3 І тарау. Дарындылық туралы шетел және кеңес психологтарының ғылыми теориялық ой – пікірлері
Дарынды балалалардың негізгі категориялары
жүктеу/скачать 399 Kb.
|
Дарынды балармен жұмыс
| 1.2.Дарынды балалалардың негізгі категориялары
Тарихта көптеген болашақ данышпандардың балалық кезіндегі қызыққұмарлық және білім құмарлық білімқұмарлық туралы оқиғалар сақталды. Атақты астроном Кеплердің естеліктері ерте кезден ол әртүрлі сұрақтар туралы ойлады. «Аспан жан , рух, от табиғаты, бұлақтардың пайда болуы». Бәрімізге таныс,кішкентай А.пушкин лицейге түспей тұрып, әкесінің кітапханасын пайцдалана отырып, өзі французша оқып үйренді.Ол сондай жақсы білді, сол себепті жолдастары лицейде француз деп атады. Мәселені көру қабілеттілігі, сезу - маңызды сапаның бірі (Д.Гильфорд, В.Лоэнфельд, А.Н.Лук,А.М.Матюшкин, К.Осборн және т.б.).Дарынды балаға дарыған сапаның арасында мәселелердісезу дәстүрлі орын алады.Мәселелерді сезу кез – келген шығармашылық қызметте қажет.Бірақ, дарынды бала мен жасаушы арасындағы еріктілік табиғаты әр түрлі.Көптеген зерттеушілер сезіну мәселесінің дамуын ең бірінші оқытумен сипатталады деп тұжырымдайды (К.Дункер, З.И.Калмыкова, А.М.Матюшкин, Л.Секей және т.б.) баланың өзіндік зерттеу жұмысына көңіл аудару қиынырақ болады,оқыту бұл қабілеттілікті де, басқа да шығармашылық сапаларды да дамытады.Бұл ой, көбірек теориялы және эксперимент түрінде де дәлелденген,атақтылар санына жатқанмен,бірақ педагогикалық тәжірибеде жалпы алынған санына жатпайды. Д.Б.Богоявленскаяның зерттеулерінеде бұл мәселенің басқа маңызды аспектісі ашылды.Бұл мынандай түсінік «білу,әуесқойлық» және «дарындылықты анықтайды» деп белгілеп бекітеді.Дарындыға мәселенің шешілуі жұмыстың аяқталуы болып саналмайды.Жаңа жұмыстың басы болып табылады. «Дивергенттік ойлау» және «дивергенттік міндеттер» терминдерін Дж.Гильфорд ұсынған.Бұл міндеттердің ең негізгі ерекшелігі бұл көптеген дұрыс жауаптарға рұқсат береді.Осындай міндеттермен,бірнеше жауаптар тауып және олардың арасынан ең жақсысын (нақты,эффтивті және т.б.) таңдап алу керек.Үлкен адамдармен өмірде шешілетін сұрақ – міндеттер – дивергентті түрге жатады.Мысалы: қандай мамандық таңдап алу? Қайда тұру керек ?Айналадағы адамдармен қалай сөйлесу керек? Қандай дүкеннен азық – түлік сатып алу керек? Және т.б.Шығармашылық қызметте:ғылыми ізденісте,өнер шығармашылығын құру,басшы жұмысы – бұл мәселелердің бір емес бірнеше шешу тәсілдері бар. Бірақ, ерекше отандық білім дәстүрінде,дивергенттік үлгінің сұрақ – міндетін оқыту үлкен сирек кездесетін құбылыс.Қарама – қарсы,барлық дәстүрлі оқытуда қолданылатын сұрақ – міндеттер конвергентті қатарына жатады.Дарынды балалар дивергентті сұрақ – міндеттерге қызығушылығы жоғары, өзімен жасты балалардан айырмашылығы бар болып келеді. Бала дамуының нерв-психикалық қалыптасуына сполртсмен тобын аламыз (велосипедтер немесе жүргізушілер) ұзын дистанцияны өткендер.Бір спротсменнің фүнкционалды жүйесін көрсек.Стартта олар бір белгі топ болып,бірақ сосын дистанцияда созылып тарап кетеді.Біреулер лидер болса,біреулері екінші және үшінші орын алады,ал біреулеріне аутсайдер ролін алады.Трассаны өткен кезде олардың орын ауыстырулары көбінесе өзгеріп отырады.Осы спортсмендерге қарап олардың ми функциялар белсенді және қалыптасқанболса,келесілер екінші орында болады. Ересек баланы шет тіліне үйрету өте қиын есеп.Баланың миы бұл жаста шет тілін ана тілін үйренген сияқты бірдей болады. Пікірлердің гендік жеңілдігі – бұл сапаны кейде «жылдам ойлау» деп атайды.Әдетте, қабілеттілік ретінде қарастырылады.Бұл сапа алдындағыға өте жақын, бірақ дарындылықтың басқа түрін сипаттайды.Пікір көп болса,онда олардың таңдап алу мүмкіндігінің оптималды, дамуы және т.б.болады.пікірлердің көптігі бір жағынан негіз болып саналады,екіншіден шығармашылықтың керектігі.Дарынды балаға көп пікірлер арқылы сипаттама беруге болады.берілген жағдайда жаңа пікір - жай ғана ассоциативті пікірлер мен түсініктер. Бұл пікірлермен түсініктердің қосылуы мазмұнды түрде дәлелденуі керек,ал бұл берілген түсініктердің обьективті құбылыс және қатынастың көрінісіндегі жағдайда ғана болып отыр. Дарынды балаларға белгілі бір үлкен дәрежеде болжауға деген қабілеттілігі сәйкес келеді (А.Н.Матюшкин,Д.Сиск,П.Торренс т.б.) Психологияда берілген құбылыс бірнеше мағыналық аспектіде қарастырылады: мәселені нақты шешудің алдында, оны қалай шешу керек әдісін ойлап қарастыру қабілеттілігі; интуиция (Ф.Бартлет, К.Дункер,О.Зельц және т.б.) мүмкін болатын нәтижені елестету қабілеттілігі (В.Вундт) белгілі бір жағдайдың болуына себеп ағзаның дайындалу қабілеттілігі «озып кету шағылысы» (П.К.Анохин,Н.А.Бернштейн және т.б.) Болжау қабілеттілігі тек дарынды балаларға ғана емес,сонымен қатар барлық балаларға сәйкес.Белгілі психолог А.В.Брушлинский былай жазған: «Адам ойлау міндетін шешесе, онда ол минимальді дәрежеде болашақ шешімді болжайды».Дарынды балаларда бұл қасиет сондай айқын,олардың қабілеттіліктері тек оқу міндеттерін шешу процесіне ғана емес, сонымен қатар нақты өмірдің анықталуына: салдарларды болжаудан уақытты шектеусіз пайдалана отырып, элементарлы жағдайлардан әлеуметтік құбылыстардың даму мүмкіндіктерін болжауға дейін анық.болжаудың түпкі феномені негізінде алдағы интеллектуалды – шығармашылық сипаттамалардың арқасында үлкен сан жалпы диагностикалық және анайы методикалар құралған. Болжау қабілеттілігі белгілі деңгейде дарынды балалардың жоғарыда көрсетілген сипаттамалардың дамуына байланысты: алдын – ала дивергентті типті есептерге деген ыңғайы, ойлау иілгіштігі пікірлерді генерирлеу жеңілдігі,ассоцирлеу жеңілдігі.Берілген тұлғаның қасиетті интегралды мінезі,кейбір зерттеушілер пікірі бойынша (П.Торренс және т.б.) Дарындылықты анықтау кезінде осы ны ең негізгі деп санауға мүмкіндік береді. Дарынды бала үшін жоғарғы назар аудару сипатталынған (К.Тэкекс және т.б). Ең біріншіден, жоғарғы дәрежеде есеп – міндетке ену,екіншіден кедергілерсіз мәліметтерді қабылдау мүмкіндігі. Қиын және сәйкес ұзақ мерзімді есеп – міндеттерге биімділігі арқылы дарынды бала ерекшеленеді. Эгоцентризм. Дарынды балалар жай балалар сияқты қоршағандардан ойымен, ісімен, ықыласымен ерекшеленетінін түсінбейді. Бұл үлкен адамдарға да сәйкес, бірақ үлкен адамның эгоцентризмі едәуір шамадан – эгоизмнің туындысы болып табылады (Ж.Пиаже). Ж.Пиаженің шәкірті М.Доналдсон бала эгоцентризмнің шығу тегін басқаша түсіндіреді: «децентрация» қиындығы баланың ойлау қабілетінің ерекшеліктерімен байланысты. Осы ерекшеліктер өзінің эгоцентризмнің қабілетсіз жеңіп шығуы арқылы анықталады. Көптеген зерттеушілер дарынды балалардағы жоғарғы дәрежелі эгоцентризмді белгілейді (К.Тэкэкс, К.Абромс және т.б.). Мысалы, М.Доналдсон түсіндіргендей: бір нәрсені жақсы білсек сол кезде өзіңді эгоцентрикалы ұстауға көп мүмкіндік бар. Эгоцентризмге басқа да қиын тұлғалық сапа сияқты жай бір қалыпты қарауға болмайды. Дарынды бала үшін басшылық, жетекшілік, көсемдік, озаттық іс секілді қасиеттер үлкен роль атқарады. Дарынды бала өзімен жасты балалармен көбінесе топтағы жетекші және ұйымдастырушы ролін өзіне алады. Осындай байқауға негізделе отырып, көптеген зерттеушілердің көзқарасы бойынша дарынды балаларды басқа балалар үстінен басшылық ету бейімділіг бар деуге болады. Дарынды балалардың ұйымдастырушылық қабілеттілігі көп жағдайда басқаша, үлкен адамдарға қарағанда, тәжірибелік жұмыстарды байқау барысында нәтиже жасауға жақын тұрады. Бұл жағдайда біз дарынды балалармен емес, ал дарындылықтың арнайы түрі - «лидерлік дарындылықты» сөз етіп отырмыз. Дарынды баланың басқа балалардың үстінен басшылық ету бейімділігінің негізгі себебі – оның олардың үстінен интеллектуалды басымдығы,иілгіштігі және оның ойлау қабілеттілігінің жылдамдығы.ол басқалардан ойын тәртібін күшті сипаттап елестетеді және болатын қателерді,қатысушылардың ойын тәртібінің сәйкессіздігін болжайды,сосын өзіне лидер рөлінің жауапкершілігін алады.Бұл үлкен мектеп жасында белгіленеді.бастауыш мектеп оқушыларында бұл жағдай басқаша өзгереді.дарынды балалардың жартысы топтағы ойындармен қызығушылығын тоқтатып,басқа жеке ойынмен қызметті таңдайды.Негізгі себептер: ертеде өзімен жастылармен қарым – қатынаста алынған тәжірибе; мінез ерекшеліктері (темперамент) . Дарынды балалардың адалдық сезімі күшті жетіледі, әрі өте ерте байқалады. Қоғамдағы теңсіздікті бірден сезінеді. Өзіне - өзін қоршаған адамдарға талабы зор. Шындықты, турашылдықты бірден қостайды. Теледидардан көрген түрлі теңсіздіктерге уайымдап, шындық пен фантазияны нақты ажырата алмайды. Бұл дарынды балаларда ерекше байқалады. Өз фантазиясына сөзімен өң беріп, онымен бірігіп кетеді. Бұл қиял кейде жоқ заттарды ойдан шығарып, өзі қажет ететін мәселелерді қиялында жасайды. Қиялы бай әрі ашық келеді. Осы жағдай өмірде ойын элементтерін сақтауға, тапқырлыққа, іскерлікке негіз болады. Дарынды балалар өзінің ішкі тепе – теңдігін жақсы сақтайды. Талантты адамдар іс - әрекеттегі, сөздегі ойланбаған жағдайларды тез байқайды. Дарынды балалардың шамалары жетпейтін мәселелерді шеуге талпынуы олардың дамуы тұрғысынан пайдалы. Дарынды балалар кейбір мәселелерді шешуге өз құрдастары жете алмайтын жетістіктерге жетеді де, кез – келген жағдайда да «жеңіл жетістіктерге жетуім керек» деп ойлайды. Дарынды балалар шыдамсыз, бірақ эмоциясы ересектерге тәуелді. Зерттеулерге қарағанда кішкене балалардың қорқынышы шынайы болмайды. Қалада өскен ата – ана баласының арыстан және жолбарыстан қорқатынын, ал шынайы түрде одан автомобильдің қауіпті екенін түсінуі қиын. Дарынды балалар қорқынышты әсірелеп жібереді, себебі оның қауіптілігін қиялдайды. Мектепке дейінгі кезеңде дарынды балалар - жағдайлар, құбылыстарды «менің түсінігім ғана» деп танитын эгоцентристер. Бала қандай ақылды болса да, оның мұндай әрекеті қалыпты жағдай болып саналады. Даму деңгейіне қарай бала мәліметтерді түсініп, ойлауға қабілетті. Ғалымдар мұны – матетаным деп атайды. Ол өзінің заттар мен құбылыстарды қабылдауын басқалардың қабылдауына ұқсас деп түсінеді. Басқалардың әлемді қабылдауы өзінен өзгеше екенін бала әлі түсіне алмайды. Сондықтан құрдастарымен тіл табысуы қиындайды. жүктеу/скачать 399 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|