«№3 Қабанбай орта мектебі мектеп жасына дейінгі шағын орталығы бар» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

КІРІСПЕ

Ғылыми жаңалығы. Сан ғасырлық халық талантының жарқын көрінісі – ғажайып әр жанрдағы туындыларды нақышына келтіре толғаған бірінші қазақ қаламгері Ілияс Жансүгіров болса, оның 1912 жылдан бастап жазған өлеңнен кейін әр сала бойынша түрлі шығармалар жазған қаламгердің еңбектерінде образдық көркемдік бейне тұнып тұр. Айталық, «Күңнің өлімі» (1921), «Талтаңбайдың тәртібі» (1923), «Құқ» (1928) прозасында кейіпкерлердің күйініш-сүйініштері нақты фактіге, шынайы тартысты, көркем күйінде берілген.

Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама, трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза Қайта өрлеу дәуірінде қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып, жан-жақты суреттеледі.

Бүгінде дүние жүзі оқырмандарының қолына тиіп отырған күрделі, көркем туындылары бар, биік даму дәрежесіне, кемел шағына жеткен, танымдық, тәрбиелік, эстетикалық әсері күшті қазақ совет прозасының эволюциялық өсу жолында жиырмасыншы жылдарда туған әр түрлі идеялық-көркемдік ізденістердің жемісі саналатын алғашқы үлгілердің маңызы зор.

С. Сейфулиннің «Жер қазғандар», «Айша» повестері, «Тар жол, тайғақ кешу» романы; Б. Майлиннің «Раушан – коммунист» повесі, «Қадыр түнгі керемет», «Шариғат бұйрығы», «Жол үстінде» және т.б. әңгімелері, Мұхтар Әуезовтің «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Қаралы сұлу», т.б. шығармалары жиырмасыншы жылдардағы қазақ прозасының даму қарқынын, саяси-әлеуметтік нысанасын, идеялық-көркемдік деңгейін танытатын қатардағы шығармалар ғана емес, әдебиетіміздің алтын қорына қосылатын ұлттық классика үлгілері болмақ.

Ілияс Жансүгіровтің көркем прозадағы еңбегі мен тың ізденісін оның алғашқы жазған прозалық шығармаларындағы юморлық элементі басым туындыларынан көре аламыз. Әрине, юморлық шығармалардағы персонаж - күлкілі кейіпкер: юмор - өмірдегі кісі күлерлік құбылыстардың өнердегі сәулесі. Күлкі жоқ жерде юмор да жоқ. Ал күлкілі әшейін жеңіл желпі нәрсе деуге болмайды. Күлкіде зор қоғамдық сипат, әлеуметтік сыр жатады. Әрине, эстетикалық комедиялық категориясындағы юмордың, сатираның, иронияның, сарказмның, гротескінің әрқайсысындағы күлкінің сипаты әр бөлек, юморда күлкілі құбылыстардың ең бір майда, зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі-әзіл, ал әзіл келемежге айналса – ирония келемеж ащы мысқылға айналып, сын үдей түссе, - сарказм болғаны. Юмор бар жерде ылғи сын бар деуге де болмайды. Сатиралық персонаж - сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті көптің көз алдында – көрінісіне шығарады, халықты одан түңілтеді. Қулық пен сұмдықты, екіжүздік пен мансапқорлықты, ұятсыздықты, өмірдегі зиянды жайттарды аяусыз әшкерелеп, адамдарды онымен ымырасыз күреске үндейді.

Енді Ілияс Жансүгіровтің прозасындағы еңбегі мен тың ізденісіндегі персонаждарға тоқталайық. Ілияс Жансүгіров әңгіме, повесть, роман жазуға бірден ден қойған жоқ. Ол көп нәрсені өзінше пайымдап, өмір тәжірибесінен өткізіп барып осы салаға келген. Жазушының айтуынша оған әсер еткен Совет өкіметі алғаш орнап жатқан кездегі басынан өткен жақсы-жаман қылықтарды суреттеуден туған. Ілияс Жансүгіровтің әңгімелері – қазақ халқы өмірінің көп саласын қамтитын, әсіресе кеңес өкіметі жылдарындағы адамдардың тағдыры мен өмірі, тұрмысы мен мәдениетін суреттейтін реалистік туындылар.

Академик С. Қирабаев «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің соңғы дәуірі» тарауында «Әр халықтың қаламгерлері өз ұлтының тағдырын, өмірін жазуға тырысты. Әдебиет ұлттық категория болып қалды» деп атап көрсеткендей 1920-1937 жылдары жазылған І. Жансүгіровтің прозалық шығармалары да әлеуметтік өмірдің түрлі қырларын қамти отырып, өз кезеңінің өзекті де толғақты мәселелерін суреттеуге ұмтылды» [1, 224 б.].

Профессор М.Иманғазинов: «Ілияс Жансүгіровтің әңгіме, повестері - қазақ халқы өмірінің көп саласын қамтитын, әсіресе Кеңес өкіметі жылдарындағы адамдардың тағдыры мен өмірі, тұрмысы мен мәдениетін суреттейтін, жаңа тұрпатты бейнесін бар қырынан ашатын көркем мейлінше ашық, батыл жазылған бірқатар реалистік туындылар»[2, 72 б].

1920 жылдардағы және 30 жылдардың бас кезіндегі қазақ ауылындағы әр түрлі жаңа құбылыстарды көрсетуге арналған шығармалар. Академик Мұхаметжан Қаратаев - Ілияс Жансүгіровтің өмірі мен творчествосын көп зерттеген адамдардың бірі. Өзінің бір естелігінде Ілияс Жансүгіровтің әңгімешілдігі туралы: «Сырт көзге Ілиястың тұйық тұнжырық адам көрінуі әншейін білместік. Ол барлық асылын, әдемісін ішке жинайтын, тереңге сақтайтын ардагер екеніне сол жолда анық көзім жетті. Шынында да ақынның сырттай «тұйықтығы» оның ішкі бай рухани дүниесінің қақпағы сияқты ғана беріктік пен бекемдік екен. Бір сенген, бір шешілген адамның алдында Ілекең ғажап сыршыл, әңгімешіл, сөз тапқыш, әзілдегіш адам екен», деп, жоғарыда айтылған қасиеттерді растай түседі. Ілияс Жансүгіров - тек шебер айтушы ғана емес, сонымен бірге көрген-білгенін, естігенін шебер жазып жеткізе білетін талантты прозаик жазушы.

Алғашқы әңгіме, повестерін, ірілі-ұсақты прозалық шығармаларын 1920 жылдан бастап газет-журналдарға шығара бастайды. 1935 жылы «Жол аузында» деген атпен кітапша етіп шығарады. Бұл әңгімелердің мазмұны кедейшіліктің тауқыметін тартқан жалшылар жайлы, сол қоғамда өмір сүрген әйелдердің басындағы ауыр халі жайлы, қазақ ауылдарындағы ескілік жайлы, жаңарған ауыл өмірі туралы, жаңарған совет адамдарының қажымас еңбегі жайлы, теңдікке қолы жеткен, әлеуметтік істерге енді араласа бастаған қазақ кедейі жайлы жазған болатын. Колхоз болып ұйымдасқан шаруалар мен жол салып жатқан жұмысшылардың еңбектері - Ілияс Жансүгіровтің прозалық шығармаларының негізгі тақырыбы.

Автор оқиғаны әсірелемей, боямасыз нақты суреттеуі, кейіпкер мінезін оның сөзі мен ісі арқылы ұтымды таныта білуі шеберліктің көрінісі. Совет адамдарының қажымас еңбегі жайлы, жоспарды орындаудағы олқылықтар жайлы жазылған шығармалардың бірі «Жарыс» әңгімесі 1932 жылы жазылған, алғаш рет «Әдебиет майданы» журналының 1932 жылғы 2 санында жарық көрген. Ұлы Қазан революциясы адам баласын қанау, құлдану атаулыны түгел жойып, сол қанау негізіне құрылған ескі үкімет, шаруашылық мекемелерін де мүлде тазарта өзгерткені қазақ жалшылары жұмысшы бола бастаған, бес жылдық, он жылдық жоспарлар құрала бастаған кезді суреттейтін әңгімелерінің бірі. Олқылықты жою, жоспарды уақытында орындау тақырыбына арналған бұл шығарма шахтадағы жұмысшылардың жоспарды орындау мақсатында әкелі балалы екі шахтердің жарысын көрсету арқылы Ілияс Жансүгіров шахта өмірінің сырын шертеді. Автор әңгіменің персонаждары Жауатар мен оның ұлы Рақымжандардың өткен өмірімен толыққанды таныстырып жатпайды. Оларды жиналыста отырған кездерінен бастап қана таныстырады. Жауатарды «Екібастұздың ескі шахтері – Жауатар ақ самай адам еді» [3, 128 б.] - деп суреттейді.

Осы шығармадан Ілияс Жансүгіровтің ішкі монологты да жақсы меңгергендігін көруге болады. Жауатар бірінші күні жарыстан жеңіліп, үйіне келіп қарттық жайлы ой толғағанынан көре аламыз. «Мынау кәрі қол. Кешегі ауыр еңбектің алып білегі. Бұл қолдар қашаннан жердің қабырғасын іреп, қазынасын ақтарған қолдар… бұл қолдың қайраты қандай? Шынымен-ақ қалжырап бара ма? Кейінгі жастар осыны біліп келеке қылғысы келе ме?» [4, 131б.] - деп ой қозғайды.

Автор шахтаны өте әсерлі суреттейді. «Түнімен салдыр-күлдір болып шыққан шахта, таң атқан соң түнгі кезекті ауызынан шығарып, күндізгі кезекті жұтты» [5, 128б.].

Осы тақырыпты қозғайтын әңгімелердің бірі «Төменнен толқын» әңгімесі. Риддер қорғасын заводының жұмысынан көрініс беретін бұл шығарма завод жұмысындағы олқылықтардың себебін анықтауға жиналған жұмысшыларды суреттейді. Қорғасындай ауыр отырған жұмысшылар жиналыс аяғында жұмыстың неліктен жүрмей жатқандығы жайлы айтылған төменнен толқи бастайды. Әңгімелерінің барлығы дерлік колхоздастыру кезеңіндегі қауырт істер, жаңа совхоз өркендері, ауыл тұрмысына енген жаңалықтар, социалистік жарыс тақырыбына жазылған.

Дарқанның санасына еңбекшілерді әділеттілік пен бостандыққа жеткізу туралы ой ұялай береді. Енді ол өз халқын азап пен қорлықтан құтқару жайлы толғана бастайды. Қалаға келісімен большевик Алексеймен танысады. Біртіндеп Дарқанның рухани сана-сезімі оянып, байларға деген жай өшпенділігі саналы революциялық идеяға ауысады. Қанаушы құрылыстың сөзсіз құритынына сенген ол: «Бүгін сендер біздің біреумізді түрмеге тықсаңдар, ертең оның орнына мыңдаған адам келеді» [6, 246 б]. — дейді сеніммен байларға.

Роман «Пролог», «Бастау», «Ағын», «Толқын», «Тасқын» атты төрт бөлімнен тұрады. Онда 1910 жылдан 1937 жылға дейінгі қазақ халқының өмірі суреттелген. Романның алғашқы беттерінен бастап оқырман ауыл өмірімен және басты персонаждармен — Сатанмен, оның ағасы Тәжимен, олардың шешесі Сәтбаламен танысады. Шалматай, Шаяхмет және басқа дала мықтыларының бейнелері тың серпін беретін образдар ретінде шығармаға біртіндеп енгізіледі.

Роман өз тұсындағы үлкенді-кішілі қарама-қайшылықтардың, көрінер-көрінбес күрес-тартыстардың, мұрат-мүдделердің, тұтастай өмірдің көркем суреті, кезең жемісі. Кезең қаншалықты күрделі, қаншалықты проблемалы болған сайын, романға артылар жүктің салмағы да, мән-маңызы да соншалықты көбейе арта түспек. «Жолдастар» романы да осындай жүкті арқалай отырып, революция қарсаңындағы тап күресі, әлеуметтік қарама-қарсы лагерьлер өкілдерінің қақтығысы көрсетілген.

Сатан жастайынан Әділхан байдың есігінде жалшылықта жүрсе де не өзі, не үй-іші кисе киімге, ішсе тамаққа жарымайды. Ол болыстың да, ауыл молдасының да малын бағады. Қанша талаптанса да мына қатігез, сұрықсыз заманда күн көру қиын-ақ. Олардың кедейлігін жазушы былай суреттейді. «Кедей ауылдың ешкі-лағы қорасында бір уыс қана болып ұйысып жатыр, үй іші тұттай жалаңаш» [9,36 б].

Өмір өте берді, Сатан әділетсіздіктің түп тамырын түсіне бастаған сияқты. Жасынан сөзге шебер, өткір тілді ол көкке өрлеген әсем әнімен және күмбірлеген күйімен жұрт көңілін баурап алады. Ауылдағы қазақ әйелдерінің тағдырына жаны ашиды, оларға қолдан келген көмегін аямайды. Ол жауыз Шалматайдан некелі әйелі бола тұра, еш тайсалмастан әсем Нәзипаны ауыр қатігездіктен арашалап қалады.

Нәзипаны жерге бір қаратып алайын деген күйеуі, оның мойнына құрым кигізіп, жұрт алдында масқара, әшкере еткенде де еңсесін түсірмей, өр мінез танытады.

Жазушы Нәзипаның бұл мінезін төмендегідей етіп суреттейді: «Талдай сыны, жанған жүзі, жалтыраған көзі жайнай, қабағы қаз-қалпында. Беттің қызылы қызыл, ағы ақ, жайшылықтағы жайдары мінезінен мынандай да өзгермеген. Ол Дәукенің жетегінде іркілмей аттап басып келеді…» [10, 67 б].

Академик Мұхаметжан Қаратаев «Жолдастар» романын талдағанда нақты образ Сатанға былай деп тоқталады. «Сатан қазақ кедейі, пысық, әнші, домбырашы жігіт.Ол революция қарсыңында қиын-қыстау жылдары мұқтаждықтан байларға кіріптар болып, жалшылық етеді, көп шытырман қиыншылықтардан өтіп, ақыры, өзі сықылды кедейлерден шыққан көзі ашық, қажырлы жолдастар тауып, 1916 жылғы оқиға тұсында таптық тартысқа шығады» [11,36 б].

Сатан — халықты езуші байлардың, би-болыстардың бітіспес жауы. Бұлар айдарынан жел есіп дүрілдеп тұрғанда халыққа бостандық та, теңдік те, әділет те жоқ екенін ол жақсы біледі.

Сатан кейін ауылдан қалаға келеді, орыс революционерлерімен танысып, большевиктер партиясы туралы естиді. Оның саяси санасы өседі. Бұрын ол жекелеген байларды, болыстарды өлтіріп, бостандыққа жетеміз деп ойласа, енді аңсаған арманға тек бүкіл халықтық күрес арқылы ғана жетуге болатынын біржола түсінеді.

Оқуы-тоқуы болмаса да, Сатан романда жасынан көкірегі ояу, сезімі ұшқыр, сөзге шебер, өнерге де таласы бар жігіт есебінде көрінеді. Орайы келгенде әсем дауысымен көкірегінен өлең-жыр төгеді, күмбірлеген күй шертіп, жұртты өзіне қарата алатын өнері де бар. Осындай асыл қасиеттерге ие жігіт айналадағы сорқылықтарға төзбейді. Талай рет «бас көтеремін» деп соққыға жығылып, жазаға да тартылған. Дала өмірінде жанына сая таппаған жігіт, енді қалаға барады.
1.3.Ілияс Жансүгіровтің классикалық таңдаулы прозалық туындыларындағы образдық тарихи-көркем бейне
Жағымды персонаждың және бірі — Мәмбет. Ол — ақылды, әрі адал азамат. Мәмбет «Светлана» пароходымен Омскіге барып, қала өмірімен танысады, орыс адамдарымен араласады, олардың өмірін танып-біліп, саяси сауатын ашады.

Мәмбет Мардан сияқты намысқой, қызба емес. Бәрін де ойлап-пішіп, істің байыбына барып қана шешім шығаратын сабырлы салқын жігіт. Мәмбеттің жастық шағы жоқшылықта өтеді. Әкесі Тұздыбай күнкөріс қамы үшін әртүрлі шөптен, тамырдан дәрі-дәрмек жасап сатады. Әкесі Тұздыбай көп малы болмаса да, аздаған тіршілігі бар адам болып, ел қатарына қосылуына бар күш-қайратын, ақылын аямайды. Оқытқысы келеді-ақ, бірақ қолы қысқа. Сатанның ағасы Тәжи сияқты Тұздыбай да еріксіз Мәмбетті Сүлеймен байға өзінің жанын бағып, тамақ асырауы үшін береді. Жазушы оны былай деп суреттейді: «Үй өміріне өзіне-өзі түгел жетпеген үй. Тұздыкеңнің үйінде алты бала. Оның әжетке жетіп, жалшылыққа жарағаны екеу-ақ. Оның бірі – осы қайтып келіп отырған Мәмбет. Мәмбеттен үлкен баласы орыста малай. Онан кейінгі ұлы-қызының барлығы да шиеттей жас балалар. Осы балаларды асырау, борыш-қарыштан құтылу, шаңырақ ақша төлеу – барлығы да Тұздыкең мойнында» [12, 189 б].

Орыс революционерлерімен, тап күресі туралы ғылыммен танысқаннан кейін Мәмбет нағыз идеялық күрескерге айналады. Енді ол еңбекшілерді азат ету мүмкіндігіне, олардың өкіметті өз қолдарына алатынына сенеді. Расында, мұндай күн 1917 жылғы Октябрьде туды. Романның соңында Мәмбет орыс большевигі Михайлов бастаған халық көтерілісіне қатысады.

Мәмбет — шындық пен әділет жолындағы табанды күрескердің, еңбекші қазақ халқының ең жақсы қасиеттерін бойына сіңірген үлкен жүректі адамның типтік бейнесі.

Қазақ революционерлерінің тағы бір өкілі Марданның өмір жолы да қызықты. Оның тағдыры Мәмбеттің тағдырына көп ұқсас. Қарапайым халықтан шыққан ол жай жалшыдан революционер дәрежесіне дейін көтеріледі. Жазушының айтуы бойынша, ол жамағайыны «Машай есігінде күл шұқып, итпен бірге сүйекке таласып, күшікпен бірге қаспаққа жармасып, басы қайызғақ, қарны қабақтай қара бала болды. Жел қуған түйе қарындай үйден-үйге домалап өсті... Бірақ тірі адам тіршілік тепкісінде күннен - күнге пісіп қатая берді». Байдан көрген қорлығы жүрекке кек болып қатты, жоқшылық азабы оны өмірге басқаша қарауға үйретеді. Жазушы Марданды былай мінездеме береді: «Мардан адамның ауыры. Оның мінезі құйған қорғасындай салмақты. Ол кейбіреулерше көрінген кісіге жанасып, сөйлеген сөзге ілінісе бермейді. Бірақ оған біреудің таяғынан гөрі тілі тезірек өтеді. Ол өзін ұрған таяққа шыдаса да қорлаған сөзге шыдамайды. Оның ашуы бұрқ етіп бір-ақ қайнаса түйе тулағандай қылады. Мейлі ұлық болсын, кім болсын, Мардан қолында өлуге даяр» [13, 224 б].

Марданның санасына еңбекшілерді әділеттілік пен бостандыққа жеткізу туралы ой ұялай береді. Енді ол өз халқын азап пен қорлықтан құтқару жайлы толғана бастайды. Қалаға келісімен большевик Герасимовпен танысады. Біртіндеп Марданның рухани сана-сезімі оянып, байларға деген жай өшпенділігі саналы революциялық идеяға ауысады. Қанаушы құрылыстың сөзсіз құритынына сенген ол: «Бүгін сендер біздің біреумізді түрмеге тықсаңдар, ертең оның орнына мыңдаған адам келеді» — дейді сеніммен байларға. Мардан өзінің қара күш иесі екенін біліп, кез-келген жерде бас ие бермейтінін көруге болады.

Басқалармен салыстырғанда күш-қуаты мол, нағыз революциялық істерге араласа алатын қасиеттер оның өн бойынан табылады. Кез келген қолымен істеген істерді мойнымен көтеріп жүре беретін тік мінездігі үшін айналасындағы достары оны құрмет тұтады. Ал «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» жүргендері, әділетсіздікке жиі баратындар қатары Марданның жаны қас адамдары. Реті келгенде оны шалып, тәубесіне келтіруге дайын тұрады. Сондайлардың торына түсіп қалып, көп қазақ жігіттерімен майданға окоп қазуға да аттандырылады.

Майданда көрген азабы Марданды біршама ширықтырып, істің ақ-қарасын тануға мүмкіндік туғызады. Мінез-құлқы, дүниеге деген көзқарасы өзгереді. Бірте-бірте рухани сана-сеземі оянып, билеуші тапқа деген кекшілдігі мен өшпенділігі саналы революциялық идеяға ауысады. Роман аяғында өзінің артынан қарапайым халықтың мүддесін ойлайтын адамдарды ерте алатын образ ретінде көрінеді.

Романдағы Сатан, Мардан, Мәмбет образдары мейлінше нанымды, шынайы бейнеленген. Олардың әр қимыл-әрекеттері өмірге, шындыққа жанасатындай етіп суреттелген. Жазушының идеясы – осы үш кейіпкер арқылы жеке адамдар тағдырын бейнелеп, бүкіл бір елдің тарихын көркем шығармамен көрсету.

Мардан тарихи бейне. Оның бойындағы қадір-қасиетті Ілияс өзінің аузынан естіген. Ол – Біләл Сүлеев. Біләл Сүлеев (1893 жылы Баянжүрек қонысы, Қапал ауылы, Ақсу ауданы, Алматы облысы туып, – 1937 репрессия құрбаны болған) – қоғам қайраткері, ақын, ағартушы, журналист, драматург. Біләл Сүлеевпен Ілияс өз уақтысында көп араласқандықтан, оның өз аузынан көп деректі жазып алған.

Алғашқы білімді әкесі Сүлей Майлыұлынан алған. 1911 жылы өзі туған өңірде ашылған “Мамания” мектебін бітірген. Бірер жыл оқыған зерек баланы осы оқу орнын ұйымдастырушылардың бірі Есенғұл Маманұлы болыс өз қаражатымен “Ғалия” медресесіне оқуға жіберген. 1913 – 1916 жылдары Орынбордағы мұғалімдер семинариясын бітірген. 1916 жылы маусым жарлығына ілігіп, қара жұмысқа алынған қазақтарға мыңбасы болып Минск қаласына барды. 1916 – 1918 жылдары Қапалдағы татар мектебінде оқу ісін басқарушы болып қызмет етті. 1918 – 1927 жылдары халықты жаппай сауаттандыру ісімен айналысып, Жетісу өлкесіндегі қазақ ауылдарында екі жылдық бастауыш мектеп, аудан орталықтарында жеті жылдық орталау мектеп, облыста тоғыз жылдық орта мектеп ашуға мұрындық болды. Бұл мектептерде кейбір пәндер орыс тілінде оқытылған. Сүлеев енгізген бұл тәжірибе Жетісудағы қазақ жастарының Кеңес Одағының барлық қалаларындағы жоғары оқу орындарына оқуға түсулеріне мүмкіндік берді. 1928–1929 жылдары Ақтөбе облысы оқу бөлімінің меңгерушісі, 1930 жылы Семей педогогикалық институтының алғашқы ректоры болды, соңғы қызметінде жүргенде жазықсыз қамауға алынып, 1932 жылы 5 қыркүйекте босанып шықты.

1932 – 1934 жылдары Мәскеу өндіріс орындарында мәдени-ағарту саласында қызмет істеді. 1934 – 1937 жылдары Қарақалпақ АКСР-інде халық ағарту комиссары болды. 1937 жылдың соңында екінші рет қамауға алынып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болды.Семинарияда оқып жүргенде өлең, әңгіме жазумен айналысқан. Сүлеев Орынборда шыққан “Қазақ” газетінде қосымша жұмыс істеп, газет бетінде «Матай», «Қаптағай» деген бүркеншік атпен бірнеше өлең, мақалаларын жариялады. Татардың “Шура” журналының 1916 жылы 3-санында татар ұлтшылдарына қарсы “Науширван эфенді мақаласы жайлы” атты ғылыми мақаласын жариялады. Осы журналда және татар тіліндегі “Вахит” (“Уақыт”) газетінде Сүлеевтің мақалалары мен өлеңдері жиі жарық көрді. Сүлеев әдебиет әлемінде сатирик ақын, жалынды көсемсөзші, талантты драматург ретінде танылды. Өлеңдері мен мақалаларында қоғамның келеңсіз жақтарын аяусыз әшкереледі, өткір тілмен мінеді. «Картаға салынған қатын» атты өткір әжуаға құрылған комедиясы 1921 жылы Алматыда бірнеше рет қойылды. 1922 жылы жазылған «Қабанбай мен Сазанбай» атты өлеңмен жазылған ұзақ сатирасы Жетісудағы алғашқы жер бөлінісіне арналған. “Қыз бен жігіттің айтысы”, “Қазақтың 24 басалқа дыбысы”, “Қайтсең де көсем боларсың” (1922), “Нақысбек” (1922), “Жұт жеті ағайынды”, “Қазақ мұғаліміне” (1923) атты сатиралық өлеңдері “Қаптағай”, “Бұйрас” деген аттармен газет-журналдарда жарық көрген.

Қазақтың тұңғыш ғылыми–көпшілік, әдеби журналы «Айқаптың» (1912 - 1915) бетінде еліміздің рухани тарихына қатысты құнды деректер жарияланып тұрған. Соның бірі – Жетісу өңіріндегі алғашқы қазақ мектебі - «Мамания» туралы жазылған мақалалар мен хабарлар болса, осы мектептен Біләл Сүлеев білім алған. Мұнда Ілияс та оқып, талай қазақтың майдайалды адамдармен аралас-құралас болған.

Бұл мектепте Көлбай Төгісов те оқыған «К. Найманский» деп қол қойған – қоғам қайраткері, журналист, адвокат болған. Ол патша өкіметіне қарсы пікір білдіргені үшін бір жарым жыл түрмеге жатып, Қапал уезіне жер аударылған. Сол ауылда жүріп талай заңсыздықтарға тосқауыл қойған. Әйгілі «Ақшәулі болысындағы іс» туралы мақалалар «Айқап» және «Қазақ» газетінде жарияланды. Ал Бейсембай Көдесұлы кейіннен ел таныған күрескер болды. Сондай–ақ, мына мәселелерге ден қойып, пікір түюге негіз қалайды ғой деп те ойлаймыз.

Бірінші: барлық деректерде «Мамания» мектебі мен медіресесі 1899 жылы ашылды делінеді. Ал К. Төгісовтің (К. Найманский) 1913 жылғы мақаласына қарағанда Тұрысбектің мектебі 1880–жылдары ашылған.

Қазақ елінің алдыңғы қатарлы ел ағалары кеңес өкіметі тұсында да қысымға ұшырап, қуғындалды, мал – мүлкі тәркіленді. Алаштың көсемдерін түрмеге жауып, жазалау ісіне кіріскенде Маман ұрпақтары да жауапқа тартылды. М. Тынышбаевтың тергеушілерге берген жауабында «аса ірі байлардың шаруашылығын жою туралы қаулыға қарсы» болған «астыртын ұйым мүшелерінің қатарында» Маман тұқымдарының да аты аталады. М. Тынышбаев пен Х. Досмұхамедов:

«Біз, ұйым мүшелері, байлардың жер аударылуына және олардың мал – мүлкінің тәркіленуіне қарсы шара қолданып, оларға алдын – ала ескертіп отырдық, сөйтіп науқанның жүргізуіне бөгет жасадық. Соның ішінде, менің өзім біреулер арқылы Тұрысбековтерге, Тәңіргеновтерге және Есенқұлға және де басқаларға, сонымен қатар Лепсі уезіндегі өзім шыққан «найман» руларының байларына хабар бердім (М. Тынышбаевтың ОГПУ тергеушісіне берген жауабынан, № 2370, І т., 125 – парақ, Х. Досмұхамедовтің жауабынан, 207 – парақ)», - деп «куәлік берген». Әрине, бұл сөздерді тергеушінің өзі ойынан қосып жазғаны айтпаса да түсінікті. Зады, Маман тұқымын қудалауға бір себеп табу үшін болса керек. Ақыры қазақтың озық ойлы ауылының берекесін кетіріп, тағдыр тәлкегіне ұшырып тынғаны бүгінгі ұрпаққа белгілі. Міне, дегдар тұқымның зиялы ісіне орай кездескен тарихи деректердің бір парасы мақалалар «Айқап» және «Қазақ» газетінде жарияланды. Ал Бейсембай Көдесұлы кейіннен ел таныған күрескер болды. Сондай–ақ, мына мәселелерге ден қойып, пікір түюге негіз қалайды ғой деп те ойлаймыз.

Бірінші: барлық деректерде «Мамания» мектебі мен медресесі 1899 жылы ашылды делінеді. Ал К. Төгісовтің (К. Найманский) 1913 жылғы мақаласына қарағанда Тұрысбектің мектебі 1880–жылдары ашылған. Демек, мешіт пен медресенің, соның ішінде «Мамания» мектебінің ашылуы әрірек сияқты. Ал Қарағаштағы Есенқұлдың мектебінің іргетасы 1899 жылы қалануы шындық. Екінші: Маман бидің жас мөлшері мен қайтыс болған жылына Таһир Ілиясовтың көңіл айтуы меже бола алады. Онда Еркебала Маманқызы 26 жасында дүниеден қайтты делінеді. Демек, 1887 жылы Маман би тірі. Үшінші: Біржан – Сара айтысындағы аты ауызға алынатын Тұрысбек қажының өмір сүрген кезі. К. Төгісовтің дерегін екшеп қарасақ, Тұрысбек қажы 1880 жылдары мектеп ашқан. «Қапал халқына жаңа жол сілтеп келе жатқанда», яғни, тіпті кеңінен пішкеннің өзінде 1890–жылдардың ар жақ, бер жағында «дүниеден қайтқан». Демек, атақты айтыстың өту мерзіміне бұл да жөн сілтей алады. Төртінші: Православие шіркеуі, қазақ арасына оқыған мұғалімдерді жібермеу туралы 1899 және 1902 жылдары арнайы нұсқау берілген. Оған патша ағзам қол қойған. Мақаладан бұл нұсқаудың толық жүзеге асқаны анық байқалды. Маман ұрпақтарының оқу-ағарту ісіне ерекше ден қойғаны мәлім.

Романда өздерінің бас бостандығы, теңдігі туралы, сүйген адамдарына қосылуды арман еткен Нәзипа, Күлзейне, Күлән, Қамаш сияқты қазақ әйелдері зор ілтипатпен суреттеледі.

Күлзейненің тағдыры ауыр әрі аянышты, оны жастай Үсейін саудагерге тоқалдыққа береді. Тағдыры тәлкекке түскен мұндай әйелдер ол кезде мыңдап саналатын. Мұндайлардың ішінде «бүлікшілер» де болған, бірақ олардың әлсіз қарсылығы қайғылы аяқталатын. Күлзейне байға кектеніп, Мардан жалшымен көңіл қосады. Бірақ бұл қызық көпке ұзамайды. Күлзейне өз өмірін өзгертуге батылы жетпейді, байдың сәнді тұрмысын тастап, Марданға еріп кетуге жасықтық танытады.

Нәзипаның өмір жолы Күлзейненің тағдырына ұқсас. Оттай ойнақшыған, сұқсырдай сыланған Нәзипа Шалматай қажының төртінші әйелі. I. Жансүгіров оның ұшқын атқан көзін, сыңғырлаған күлкісін, құлындай әдемі тұлғасы мен былқылдаған жүрісін сүйсіне суреттейді. Нәзипа — ер жүрек, жалынды әйел. Оның көңіліне қажының әйелі екенмін, дұшпаным, күндесім көп екен деген қауіп келмейді. Келіншек болып түскеннен-ақ бәйбішелердің ырқына көнбей, теңдік бермеген болатын. Біреу-міреу оны тоқыратамын деген ниетпен сөз қозғаса: «Мен бұл есікке күң болу үшін түскенім жоқ» деп дүрсе қоя береді. Алғашқыда Нәзипа «қара тазға» бармаймын деп қиғылық салғанымен, азулы әке, ақтарылған мал барлығы қыздың аяғын тұсап, басын байлап берген. Ол қажының үйіне келген соң, мұғалім Фазылмен көңіл қосады. Бұл қылығы үшін Шалматай қажы Нәзипаны сұмдық қорлайды. Мойнына қарақұрым киіз іледі де, мешітті үш рет айналдырып, тірідей көмбекші болады.

Қорлық шеруінің өзінде Нәзипаның сұлу кескіні, жайнаған жүзі, жалтыраған көзі, қас-қабағы қаз қалпында. Жақсы киімдері үстінде, жамылған ақ шәлісі, жасыл пүліш бешпенті, торғын көйлегі төгіліп, тұлғасы сырықтай болып келеді. Бетінің қызылы — қызыл, ағы — ақ, жайшылықтағы жайдары мінезінен титтей өзгермеген. Қажының әйелдері Нәзипаның иілмегеніне кіжініп, балағаттап бетіне түкіреді, қара халық жаны ашып «күнәкәрді» аяйды. Екі беті гүл-гүл жайнап, көзі ойнап, езуі күліп, жүзі жарқын, жүрісі еркін Нәзипа бір қалыптан таймайды, қымсынып тайсалмайды. Тек жалшы Сатанның араласуымен Нәзипа қорлықтан, тіпті өлімнен құтылады.

Романда образдық бейне тағы бір қыздың қайғылы тағдыры әңгіме етіледі. Ақ көңіл, нәзік жанды Күлән адал махаббаты, бас бостандығы үшін кезсіз ерлік жасауға дайын. Бірақ алпауыттар билеген дала заңы оны сүйгеніне коспайды. Ол Мәмбеттен жәрдем сұрайды. Мәмбет қызға уәде береді, Күләннің басына төнген қара бұлт сейілгендей болады. Алайда, оның жасырын әрекетін ағасы біліп қояды да, қыздың қайын жұртына хабар беріп, бақытсыз Күләнді қол-аяғын байлап, сүймеген адамына қосақтап жібереді.

Романда мінез-құлқы, сырт көрінісі, өмірге көзқарасы әр түрлі қарапайым адамдардың бейнелері нанымды шыққан. Нұрәділ, Аяпберген, Байғарау, Елеке ақын, Сүндет — олардың әр-қайсысы халық бостандығы жолында, бақытты өмір жолында аянбай күреседі. Әрқайсысының таңдаған жолы, арманы, көздеген мақсаты бар.

Романдағы тағы бір кейіпкер - Аяпберген жастайынан жоқшылық пен қорлық көріп өседі. Ерте ағарған шаш, бетіндегі терең әжімдер соның айғағы тәрізді. Халық қасіреті, бұлыңғыр болашақ туралы ойлар оның жанын жегідей жеп, күндіз-түні маза бермейді. Әке-шешесі жоқ тұлдай жетім Марданға қамқор болып жүрген адам. Аяпберген айла амалдан да ада емес. Ауылдарына жау тиіп, еркектерін қосақтап байлап әкеткенде, ол тайқазанды төңкеріп соның астына тығылып қалып, кейін бас көтерер азамат ретінде өкімет орнына барып арызданып, көп істі атқарғандығы қызғылықты, күлкілі эпизодтармен жазылған.

Елеке — әнші, сауықшыл адам. Жас кезінде халық ақыны Жанақпен кездескен, атақты Шөжемен айтысқан. Романда ол сөзге жүйрік, өткір ойлы, талантты адам ретінде суреттеледі. Оның әндерін, ертегі, жырларын естігенде жұрт көңілі жадырап, мәз болып қалушы еді. Елекенің қоғамға көзқарасы қарама-қайшы, ол көбіне ескі дәстүрлер төңірегінен ұзап кете алмайды. Бірақ оның әндері мен өткір мысқылдары халыққа қызмет етіп, қанаушы топқа қарсы күресте үнемі жігер косып отырады.

Романда кейіннен көріне бастаған айтулы тарихи персонаждардың бірі – Субай адвокат. Сирек кездесіп жүрген бейнелердің бірі болса да «Субай адвокат: өзі шешен, іскер, қалаға да, далаға да бірдей сегіз қырлы, жылпың жігіт. Алты Алашқа аты мәлім, алғыр адвокат еді» [14, 414 б] деп суреттеледі.

Субай ел ішінде іріткі салушы ретінде көзге түседі. Ол сот орнында қызмет істейді. Ойы – қалайда қазақ жігіттерін ұйымдастырып, «Үш жүз» деген партия құрып, сол арқылы өкімет билігіне қол жеткізу, ел-жұрттың үстінен басқару. Бірақ ол ойына жете алмайды. Өйткені, ол тек өзінің ғана жанын күйттеген адам. Соны түсінген қарапайым халық одан іргесін аулақ салады делінген романда.

Осы қатардағы тарихи персонаж Субай туралы Ілияс Жансүгіров сол тұстағы саяси жағдайға байланысты салқын пікір айтқан болса керек деген ойдамыз. Өйткені, қазіргі өлшеммен қарасақ, негізгі прототип Субай дегеніміз – Көлбай Төгісов ХХ ғасыр басында қазақ даласына кеңінен танымал болған, елге қалтықсыз қызмет істеген адамның бірі болғанының күәсі боламыз.

Тарихи тұлғалардың бірі, спорт аренасында үлкен өнер көрсеткен атақты палуан Қажымұқан Мұңайтпасұлының есімі де кездеседі. Омбы қаласында циркте оның әлем чемпионы Мартыновпен күресі айшықты тілмен суреттеледі. Қажы Мұқан Мұңайтпасұлы — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз. Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 54 мемлекетте күреске түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу — сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді, еңсесі түспеді.

Былай басталатын өлең жолдары оның сал-серілігінен де хабардар етеді:

«Атандым Мұқан палуан, бала жастан.

Ішінде күштілердің болдым астам.

Талай-талай жерлердің дәмін татып,

Өтті дәурен осылай біздің бастан» [28, 54 б.].

Сонда сол циркте жеңген палуан, ең соңында жеңген палуан мен Қажымұқан күреске түседі. Оны жыға алмайды, дегенменен халық арасына танылады. Злобин деген цирктің қожасына ұнайды да, бұл жаңағы барлық зерттеулерде жазады ол «Ваня ағай» деген атақты алғашқы кәсіби Санкт-Петербургдағы мектепті ашқан атақты Лебедевке хат жазып жібереді. Сол арқылы ол сол жаққа барады. Сол жақта үш жылдай дәріс алады. Содан кейінгі өмірі Қажымұқанның үлкен өрісте болады, биіктей түседі жылдан жылға. Сонда ол орыстың көптеген палуандарымен танысып, дос болады. Олардың ішінде Иван Поддубный, Иван Шемякин сияқты мықты мықты дүние жүзіне белгілі жауырыны жерге тимеген, Иван Зайкин тәрізді балуандар бар, Шульц деген палуан осылармен тек қана күресіп қана қойған жоқ, рухани жағынан жақындасып, ұзақ жылдар дос болды.

Қажымұқанның тұңғыш рет әлемдік деңгейде көрінген шағы — 1909 жыл. Алманияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ орыс әкімшілігіне бұратана халықтың атын шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге мәжбүр болды. Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша, бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар жасалып, Қажымұқанды «Ямагата Мухунури» деген лақап атпен күрестіреді. Сонымен қатар, Мухан, «Иван Чёрный» сияқты лақап есімдері болған.

1909 жылғы халықаралық палуандар жарысына ол «Қара Мұстафа» деген атпен шыққан. Сөйтіп, бүкіл дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары тарай бастайды. Міне, осы сәтті жазу үшін Ілияс романына Мұқанның есімін, тарихи факті есебінде кіргізген.

Романда орыс большевиктерінің іс-әрекетіне, олардың қазақ халқына бостандық әкелу жолындағы роліне көп орын берілген.

1905 жылғы революцияға қатысқаны үшін қазақ даласына жер аударылған Орлов қазақ еңбекшілерінің арасында астыртын жұмыс жүргізеді. Сатан, Мардан, Мәмбет сияқты жақын достарына жағдайды дұрыс бағалап білуге көмектесіп, олардың қалай жұмысты көп істесе де, кедейліктің қамытынан құтыла алмау себебін түсіндіреді. Жақсы өмір сүру үшін олар өзін қорғай білуі, өз праволарын түсінуі, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруы тиіс.

Орлов өзінің ең бірінші борышы қазақ еңбекшілерінің басын біріктіріп, оларды революциялық рухта тәрбиелеу, сөйтіп бостандық үшін бірге күресу керек деп түсінеді. I.Жансүгіров оны зор ақыл иесі, көп білетін, жаны жайсаң етіп суреттейді. Орловтың бишара қазақ еңбекшілеріне шын жаны ашиды, олардың болашағы туралы тебірене толғанады. Ол Мәмбеттің жақын досы, сенімді ақылшысы болады. Түрмеге апара жатқанда Орлов: «Бәлкім, көпке дейін көрісе алмайтын да күн болар... Бірақ бұлар бізге түк те қыла алмайды. Сендер өздерің жасымаңдар. Жалтақ болсаңдар, бізге жолдас бола алмайсыңдар... Өздерің сақ болыңдар. Біздің сөйлескен сөзімізді көп жігітке шашпа. Өзің мүмкін болса, осы пристаннан орын ауыстырып, темір жол жағына өт. Онда жай жақсырақ болар...»[29, 94 б.] дейді Мәмбетке қоштасып тұрып.

Олар кейін көтеріліс кезінде кездеседі. «Құттықтаймыз, жолдас Мәмбет. Вот молодец. Мылтықты шындап ұстаған екенсің» деп орыс революционері қазақ досының арқасынан қағады.

Алексей де 1905 жылғы революцияға қатысқан, ол да тап күресінің қатал мектебінен өткен, шыныққан күрескер. Ол Польшада туып өскен, Рига қаласында көп жыл әріп теруші болып жұмыс істейді, кейін социал-демократиялық ұйымға кіріп, большевиктік листовкалар таратады. 1908 жылы Сібірге жер аударылады, одан қашып, қазақ жеріне келеді. Алексей білімі мен тәжірибесін халықты революциялық күреске әзірлеуге қалтқысыз жұмсайды. Ол нағыз бостандық, теңдік революцияшыл халық буржуазияны түп тамырымен жойғанда ғана, жер еңбекші шаруалардың қолына толық көшкенде ғана келеді деп есептейді.

Қазақстанға қашып келгеннің біреуі — Герасимов. Ол Тагил заводының қарт жұмысшысы, Екібастұзда астыртын большевиктер ұйымын құрып, оған қазақ жігіттерін тартады, адамдарды шілдің боғындай бытырамай, бірлесіп әрекет етуге үйретеді. «Егерде бір буда сыпыртқыны тұтасынан сындырса, қолдың күші жетпейді. Егер оны бір-бірлеп исе, бәрін де оңай сындыруға болады», дейді ол жігіттерге.

Ұлы Қазан көтерілісіне дейінгі ел өмірін көрсететін қай романды алсақ та тілмаш песір бейнесі жасалмаған бірде-бір шығарма жоқ. Кісі үлгі алатын персонаж ретінде жасалмаған «Ала көз, қоңқақ мұрын, тесік тамақ, қызыл қожыр би шақшасына насыбай істеп әуре қасында шылымы шашылған арық қара песір молда деген осы» деп суреттейді

І.Жансүгіровтің «Жолдастар» романында революция қарсаңындағы қазақ даласының өмірі реалистік түрде суреттелген. Бірақ автордың сюжетті қосалқы оқиғалармен тым «ауырлатып» жібергенін де атап көрсеткен жөн. Негізгі оқиғадан шегіне отырып, ол көптеген новеллаларды орынсыз тықпалаған (мәселен, «Сиыр көрдің бе?», «Жанжал», «Цирк», «Жөгер, жоғары шық», «Тасаттық» тараулары).

Романда екі жүзге жуық кейіпкерлер бар, олардың біреуі түрлі оқиғаларға белсене қатысса, екіншісінің тек аты ғана аталған.

Романдағы негізгі персонаждар бедерлі бейнеленген. Мәселен, Шалматай қажыны «ит кемірген асықтай тығырайған қара қажы» деп бейнелеуі тек ірі қаламгердің қолынан келмек.

І.Жансүгіровтің романы пейзажға бай емес, бірақ арагідік кездесетін табиғат суреттері әсем де дәл берілген. Мысалы: «Жазды күні ыстықта қоңыр тау құрысқан күйік тері сияқты. Шөл жерге қырау түсіп, қар жаумай бұл таудың маңайын ел де, мал да кермейді. Жалғыз-ақ бұл жерді мекендеп жүретін аңда— қара құйрық, қоян, қасқыр, құста — бөктергі, сауысқан, адамда — жол тосқан ұрылар ғана. Көсеумен шұқылап, отқа пісірген бауырдай қара быжырық таудың жырақамаларында жылт еткен су жоқ. Күні шыжып, тасы ысып, аңызақ желі ұдайы соғады. Сайлардың ішіне шанжағайлап біткен седірең тобылғы, тырбықбай бозқарағандар болмаса, берекелі шөп жоқ. Бұта да, шөп те таздың шашындай»[30,41б].

Даланың бұл сүреңсіз, сұрықсыз пейзажы кейіпкерлердің көңіл-күйімен сәйкесіп жатады.

І.Жансүгіров — шұрайлы тілдің шебері. Қазыналы халық тілінен өзіне керектісін таңдап, талғап ала біледі, оны суреттеу кұралы ретінде өте орынды пайдаланады. Кейіпкерлердің көзқарасына, мәдени дәрежесіне, мінез-құлқына қарап, олардың аузынан шығатын сөз де мың құлпырып тұрады. Мәселен, Сатан мен Шалматай байдың сөздері бір-біріне ұқсамайды. Сатан мақалдап, мәтелдеп сөйлейді, сөзге ұста, тапқыр. Шалматай өз мүддесіне, көздеген мақсатына сай мақал-мәтелдерді көп қолданады («Жап аузыңды, сорлы, сенің балақ-бауың менің қолымда», «Құр аяққа бата жүрмейді»). Үстем тап өкілдерінің, мырзалардың, подрядчиктердің, саудагерлердің сөзі, сөйлеу мәнері дөрекі, түйедей дөкір, басыңа таяқпен салып қалғандай ауыр («шайтан», «ақымақ», «оттама», «ит» тағы сондайлар).

Жазушы қазақ халқының әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын, мақал-мәтелдері мен нақыл сөздерін романда барынша мол пайдаланған. Романды оқыған адам еріксіз халықтың мол рухани қазынасынан сусындай отыра, оның қаншама бай диапазонына, жазушының қазақ өмірінің тұрмыс-салтының тамаша білгірі екендігіне көңіл тоқтатады. Ондағы қанық бояулы, жанды бейнелі картиналар, этнографиялық экзотика, тұрмыс суреттері шағын штрих, кішкентай деталь арқылы көрініс беріп, шығарманың көркемдік, композициялық нышандарына үлкен шырай-көрік берген.

Романда қазақ даласының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, халық өмірінің жарқын беттері кең көлемде көрсетілген, онда орынды теңеулер мол. Автор диалог арқылы кейіпкердің жан-дүниесін кеңінен танытады.

«—Жылама, қарындасым, өзің разы болмасаң, қашсаң да құтыласың ғой, — деп Мәмбет үміт айтты.

— Жыламай қайтейін, ағатай. Сүйеу болар бір кісім жоқ. Менің сөзім кімге өтеді, менің қайғым кімге батады..,— деді Күлән» [31, 414 б].

Бұл диалогта қазақ қызының дәрменсіз халі туралы ашы шындықтың беті ашылған.

Тілдің қалыпты тірегі - сөз. Ол халқымыздың бағзы заман бергі тіршілігінің, елдігі мен ерлігінің сара жолының үлкен куәсі. Ал сол тіл сөз байлығын танытатын - көркем шығарма. Көркем шығарма тілі – қыры да, сыры да мол дүние. Әрбір қалам қайраткерінің, табиғи талантын, дүниетанымын, қабілетін, білім дәрежесін былай қойғанда, сөз өнерінде өзіндік қолтаңбасы, сөз қолданыс тәсілі, сөз саптау мәнері бар. Көркем сөздің жан дүниемізге рухани нәр беріп, әсерлі де әсем сезім ұялататын сиқырлы сыры оның эстетикалық қызметіне байланысты. Сөз қолданыстың сан алуан тәсілдері мен шынайы шеберліктің өнегесін біз, міне, осы тұста айқын көреміз. Басқаша айтқанда, әрбір жазушының әр қырынан көрінер, өзгеден дараланар өзіндік сөз өнері, топ жарған таланты сарапқа салынар кезі тілдің осы қызметіне байланысты.

Кейіпкерлерді даралау үшін әр суреткердің қалап алған алуан түрлі бейнелеу тәсілі болады.Ол кейіпкердің болмыс – бітімін, мінез – құлқын, ішкі әлемін т.б қасиеттерін ашуда айтарлықтай роль атқаратын – диалог, монолог, полилог. Біздің алға қойған мақсатымыз аталған көркемдік тәсілдердің ішінде монологқа, соның ішінде ішкі монологқа тоқталып, жазушының образ жасаудағы шеберлігін, оларды қрлданудағы жеке тұлғалық ізденістерін теориялық тұрғыда қарастыру. Көркем шығармадағы диалог пен монолог – сөйлеудің формалары. Диалог пен монологтың айырмашылығы, олардың өзіндік сипаттамасы Г. Винокур, Л.В. Щерба, В.В. Виноградов еңбектерін де сөз болған. Диалог кемінде екі адамның өзара сөйлесуі, пікір алысуы. Диалогтағы пікірлер бірімен – бірі туындап жатады. Диалогтағы сөйлеу басқа біреулердің, екінші бір сөйлеушінің пікіріне тәуелді: Ал монологта мұндай тәуелділік жоқ.

Монолог грек тілінен аударғанда – жеке бір адамның сөзі. Монолог сөйлеу, жауап алу, жауап беру мақсаттарын қажет етпейді. Монолог – адамның еркімен болатын көлемді сөз кестесі.

Кейіпкер өз ойымен өзі, адам ішіндегі адаммен (человек в человеке), яғни, санамен, ой мен сырласу арқылы шындыққа қол жеткізеді. Суреткер адамның осындай ойлау үрдісін тек монолог арқылы беруге болады. Мысалы: «Ой, дүние-ай,-дейді Сатан. –Құдай бұл байлардың алапатын артық жаратқан адамдар ғой. Салдырған салқын сарай үйлері мынау, Көкқиядағы қойлары анау, қала, жәрмеңкедегі саудасы анау. Құдай бұларға бұ дүниені ғана емес, о дүниені де берген ғой. Өздері мешіттер салдырып, имам ұстайды. Мына бәйбішесімен Мекенің де жүзін көріпті. Дәретке құманмен баратын таза бәйбішенің дұғасы қабыл шығар.

Қайтсе де бұлардың міні жоқ-ақ. Бұлардың шарасын құдайекеңнің өзі кең шапқан соң, әрине, осылай болады... Арғын, Найманның кедейлері осылардың қойын бағады, жылқысын жаяды, сиырын сауады, қазанын ұстайды, қорасын күрейді. От жағып отырған мылқаулардың тұрпаты мынау. Сорлының етінде жейдесі де жоқ. Бұл өмірінше осы отты үрлеумен өткізген шығар. Өзі көксау, күрк-күрк жөтеледі. Бұл сорлының сүйегі осы ошақтың аузынан бір-ақ шығады ғой» [32, 30б]деп ой толғайды.

Ғалым Г. Винокур кейіпкерді бейнелеуге қолданылатын диалог пен монологтың айырмашылығын былай сипаттайды. «...Можно определить диалог как особую функционально - стилистическую форму речевого общение, которой свойственны: наличие двух или нескольких участников, обменивающихся речью; более или менее быстрый темп речи когда каждый компонент ее является репликой; сравнительная краткость реплик; лаконичность и эллиптичность построений внутри реплик. Монологическая речь как обратные свойства; односторонний характер высказывания, нерасчитанный на немедленную реакцию; наличие заданности, предварительного обдумывания, обусловливающего длительность, связанность, логическую построенность речи. Кроме того, диалог и монолог могут отличаться тематикой, различным кругом характерных для того и другого предметов обсуждения