«мылтық » деген ұғымды
«
белі бүкір, алысқа түкір » деп, «
құлыпты » – «
Бір итім бар үрмейтін, өзімнен басқаны үйге кіргізбейтін » деп,
«түтінді » –
«ұзыннан ұзақ, көкке тұзақ » деп
«диірменді » –
«қараңғы үйде қабан күркірейді » деп, түсіндіру жұмбақ мақсаты-
ның бір жағы болса, оның екінші жағы – оларды дұрыс байыптап, түсіне білу.
Жұмбақталған объектіге (яғни сөзге, ұғымға) сәйкес сайланған баламаның мо-
тивін тек ұлттық менталитет, этностық таным негізінде ғана айқындап түсін-
діруге болады. Жұмбақты этнолингвистикалық арнада тоғысатын бұлақтардың
бірі деп қарауымыздың басты себебі, міне, осы. Мәселен, «
Айдалада қу қазық, мергеншіге жол азық » деген жұмбақтың шешімі «
қоян » екенін тек қазақы
түсінік негізінде ғана табуға болады.
6)
Ауыз әдебиеті үлгілері . Әр түрлі бұлақтардан бастау алып, тарамданып
келіп,
этнолингвистикалық кең арнаға құятын салаларға ауыз әдебиеті үл-
гілері де жатады. Бұларға жанры мен тақырыбы, құрамы мен құрылымы, мазмұ-
ны мен мағынасы әр алуан болып келетін халық жадында сақталып, рухани
мұра болып, ұласып, ауысып келе жатқан: 1) авторы белгілі ақыл-нақыл сөздер;
2) салт-дәстүрге (әдет-ғұрып, наным-сенім, ырым-кәде, жөн-жоралғы т.б.) қаты-
сты деректер; 3) той-томалақ, мереке-мейрамдарға байланысты рәсім-салтанат
үлгілері; 4) көріпкел, сәуегейлілікке қатысты әңгімелер; 5) әзіл-оспақ, артын-
да зіл жоқ бірқақпайлар мен күлдіргі сөздер т.б. осы тәрізді «тұрмыстық жеңіл
жанр» үлгілері жатады.
Бұлардың бәрі – этнос өмірінде туындап, соның өзіне ғана тән рухани, мә-
дени танымды бояу-нақышымен тағы бір қырынан суреттеп, «тіл әлемінде»,
бейне бір зерде тас бөлшектеріндей жарқырап тұратын этнолингвиздер. Этно-
лингвистикалық зерттеулерде олар тұлға, құрылым жағынан әр алуан – бірде
жай сөз тіркесі, тұрақты тіркес, енді бірде шағын мәтін (текст), қысқа баяндау,
500
өлең-жыр бөлшегі т.т. – болып келсе де, «тірек» сөз арқылы негізгі және туын-
ды мағыналық бірліктерге (атауларға) қатысты әр түрлі тақырыптық топтарда
сипатталуға тиісті. Бір-ақ мысал: негізгі атауды
«сүмбіле» десек, оған қатысты
ел жадында сақталған
«сүмбіле ұзын болса, көктем де ұзаққа созылады » деген
болжам мәлімет келтіріліп, неге олай деуіміздің мән-жайы түсіндірілуі тиіс.
Міне,
