А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты ӘОЖ
Этнонимдер мен антропонимдердің сабақтастығының
жүктеу/скачать 2,2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Тайпа немесе ру-тайпалар одағының атауларына негізделген есімдер
| 3.2 Этнонимдер мен антропонимдердің сабақтастығының
түркітану мен қазақ тіл біліміндегі дәйектелуі Қазақ тілінде де есімдер мен фамилиялардың көбісі ерте кезден-ақ тіліміздегі мағыналы сөздерден қойылып отырған. Бірақ олардың кейбіреулері арғы заманнан келе жатқандықтан бастапқы мағынасы ескіріп, ұмыт болып, халық санасында тұрақтап қалмады. Ондай есімдердің архетипін анықтауға бұл тәрізді этномәдени сабақтастықта қарастырылған қыпшақ деректерінің де септігі тиетінін зерттеу барысы көрсетіп отыр. Көне түркілер және олардың негізгі бір руы ашина деп аталады. Ашинаның шығу тарихы және этимологиясы туралы көптеген авторлар жазған болатын. Солардың ішінде біз жұмысымызда С.Аманжолов, Л.Гумилев, С.Кляшторный және Ю.Зуевтің пікірлеріне сүйенеміз [104, 25 б.]. Проф. С.Аманжолов Кіші жүздің құрамына кіретін алшын тайпа одағы мен көне түркілердің ачин//ашин тайпасын байланыстыра қарады. Автор алшындардың көне қонысы Алтай болған, сондықтан Алтайды ертеден мекендеген найман тайпасы мен алшындардың таңбасы бірдей екені ескертеді. Ашина сөзінің этимологиясы туралы екінші автор Л.Н.Гумилев былай жазады: «С этим языком (древнемонгольским) ашина в 439 г. перешли на северную окраину Гоби. Слово ашина значило «волк». По-тюрски волк - «бури» или «каскыр», а по-монгольско шоно/чино. А - перефикс уважения в китайском языке. Следовательно, ашина значит «блогородный волк», арабской записи слово сохранилось этого имени - шанэ» [ 105, 23 б.]. С.Г.Кляшторный «ашина рудың негізін салушы ананың аты» деген, ал проф. С.В.Киселев «рудың аты ананың атымен аталуы сенім тудырады» яғни ашина ананың аты ұлдарына және руға берілуі көне түркілер қоғамында матриархаттың әлі жойылмаған кезінде жүзеге асырылған. А.Махмұтов матриархат заманының қалдығы көне түркі жазуларындағы сақталынып, әйел образы тас дәуірінде мүсін болып жасалғанын, үрім бұтақ, туыстық белгілер әйел есімімен тығыз байланысты болғанын атап көрсетті [58, 73 б.]. Бұл келтірген пікірлер мен фактілер түркілердің «түрк» атанғанға дейінгі аши//ашина аты бұл қоғамда аналық ру құрлысының соңғы кезінде қойылған. Түркі қағандары кейін тек осы рудан ғана қойлатын болған. Сондықтан Ашинаның мұрагері болып есептелетін Асянь шад, Ашидэ деген хандардың аты да Ашинаның варианттары болып табылады. Қаңлы - тайпа одағы жөнінде Н.Аристов, В.Бартольд, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов, Ә.Қайдаров, С. Кляшторный т.б. авторлар жазған. М.Қашқаридың өзі қаңлы этнонимін былай түсіндіреді: «Қаңлы қыпшақтардың үлкен бір адамның аты. Оныі осы айтқанын қаңлы қыпшақтардың бір үлкен тайпасы деп түсіну керек. Қаңлы сөзі М.Қашқаридің еңбегінде екі рет кездеседі. Екінші жерде автор «қаңлы ауыр жүк артылған екі доңғалықты арба» деп түсіндіреді [98, 29 б.]. Қаңлы жөніндегі тарихи дерек көрнекті тюрколог А.Кононов зерттеген «Түркімен шежіресі» аты нұсқасында да кездеседі. Мұнда оғуз қаған джуржуттерге көрші тұрған татарларға шабуыл жасайды және жеңіске жетеді. Мұнда да бір шебер кісі арба жасайды. Ол арба жүргенде, «қаңқ» деп дыбыс шығарады. Оған дейін арбаның өзі де, аты да болмаған еді. Сондықтан арбаны «қаңқ», ал оны жасаған адамды «қаңқлы» деп атады. Барлық қаңлы деп аталатын ел осы кісіден тарайды, деп ескерткіште беріледі. [107, 84 б.]. Проф. Ә.Қайдаров, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов қаңлы этимологиясы туралы автор былай жазады: «Осы негізіде қаңлы (кейбір тілде қаңны, қаңды) Қаң өзенінің атына лы жұрнағын (лық формасының қыпшақ тобына тән вариантын) жалғау арқылы жасалып, «Қаң бойындағылар», «Қаң өзенін мекендеушілер» немесе «өзенді ел» деген ұғымды білдіреді». Сөйтіп автор атаудың «қаң» бөлімін өзен аты деп, ал «лы» бөлімін жұрнақ (туынды сын есім жұрнағы) деп есептейді. Қорыта келгенде, М.Қашқари сөздігінің деректеріне және академиктер А.Н.Кононов, Ә.Қайдардың т.б. ғалымдардың зерттеу нәтижелеріне сәйкес қаңлы этнонимінің алғашқы мағынасы қаң оғлы яғни «өзен, су бойындағы адамдар, рулар» дегенді білдірген де, кейін бұл атау жоғарыдағы фонетикалық өзгерістерден кейін қаңлы түріне көшкен. Осы түрде этноним ХІғ. М.Қашқари еңбегінде кездеседі. Қаноглы типтес этнонимдер ертеде көп болған Бурджоглы, Анджоглы т.б. Мұның өзі қаноғлы, қаңлы этимологиясына қосымша дәлел болады. Дулат - Ұлы жүздің құрамындағы этноним. Кейбір тарихи деректерде VI-VIII ғасырларда дулат хандығы Тарбағатайда және Оңтүстік Монголияда болған. Акад. В.В.Бартольд дулу көне түркі тайпасы ретінде Батыс түркі қағанаты ханының атымен байланысты деп қараса, проф. С.Аманжолов былай жазады: «Итак, по моему мнению, современные дулаты - прямые потомки древних орхоно-енисейских тюрков V-VIII которые домонгольское название дулу получили от имени западнотюрского кагана Дулу (умершего в 635) По данным китайских источников, акад. Бартольд отмечает, что этому кагану подчинились многие племена, в том числе и киргизы» [109, 36 б.]. C.Аманжолов пен Ғ.Мұсабаев дулат этнонимнің этимологиясы туралы былай жазады: тұғ(знамя)+лұғ>туғлу+(а) т>туғлат>дұғлат>дулат. Мұндағы туғ>дуғ//ту//ду өзгерісі түркі тілдерінде Сонда дулат (<тоуғлуғ-ат) сөзінің мағынасын қазіргі қазақ тіліне аударсақ «тулулар» (люди, имеющие знамена) болады [110, 79 б.]. Сонымен қазақ, монғол т.б. халықтарының құрамына енген дуғлат дулаттар осындай тарихи лингвистикалық факторлар негізінде қалыптасқан. Қазір қазақ тілінде Дулат деген ер кісі есімі бар. Келесі этноним - Керей. Керей этнонимнің этимологиясы туралы пікір алғаш рет Рашид ад диннің еңбегінде кездеседі. Ол былай деп жазады: «В древние времена был царь он имел восемь сыновей, и все они были смуглые. По этой причине их называли кераитами. И потомства их сыновей получило особое имя и прозвище. Впрочем, Аллах больше знает» [111, 126 б.]. Акад. Ю.Неметтің пікірінше кер түбірі бір кезде түркі тілдерінде «тау», «қыр», «жота», «тау басы», «биігі» ретінде қолданған. Мысалы М.Қашқаридің «Диван луғат түрк» еңбегінде керіш сөзіне «тау басы» деп түсінік беріп тұр [108, 205 б.]. Мұндағы сөздің түбірі кер және сөз тудырушы жұрнақ іш қосылып жасалған. К.Юдахинің «Киргизско-русский словарь» деген сөздігінде қырғыз тілінде осы мағынадағы керүү сөзі сақталған. «Керүү верх горы или склон высокой горы, покрытый травой». Аталған сөздікте қыргыз тілінде кереч сөзіне мынандай түсінік береді: «кереч название лекарственного растения». Шор халқында кереш деген тайпа бар екенін. В.Радлов жазған болатын бұл сөздердің де түбірі кер, ал ей сөз тудыратын көне жұрнақ. Сонда кер(е) (тау, жота, қыр) е(й) жұрнақ, жасалған керей этнонимі «таулық», «қырлық» дегенді білдірген. Қазақ тіліндегі кісі есімдер: Керей, Керейбай т.б. Орыс жылнамаларындағы қыпшақ-половец кісі атауларын белгілі түрколог ғалым Н.А.Баскаков зерттеген. Н.А.Баскаков қыпшақ-половец есімдерін қолдануына қарай мынандай негізгі екі топқа бөледі: 1) кісі атаулары; 2) отбасылық, рулық лақап атау немесе рулық отбасына біріктіретін топтық атау. Екінші топқа жататын лақап немесе топтық атаудың негізінде де кісі атаулары жатқаны байқалады. Топтық атау, жоғарыда атап көрсетілгендей, есім және патримональдық бөлік-сөз оба-опа дейтін құрамдас екі бөліктен тұрады. Түркітанушылардың, этнологтардың, шығыстанушылардың басым көпшілігінің пікірінше, қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен этнонимдердің екінші компоненті - көне түркі «оба» сөзі мен ру-тайпа, немесе аға (старший брат, дядя по отцу - обращение к старщему) дейтін екі түрлі мағына береді [100, 86 б.]. Н.А.Баскаков зерттеулерін де қыпшақ-половец тайпаларында қолданылған жалқы есімдерді төмендегідей лексика семантикалық топтарға бөлінеді: 1. Тайпа немесе ру-тайпалар одағының атауларына негізделген есімдер: Татур (Татыр) Карлый (< garlyg – тайпа аты жүктеу/скачать 2,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|