Этнос теориясынан алынған

Педагогикалық практика тәжірибесінде және педагогикалық ғылымдар жүйесінде бұл ұғымдар синоним ретінде қолданылады. Осы екі сөз тіркесте де негізгі ортақ сөз адам тәрбиесі жайлы ғылым – педагогика. Осы тұрғыдан алып қарағанда этникалық педагогика мен халықтық педагогиканы да ғылым деп айтуға болады. Алайда бұл жерде әрқайсысының зерттеу пәні не деген сұрақ туындауы мүмкін. Егер олар сәйкес келсе, онда ол екеуін толығымен синоним сөздер деп есептеуге болады. Ол үшін этнологиядағы «этнос» және «халық» сөздері синоним сөздер қатарына жататына көз жеткізгеніміз абзал. Алайда бұл ұғымдар этнологиялық ғылымда әртүрлі түсіндіріледі. Бұл ұғымдар туралы пікірлердің басты идеялары келесі анықтамадан көруге болады:

• 
  этнос – территориясы, мәдениеті мен тілдің бірлігі негізінде біріккен, тарихи қалыптасқан адамдар қауымдастығы;
  
• 
  халық – таптық және әлеуметтік қабат (еңбек бұқарасынан құралады), территориясы, тарихы, мәдениеті мен тілдің бірлігі арқылы біріккен адамдардың тарихи қалыптасқан қауымдастығы;
  

Сонымен, халық педагогикасы – тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі, ал этнопедагогика – халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.

Қазақ этнопедагогикасы: халық педагогикасы (ауыз әдебиеті мен халықтың салт-дәстүрлері) және этнопедагогикалық ойлар тарихы деген екі бөлімнен тұрады.

Бүгінгі таңда қазақ этнопедагогикасының ғылыми-методологиялық және теориялық негіздеріне арналған зерттеу жұмыстары С.Қалиевтың, С.А.Ұзақбаеваның, К.Ж.Қожахметованың, Қ.Б.Бөлеевтің, А.Қ.Қалыбекованың және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде көрініс тапты. Мәселен, К.Қожахметова өзінің «Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика» (1998) деген еңбегінде сол кезеңге дейінгі қазақ этнопедагогикасы бойынша зерттелген еңбектер мен авторлық-мемлекеттік бағдарламалар мен әдістемелік оқулықтар және озық тәжірибелер жөнінде толық мағлұматтар келтіріліп, жете талдау жасаған.

• 
  этнопедагогика
  
• 
  ұлттық педагогика
  
• 
  қазақтың этнопедагогикасы
  
• 
  халықтық педагогика
  
• 
  этникалық тәрбие
  
• 
  ұлттық тәрбие
  
• 
  этноәдеп
  
• 
  этноғылым
  
• 
  этноәдіснама
  
• 
  этномәдени білім
  

• 
  тәрбиелік әдет-ғұрыптар
  
• 
  тәрбиелік дәстүрлер
  
• 
  тәрбиелік салттар
  
• 
  тәрбиелік жоралар
  
• 
  наным
  
• 
  ырым
  
• 
  этнопедагогикалық білім
  
• 
  этноәлеуметтік рөл
  
• 
  үйрету
  
• 
  этникалық өзіндік сана-сезім
  
• 
  этнизация
  
• 
  тыйым
  
• 
  бата
  
• 
  туыстық қатынас нормалары
  
• 
  ұлттық мектеп
  
• 
  мектептің ұлттық тәрбие жүйесі
  

• 
  қазақ халқының озық дәстүрінің мәнін ашу;
  
• 
  ата-бабаларымыздың тәрбиесінің мағынасын тану;
  
• 
  ұлттық дүниетанымды қалыптастыру;
  
• 
  ұлттық ділді қалыптастыру;
  
• 
  халықтың ұлттық мәдени құндылықтары негізінде тәрбиелеу;
  
• 
  отаншылдыққа, тілге, тарихқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу;
  
• 
  мектептің, отбасының озық тәжірибесін насихаттау;
  
• 
  үздіксіз білім беру жүйесінде этникалық тәрбие арқылы қазақ халқының өзіндік болмысын сақтау.
  
• 
  отбасындағы этникалық жағымды тәжірибелерді дәріптеу; қазақ халқының өзіне тән тұрмыстық дәстүрін сақтау
  

• 
  жалпы педагогика заңдылықтары;
  
• 
  «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің»;
  
• 
  «Шешесін көріп қызын ал»;
  
• 
  «Ыдысын көріп, асын іш»;
  
• 
  «Әкеңе не істесең алдыңа сол келер» және т.б.
  

• 
  Қазақтың этникалық тәрбиесінің қағидалары;
  
• 
  Жас және жеке бас ерекшеліктерін ескеру;
  
• 
  Мәдени сәйкестілік;
  
• 
  Табиғи сәйкестілік;
  
• 
  Туысқандық қатынас басымдылығы;
  
• 
  Үлкенді құрметтеу қағидасы.
  

Әр ұлттың өзіне тән кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар. Ол мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады. Сондай-ақ, ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың өмір сүру тәсілінен, діни-наным сенімінен, әдет-ғұрпынан, салт – санасы мен дәстүрінен өзекті орын алады.

№2 дәріс тақырыбы. Педагогтардың ғылыми еңбектеріндегі халықтық тәрбие.

Жоспар

1. 
   Я. А. Коменский «Ана» мектебі. К.Д. Ушинскийдің халықтық принциптерінің ғылыми түрде негізделуі
   
2. 
   Н.К. Крупская , А.С. Макаренконың педагогикалық ой-пікірлері
   
3. 
   В.А. Сухомлинский, Г.С. Виноградовтың педагогикалық көзқарасына талдау
   
4. 
   Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі халықтық тағылымдар
   
5. 
   Қорқыт тағылымдары
   
6. 
   Араб – шығыс мәдениетіндегі халықтық тағылымдар (10-15 ғасырлар)
   
7. 
   Қазақ жырауларының тәлімдік идеялары
   
8. 
   Ы.Алтынсарин, А Құнанбаев еңбектеріндегі тәрбие тағылымдары
   
9. 
   А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Дулатовтың, X.Досмұхамедовтың еңбектеріндегі халықтық педагогика мәселелері
   
10. 
    Тәуелсіз Қазақстан Республикасында ұлттық тәлім-тәрбиенің қайта жандануы (1991 жылдан бастап).
    

Чехтың ұлы педагогы Я.А Коменский отбасы тәрбиесінің тәжірибесіне сүйене отырып өзінің «Ана мектебі» идеясының негізін қалады. Чехтың ұлы педагогы Я.А Коменский отбасы тәрбиесінің тәжірибесіне сүйене отырып өзінің «Ана мектебі» идеясының негізін қалады.

Ұлы швейцария педагогы Г Песталоции швейцария халық педагогикасының тәжірибесін топшылай отырып өзінің «Аналарға арналған кітап» деген еңбегін жазды. Ол отбасында басталған табиғилық тәрбие өзінің жалғасын мектепте табуы тиіс деді.

Ұлы орыс педагогы К. Д. Ушинский халықтық педагогиканың тәрбиелік потенциалын жоғары бағалады. «Халықтық бастауға және сол халықтың өзі жасаған тәрбиенің күші зор» деп жазады

Ол халықтық деп халықтың «менін» сақтауға және оны қоғамдық экономикалық өмірдің барлық салаларында дамытуға жәрдемдесуге ұмтылысын түсінді. Халықсыз халық – заңды іріп-шіруі ғана қалған жансыз дене – К.Д. Ушинский. Осы принципті ұстана отырып, ол халықтық идеясының негізін қалады. Ол халықтық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптарды жақсы біле отырып, мынадай қорытындыға келді: «ата-баба даналығы – ұрпақтар айнасы». Халықтық педагогика егер тәрбие туралы халық түсінігін ескермесе, өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихында жинақтаған педагогикалық тәжірибесін зерттемесе бұл міндетті шеше алмаған болар еді. Тәрбиенің халықтық принципі ерте балалық шақта, ана тілін меңгеру үрдісінде жүзеге асады.

2. Н.К. Крупская , А.С. Макаренконың педагогикалық ой-пікірлері

Н.К. Крупская отбасындағы бала сөйлеуінің дамуына ерекше көңіл бөлді, әсіресе бала мен ананың қарым-қатынас процесі кезінде ол мынаған көңіл бөлді: яғни, ананың тілі баланың көңіл күйін, ой-пікірін, ақыл-зердесін дамыту мен өзін айқындауының негізгі құралы».

А.С. Макаренко өзінің көпжылдық тәжірибесінде мынаны тұжырымдайды: «педагогика адамдардың шапшаң жұмыстарынан, шынайы ұжымның реакциясы мен еңбек әрекетінен туындайды. Яғни отбасындағы еңбекке баулу адамның болашақта дамуына үлкен әсерін тигізеді».

3. В.А. Сухомлинский, Г.С. Виноградовтың педагогикалық көзқарасына талдау

В.А. Сухомлинский де халық даналығының сарқылмас көздерінен нәр ала білуді уағыздады. Оның ойынша «руханилық тамырын» қалыптастырудың қайнар көздерінсіз, халықтық педагогиканың пәрменді құралдарынсыз жеткіншек ұрпақты толыққанды тәрбиелеу мүмкін емес. Ол халықтық педагогика бай тәжірибесіне қарамастан ол белгілі бір дәрежеде зерттелмеді, бұл мәселе бойынша терең зерттеу жұмысы жүргізілмеді деп топшылайды.

Кеңес заманында халық педагогикасы проблемасына алғашқы болып өз үлесін қосқандардың ішінде Г.С. Виноградовты атап өтуге болады. Ол халық педагогикасын халықтың педагогикалық мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, оны «жүйе» дегеннен гөрі, «білім мен дағдылар жиынтығы» деген пікірді құптаған. Виноградовтың пікірі бойынша, халық педагогикасын педагогикалық теория емес, педагогикалық практика, халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесі ретінде қарастыру қажет.

4. Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі халықтық тағылымдар

Көне мұралардың ішіндегі Орхон-Енисей бойынан табылған, тасқа қашап жазылған ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. түркі көсемі Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған құлпытастарда ұлы Түркі қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты, мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз үлгісінде баяндалады. Оларда қазіргі қазақтардың сөз саптау үлгісіне жақын шешендік өнердің дәстүрлі формалары айқын байқалады. Ортағасырлық түркі тілді әдебиеттің таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда тәңірінің «Жарлығымен» болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал берілгендігі, қағандардың қараларды билеп-төстеуі жайында сөз қозғалады. Мәселен, «Егер сен, түркі халқы, өз қағаныңнан, өз бектеріңнен, өз Отаныңнан жырақ кетпей, бірге жүрсең, сен өзің де бақытты өмір сүресің, өзіннің отбасыңда болсаң, ешнәреден мұқтаждық көрмейсің...» деп, бек пен қара халықты бірлікке шақырады. Түркі халқына қамқорлық жасау мәселесі де тас жазулардың өзекті арқауы («Ер жүрек халық, күшті халық», «Бізге жеңіс әперген жер-суымыз (Отанымыз) деп білу керек», т.б.) болып табылады. Жазба ескерткіштердегі халықтың мүддесін қорғауға бағытталған әрбір тағылым ұлттық тәрбиенің өзегі болып табылады.

ІХ-Х ғасырларда Сыр бойында өмір сүрген ұлы ойшыл, қобызшы және «кітаби Қорқыт эпопеясын» тудырған үлкен эпос айтушы Қорқыттың тағылымдары да ұлттық тәрбиенің негізін құрайды. Ол адамзат өмірінің соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны ажал құрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзінің жанын жегідей жеген ой-сезімдерін – қазалы жанның үрейін, өлімнен қашып құтылудың амалын қобыздың азалы күйімен, поэзиялық көркем тілмен баяндайды. Ол эпос үлгісіндегі поэзиялық мұра ретінде біздің дәуірлерімізге жетті. Онда Сыр бойын мекендеген көшпелі тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, діни наным – сенімдерін бейнелейтін мәліметтер көптеп кездеседі. Олар тәлімдік жағынан да аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен, «Аналан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тәкаппар адамды тағылым алмаған адамды тәңірі сүймейді....Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ.... Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық...Әйелдің төрт түрі болады: оның бірі ниеті қара әйел, екіншісі - нысапсыз әйел, үшіншісі – үйдің құты болған әйел, төртіншісі кесірлі әйел...» деп келетін Қорқыттың нақыл сөздері өз мәнін күні бүгінге дейін жоймай келеді.

IX-X ғасырларда Ұлы Түрік қағанаты бірнеше мемлекеттерге бөлініп, Араб Халифаты империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына үстемдік жүргізулеріне әкеліп соқты. Арабтар ислам дінін уағыздаумен бірге ғылым мен білім де әкеледі, нәтижесінде түркі халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби, Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Иасауи, Баласағұн және басқалары араб тілі мен мәдениетін меңгерді. Көптеген шаһарларда діни медреселер ашылды, ғылым мен білім, мәдениет деңгейі артады. Медреселер діни ілімдермен шектеліп қана қалмай, арифметика, медицина, жаһаннама(философия), дінтану, астрология сияқты әлемдік маңызы зор дәріснама беруді басты мақсат етті. Бұл жерде қазақ топырағындағы Отырар қаласында дүниеге келген, Шығыстың екінші Аристотелі атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) еңбегіне ерекше тоқтала кетуге тура келеді. Оның сан-салалы трактаттарында («Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жолында», «Риторика», «Қайырла қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» т. б.) педагогикалық, психологиялық, философиялық, дидактикалық және әдіснамалық ой-пікірлері баяндалған. Бұл еңбектерінде оқыту әдістерінің ұғынықты, дәйекті, жүйелі, көрнекі болуына, сондай-ақ дағды, әдет, қабілет, икем, мінез, бақыт, т.б. тәлім-тәрбиелік ұғымдарға түсінік береді. Көз жеткізу, иландыру, мойынұсындыру тәрізді әдіс-тәсілдерге талдау жасайды.

XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерінің тәлімдік идеяларымен Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау секілді дал философтары ерекше көзге түскен еді.

Халқымыздың ұлы ағартушысы Ы.Алтынсарин өз еңбектерiнде болашақ ұрпақты адамгершiлiк қасиеттерге тәрбиелеуге қатты көңiл бөлген. Бар саналы ғұмырын оқу-ағарту саласына жұмсаған ол қазақ жастарын еңбексүйгiш әдiл, шыншыл, ар-ұятты, қарапайым да мейiрiмдi, сабырлы да сүйкiмдi, өнерлi де өнегелi, азамат болуға үндейдi.

XIX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанда этнопедагогикалық ой-пікірдің дамуына үлкен үлес қосқан қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Дулатовтың, X.Досмұхамедовтың еңбектерінде қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық-тәрбие беру мәселелері нақты қойылып, оларды шешу жолдары көрсетілген.

X.Досмұхамедов өзінің ұйымдастырушылық және ғылыми-педагогикалық жұмыстарында қазақ ұлттық мектептерінің жаңа жүйесін құруға, қазақ тілінде ғылыми терминология жасау ісіне белсене араласты, әсіресе ұлттық қазақ мектептері үшін төлтума оқу құралдарын жазып шығарады.

Қазақ этнопедагогикасының кең өріс алуы 1991 жылы Қазақстан Республикасының егеменді ел болуымен, мемлекеттік Конституция қабылданып, ана тіліне мемелкеттік мәртебе берілуімен байланысты, ұлт тілі мен ұлт мәдениетінің өркендеуіне толық мүмкіндік тапты.

Іргелі педагогикалық зерттеулерде авторлар (С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, Ж.Наурызбай, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, К.Қожахметова, Ш.Құлманова, т.б.) өз көзқарастарын дәлелді негіздеуге талпынады, қарастырылып отырған проблеманы теориялық-әдіснамалық тұрғыда көлемді негіздейді.

Негізгі әдебиеттер: 9, 10, 11,13,15,18,25

Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 14.
№3 дәріс тақырыбы. Этнос түсінігі және оның пайда болу ерекшеліктері

Жоспар

1. 
   Этнос туралы теориялар
   
2. 
   Этнос, ұлт және халық.
   

1. 
   Этнос туралы теориялар.
   

Әлеуметтану сөздігінде этносқа мынадай анықтама береді: этнос (гректің «еthnos» – «тайпа», «халық» деген сөзінен шыққан) – ортақ белгілері мен тұрақты тілі, мәдени және психологиялық ерекшеліктері, ортақ салт-дәстүрлері бар белгілі территорияда тарихи қалыптасқан адамдар тобы. Этностың пайда болуына территория мен шаруашылық бірлігі әсер етеді. Даму барысында территория ортақтығы жеке белгі ретінде жойылуы да мүмкін. Этнос – белгілі бір мәдени тұтастық.

Саясаттану сөздігінде этнос (грек.) – тілінде, мәдениетінде, мінез-құлқында ортақ ерекшеліктері бар, белгілі бір аумақта (территорияда) тарихи қалыптасқан, өз қауымдастығының бірлігін сезінетін адамдар жиынтығы.

Қазіргі ғылымда «этнос» сөзі, оның мәні, табиғаты мен құрылымы туралы пікірлер әртүрлі. «Этнос» терминін қарастырғанда көпшілік авторлар Ю.В.Бромлейдің анықтамасын негізге алады. Оның айтуынша «этнос – бұл белгілі территорияда тарихи қалыптасқан, салыстырмалы түрде тұрақты тіл, мәдениет және психикалық ерекшеліктерге, сол сияқты өзіндік атауында көрінетін өзінің бірлігі мен өзгелерден ерекшелігін (өзіндік сана) түйсінетін адамдардың тұрақты жиынтығы». Этносты тар мағынасында автор «этникос» атауымен байланыстырады.

Этномәдени білім беру мәселесін зерттеу барысында Ж.Ж.Наурызбай «этнос» ұғымын тайпадан жоғары қауым, ұлт (национальность) және нация ұғымдарын жалпылаушы термин ретінде қолданады.

Этнос кеңістігін тану барысында ұлт, халық, ұлыс, ру, тайпа сияқты ұғымдар кездестіріледі. «Этнос» гректің ру, тайпа, халық деген сөзінен шыққан, «тайпа», «ұлыс», «ұлт», «халық» деген синоним сөздер қатарының мәні- тарихи түрде қалыптасқан адамдар бірлестігі. «Этнос» осы ұғымдардың барлығын қамтитын термин. Ғылымда «халық» терминінің орнына «этнос» термині орынды қолданылады. Кез келген ересек адам белгілі бір этникосқа жатады. Осы адамның күш-жігері этникостың жиынтығын құрайды.

• 
  
  жүктеу/скачать 0,65 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: