардың әлемдік қауымдастыгы және олардыц мемлекеттік қауымдастығы; әр түрлі маспггабтағы қоныстьщ қауымдастықтар; социодемографиялык қауымдастықтар) және олардың мүдделерінің мазмұнымен бірігетін тип (мысалы, әлеуметтік - таптьщ, әлеуметтік - кәсіби, этноүлттық, т.б. қауымдастыктар) болып бөлінеді.

Әлеуметтік әрекеттіц субъектісі ретінде түлға да, әлеуметтік институттар да, таптар да болса алады.

Жалпы бірліктің өмір сүру процесінде коптеген шексіз әлеуметтік байЛаныстар қалыптасады. Ол байланыстар белгілі бір заңға, заңдылықтарга сүйенеді, соның негізінде іске асады. Әлеуметтік заңдар - әлеуметтік процестер мен әлеуметтік .арасында болатын қажетті, мәнді, түрақты, қайталанатын қатынастар мен байланыстардың зандары. Әлеуметтік заңдар бүкіл қоғам мүщелерінің іс-қимылыныц жиынтығы ретінде қалыптасады. Бүл заңдар қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің сайма-сай келмеуін де көрсетіи отырады. Соған қарамастан адамдар олеуметтік заңдарды өз кызметтсрінде саналы түрде пайдаланып, заңдардың әрекет ету формалары мен шарттарын өзгерте алады.

Әлеуметтік заңдар жалпы бірліктін іс-әрекетінде керіне отырып, олардың қатынастарын аныктайды. Бүлар үлттар, таптар, әлеуметтік-демографиялык, әлеуметтік-кәсіптік тоггтар, қала мен село арасындағы катынастар, сонымен катар қоғам мен олеуметтік үйымдардың, қоғам мен енбек ұжымының, қоіам мен отбасының, қоғам мен жеке адамның арасындағы қатынастар. Сонымен, әлеуметтік заңдар осы қатынастарды анықтайды.

Элеумегтік заңдарды түрлі белгілері бойынша классификациялауға болады. Жалпылығы жағынан олар жалпы зандар (қогам дамуын, біртүтас әлеуметтік жүйе дамуын анықтайды) және ерекше зандар (әлеуметтік жүйенің жскелеген элементтерін, коғам бөлшектерін сипаттайтын) болып бөлінсді. Өзінің іске асуына карай динамикалық және статистикальщ болып бөлінетін зандар да бар. Дииамикалык зандар нақты жағдайда өз ретімен болатын. Окиғалар арасьшдагы бір мәнді, байланысты корсетеді, олардың бағытын, түрлері мен факторларын анықтап береді. Ал статикалық заңдар әлеуметтік лсүйеніц түрақты * мерізіміндегі бағыттарды, үрдістерді, әлеумеггік қүбылыстарды сипаттайды.
11.Әлеуметтік дифференциация және әлеуметтік теңсіздік

Қоғамның әлеуметтік құрылымының проблемалары адамзат өмірінің басты ерекшелігі және орталық, зәру проблемасы — теңсіздік проблемасына тікелей байланысты. Сондықтан оған батыс (К. Маркс, М. Вебер, Г. Моска, В.Парето, П. Сорокин, Р. Дарендорф, Б. Барбер және басқалары) және отандық (Әженов М.С., Аитов Н.А., Биекенов К.Ү., Ешмұхамедов А.Ш., Сәрсенбаев Т.С. және басқалары) мектептің көптеген қоғам танушы ғалымдары назар аударды және аударып отыр.

К. Маркстің және оның ізбасарларының таңдауы толық түсінікті: К. Маркс таптық құрылым аса көп деңгейде дамыған XIX ғасырдағы нақты капитализмге бағдар жасады. Екі антагонистік таптың (буржуа және пролетариат) тағдыры марксизмнің ғылыми болжамында берілгеннен біршама өзгеше қалыптасты. Таптық құрылымның тұжырымдамасын Макс Вебер де дамытты, ол «тап» санатын айқындау кезінде көп ретте К.Маркспен келісті, меншіктің рөлін және капитализмдегі теңсіздікті мойындады. Маркстен айырмашылығы, Вебер ресурстарды бөлу жөніндегі дауды шешілмейтін деп санады.

Вебер назарды құрылымдар дифференциясының басқа негізінде шоғырландырды және экономикалық тап ұғымын айқындау үшін күш салады. Ол еңбек нарығына назар аударады — бұл әлеуметтік топтардың жанама қақтығысу аренасы.

Карл Маркстен айырмашылығы, Макс Вебер экономиканы ұйымдастыруды стратификация негізі деп санамады. Вебер теңсіздіктің үш негізгі компонеттерін айқындады. Ол оларды өзара байланысты және де маңызды қатынастарда тәуелсіз деп санады. Бірінші компонент — мүліктік теңсіздік. Вебер, әр түрлі таптың өкілдері — шаруалардың, жұмысшылардың, көпестердің кіріс алу және тауар сатып алу үшін бірдей емес мүмкіндіктері бар екенін мойындайды.

Вебер істің барлығы да байлықта емес екенін сезінді. Ол мекемелердің тұрақты өсуі, бұл әлеуметтік әрекеттердің шапшаңдауына алып келеді.

Теңсіздіктің екі түрі ажыратылады. Біріншісі - табиғи теңсіздік. Олар табиғи белгілер арқылы ерекшеленеді, мәселен, адам жынысы, жасы, бойы, темпераменті, т.б. жатады. Ал әлеуметтік теңсіздік - әлеуметгік себебі бар қажеттіяік, оның себептері әлеуметгік факторлар арқылы белгіленеді.
12.Әлеуметтік байланыс, әлеуметтік қауымдастық.

Ғылымның ішкі логикасын, оның пәні мен әдістерінің сипатын ашатын, әлеуметтік қүбылыстар мен процестердіц мәнін танып білудің керегі -социологияның категориялары және заңдары. Категориялар - әлеуметгік болмыстыц мәнді жақтарын, касиет-белгілерін, қүрылымдық элементтерін бейнелендіретін негізгі ғылыми ұғымдар. Социологияның ең негізгі, мазмүны жағынан көлемді категориясы "әлеуметтік" үғымы. Бүл үғым "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік күрылым", "әлеуметтік топ", "өлеуметтік әрекет", "әлеуметтік мінез-күлык" т.б. көлемді үғымдарды қамтиды.

"Әлеуметтік кауымдастык" социологияның негізгі категорияларының бірі. Әлеуметгік қауымдастық - бүл, индивидтер мен кез келген адамдар топтарьшыц жай ғана қосындысы емес, керісінше ол түракты және түтас әлеуметтік түзілім, оның субъектілері ортақ мүддесімен біріккен және өзара бір-бірімен әрекетке түседі.

Әлеумеггік қауымдастық әдетте түрлі әлеуметтік қауымдастыкка кіретін және оларда түрлі әлеуметтік рөл атқаратын индивидтің әлеуметтік болмысының бүкіл түрлері мен формаларын қамтиды. Ол түлға мен қоғамның өзара байланысы мен озара әрекетін жанама түрде береді. Әлеуметтік қауымдастық категориясы, социологияның мәні мен ерекшелігін түсіну үшін өте маңызды құбылыстар мен процестердің субъективтік кызмет жағын айырықша бөліп көрсетеді.

Әлеуметтік қауыйдастықтарды өзінің типі жағынан кеңістік - мезгілдік масштабтағы (мысалы, адамдардың әлемдік қауымдастыгы және олардыц мемлекеттік қауымдастығы; әр түрлі маспггабтағы қоныстьщ қауымдастықтар; социодемографиялык қауымдастықтар) және олардың мүдделерінің мазмұнымен бірігетін тип (мысалы, әлеуметтік - таптьщ, әлеуметтік - кәсіби, этноүлттық, т.б. қауымдастыктар) болып бөлінеді.

Әлеуметтік әрекеттіц субъектісі ретінде түлға да, әлеуметтік институттар да, таптар да болса алады.

Жалпы бірліктің өмір сүру процесінде коптеген шексіз әлеуметтік байЛаныстар қалыптасады. Ол байланыстар белгілі бір заңға, заңдылықтарга сүйенеді, соның негізінде іске асады. Әлеуметтік заңдар - әлеуметтік процестер мен әлеуметтік .арасында болатын қажетті, мәнді, түрақты, қайталанатын қатынастар мен байланыстардың зандары. Әлеуметтік заңдар бүкіл қоғам мүщелерінің іс-қимылыныц жиынтығы ретінде қалыптасады. Бүл заңдар қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің сайма-сай келмеуін де көрсетіи отырады. Соған қарамастан адамдар олеуметтік заңдарды өз кызметтсрінде саналы түрде пайдаланып, заңдардың әрекет ету формалары мен шарттарын өзгерте алады.