УДК: 574 АНАЛИЗ СОВРЕМЕННОГО СОСТОЯНИЯ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ

Кокшетауский университет им. А. Мырзахметова

Любая хозяйственная деятельность приводит к образованию отходов, которые рассеиваются в окружающей природной среде, меняя диапазон естественных колебаний экологических факторов. К факторам внешней среды, оказывающим влияние на организм, относят: характер пищи, энергетические воздействия, динамический и химический характер атмосферы, водный компонент, биологические воздействия, сбалансированность и стабильность климатических и ландшафтных условий, ритмы природных явлений и др. В настоящее время хозяйственная деятельность человека все чаще становится основным источником загрязнения биосферы. В природную среду во все больших количествах попадают газообразные, жидкие и твердые отходы производств. Различные химические вещества, которые находятся в отходах, попадая в почву, воздух или воду, переходят по экологическим звеньям из одной цепи в другую, попадая в конце концов в организм человека.

Жизнедеятельность людей - быт, отдых, труд, состояние здоровья во многом обусловлены качеством окружающей среды, и нарушения экологии приводят к возникновению различных заболеваний у населения [1]. Вещества, которые загрязняют природную среду, очень разнообразны. Они могут вызвать неблагоприятные воздействия на организм человека в зависимости от своей природы, концентрации. Воздействие небольших концентраций таких веществ может вызвать головокружение, тошноту, першение в горле, кашель.

А если в организм человека попадут большое количество токсических веществ может привести к потере сознания, острому отравлению и даже смерти. Примером подобного действия могут являться смоги, образующиеся в крупных городах в безветренную погоду, или аварийные выбросы токсичных веществ промышленными предприятиями в атмосферу.

Реакция организма на загрязнения зависит от возраста, пола, состояния здоровья. В основном подвержены дети, престарелые и больные люди. Если систематически или периодически в организм человека поступают небольшое количество токсических веществ происходит отравление [2].

Признаками хронического отравления являются нарушение нормального поведения, привычек, а также нейропсихического отклонения: быстрое утомление или чувство постоянной усталости, сонливость или, наоборот бессонница, апатия, ослабление внимания, рассеянность, забывчивость, сильные колебания настроения. Источником инфекции также является почва, в которой постоянно обитают возбудители столбняка, ботулизма, газовой гангрены, некоторых грибковых заболеваний. В организм человека они могут попасть при повреждении кожных покровов, с немытыми продуктами питания, при нарушении правил гигиены.

Болезнетворные микроорганизмы проникнув в грунтовые воды, могут стать причиной инфекционных болезней человека. Поэтому воду из артезианских скважин, колодцев, родников необходимо перед питьем кипятить.

Особенно загрязненными бывают открытые источники воды: реки, озера, пруды. Известны многочисленные случаи, когда загрязненные источники воды стали причиной эпидемий холеры, брюшного тифа, дизентерии [3].

Человеку несколько десятков лет назад не пришло бы в голову связать свою работоспособность, свое эмоциональное состояние и самочувствие с активностью Солнца, с фазами Луны, с магнитными бурями и другими космическими явлениями. В любом явлении окружающей нас природы существует строгая повторяемость процессов: день и ночь, прилив и отлив, зима и лето. Ритмичность наблюдается не только в движении Земли, Солнца, Луны и звезд, но и является неотъемлемым и универсальным свойством живой материи, свойством, проникающим во все жизненные явления - от молекулярного уровня до уровня целого организма.

На самочувствие человека оказывает серьезное воздействие климат, воздействуя на него через погодные факторы. Погодные условия включают в себя комплекс физических условий: атмосферное давление, влажность, движение воздуха, концентрацию кислорода, степень возмущенности магнитного поля Земли, уровень загрязнения атмосферы.

До сих пор еще не удалось до конца установить механизмы реакций организма человека на изменение погодных условий. А она часто дает себя знать нарушениями сердечной деятельности, нервными расстройствами. При резкой смене погоды снижается физическая и умственная работоспособность, обостряются болезни, увеличивается число ошибок, несчастных и даже смертных случаев.

Каждый из нас знает, что пища необходима для нормальной жизнедеятельности организма. В течение всей жизни в организме человека непрерывно совершается обмен веществ и энергии. Источником необходимых организму строительных материалов и энергии являются питательные вещества, поступающие из внешней среды в основном с пищей. Если пища не поступает в организм, человек чувствует голод. Но голод, к сожалению, не подскажет, какие питательные вещества и в каком количестве необходимы человеку. Мы часто употребляем в пищу то, что вкусно, что можно быстро приготовить, и не очень задумываемся о полезности и доброкачественности употребляемых продуктов.

Врачи утверждают, что полноценное рациональное питание - важное условие сохранения здоровья и высокой работоспособности взрослых, а для детей еще и необходимое условие роста и развития.

Для нормального роста, развития и поддержания жизнедеятельности организму необходимы белки, жиры, углеводы, витамины и минеральные соли в нужном ему количестве.

Нерациональное питание является одной из главных причин возникновения сердечнососудистых заболеваний, заболеваний органов пищеварения, болезней, связанных с нарушением обмена веществ.

Если человек переедает, употребляет избыточное количество углеводов и жиров то возникает развитие таких болезней обмена веществ, как ожирение и сахарный диабет. Они вызывают поражение сердечнососудистой, дыхательной, пищеварительной и других систем, резко понижают трудоспособность и устойчивость к заболеваниям, сокращающая продолжительность жизни в среднем на 8-10 лет.

Рациональное питание - важнейшее непременное условие профилактики не только болезней обмена веществ, но и многих других.

Разнообразные факторы, связанные с ростом городов, в той или иной мере сказываются на формировании человека, на его здоровье. Это заставляет ученых все серьезнее изучать влияние среды обитания на жителей городов. Оказывается, от того, в каких условиях живет человек, какая высота потолков в его квартире и настолько звукопроницаемы ее стены, как человек добирается до места работы, с кем он повседневно обращается, как окружающие люди относятся друг к другу, зависит настроение человека, его трудоспособность, активность - вся его жизнь [5].

Человек, всегда придумывает тысячи ухищрений для удобства своей жизни - горячую воду, телефон, различные виды транспорта, автодороги, сферу обслуживания и развлечений. Однако в больших городах особенно сильно проявляются и недостатки жизни - жилищная и транспортная проблемы, повышение уровня заболеваемости. В определенной степени это объясняется одновременным воздействием на организм двух, трех и более вредных факторов, каждый из которых обладает незначительным действием, но в совокупности приводит к серьезным бедам людей. Насыщение среды и производства скоростными и быстродействующими машинами повышает напряжение, требует дополнительных усилий от человека, что приводит к переутомлению. Хорошо известно, что переутомленный человек больше страдает от последствий загрязнения воздуха, инфекций.

Мы должны учитывать способность зеленых насаждений, которые благоприятно влияют на состояние окружающей среды, и их необходимо максимально приближать к месту жизни, работы, учебы и отдыха людей.

Очень важно, чтобы город был биогеоценозом, пусть не абсолютно благоприятным, но хотя бы не вредящим здоровью людей. Пусть здесь будет зона жизни. Для этого необходимо решить массу городских проблем. Все предприятия, неблагоприятные в санитарном отношении, должны быть выведены за пределы городов.

Зеленые насаждения являются неотъемлемой частью комплекса мероприятий по защите и преобразованию окружающей среды. Они не только создают благоприятные микроклиматические и санитарно-гигиенические условия, но и повышают художественную выразительность архитектурных ансамблей.

Особое место вокруг промышленных предприятий и автострад должны занимать защитные зеленые зоны, в которых рекомендуется высаживать деревья и кустарники, устойчивые к загрязнению.

В размещении зеленых насаждений необходимо соблюдать принцип равномерности и непрерывности для обеспечения поступления свежего загородного воздуха во все жилые зоны города. Важнейшими компонентами системы озеленения города являются насаждения в жилых микрорайонах, на участках детских учреждений, школ, спортивных комплексов и пр. Современный город следует рассматривать как экосистему, в которой созданы наиболее благоприятные условия для жизни человека. Следовательно, это не только удобные жилища, транспорт, разнообразная сфера услуг. Это благоприятная для жизни и здоровья среда обитания; чистый воздух и зеленый городской ландшафт.

Экологи считают, что в современном городе человек должен быть не оторван от природы, а как бы растворен в ней. Поэтому общая площадь зеленых насаждений в городах должна занимать больше половины его территории.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Экология. Учебник. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина, О.П. Мелехова, Москва 2005 г. стр. 323.
   
2. 
   “Ты и Я”. Изд.: Молодая гвардия. Отв. редактор Капцова Л. В., Москва, 1989 г., - с. 365.
   
3. 
   “Берегите себя от болезней”. - Марьясис В.В., Москва, 1992 г., - с. 112.
   
4. 
   Экологические преступления. - Комментарий к Уголовному Кодексу Российской Федерации, Изд.” ИНФРА*М-НОРМА”, Москва, 1996 г., - с. 586.
   
5. 
   Экология. Учебник. Е.А. Криксунов, Москва, 1995 г. - 240 с.
   

В следующем не менее важном программном документе Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года относительно экологического законодательства затрагивающего социально-правовую политику государства, направленную на решение целого спектра социально значимых проблем, расположенном в разделе «Основные направления развития национального права» уделено внимание разрешению экологоправовых вопросов [2]. В частности, констатируется сложная экологическая обстановка и актуальность развития и дальнейшее совершенствование природоохранного законодательства. В четком разграничении механизмов правового регулирования пользования природными ресурсами и их охраны в тексте Концепции представляется повысить эффективность природоохранной деятельности. Природоохранному законодательству также отводится роль в стимулировании рационального природопользования и соблюдения экологических нормативов, развития экологически чистых производств и экологически безопасного поведения граждан. Кроме того, в Концепции является новацией в национальной правовой системе введение уголовной ответственности юридических лиц за экологические правонарушения. Что свидетельствует о необходимости улучшения экологической обстановки и принятии дальнейших мер развития экологического законодательства.

Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» в четвертом приоритете определена задача обеспечения охраны окружающей среды и экологической безопасности в соответствии с международными стандартами [4].

В указанных документах является значимым соблюдение экологических прав человека, права на благоприятную окружающую среду, дальнейшее совершенствование, в соответствии с международными стандартами, законодательства по обеспечению охраны и сохранению окружающей природной среды. Основополагающим положением, закрепленным в Конституции Республики Казахстан является правовое государство. В связи с этим, представляется востребованным правовой механизм охраны окружающей среды и экологических прав человека, которым является юридическая ответственность.

Широко известный казахстанский ученый С.Б. Байсалов около 30 лет назад отмечал необходимость теоретической разработки понятия экологического правонарушения и по настоящее время слова выдающегося ученого остаются актуальными [5].

В настоящее время после разрешения острых экономических и социальных вопросов в период обретения независимости Казахстана вопросы обеспечения качества окружающей человека природной среды по актуальности становятся на первый план.

Относительно положения вещей в сфере охраны окружающей среды в период Советского Союза и закрепленной в Конституции Республики Казахстан права на благоприятную окружающую среду, профессор Сапаргалиев Г.С. указал, что «За последние 40-50 лет природе Казахстана был нанесен тяжелейший, невосполнимый урон. Этот урон является следствием близорукой политики Советского государства. В результате освоения целинных и залежных земель плодородный слой подвергся эрозии. Черные бури унесли миллионами лет формировавшийся гумус. Хозяйства потеряли пастбищные земли. Из-за неправильного использования водных ресурсов исчезло Аральское море. Даже древние рабовладельческие государства Азии строили ирригационные сооружения, чтобы экономно использовать воду. В результате испытаний ядерного оружия в течение десятков лет отравлены земли, воды Восточного Казахстана. Все это пагубно отразилось на состоянии здоровья людей. Трагические последствия указанных бедствий будут испытывать нынешние и будущие поколения. В свете всего происшедшего, провозглашение в Конституции права граждан на благоприятную для жизни и здоровья окружающую природную среду означает, во-первых, что суверенное государство Казахстан должно предоставлять льготы пострадавшим от антигуманной политики прежнего социалистического режима. Во-вторых, государство Казахстан впредь должно проводить такую политику, которая бы не допускала разрушения окружающей природной среды» [6].

На территории Республики Казахстан существуют экологические проблемы ставшие итогом ранее осуществлявшейся крайне вредной для экологии деятельности. Одной из сложнейших экологических проблем является радиационное загрязнение территории Казахстана. Ядерные испытания, проводившиеся с 1949 г. на Семипалатинском полигоне, привели к заражению огромной территории в Центральном и Восточном Казахстане.

В республике имелось еще пять полигонов, где проводились ядерные испытания, в непосредственной близости от ее границ находится китайский полигон Лоб-Нор. Радиационный фон в Казахстане повышается также в результате образования озоновых дыр при запуске космических кораблей с космодрома Байконур. Кроме того, запуск сопровождается падением радиоактивных частей отделяемых ступеней, в некоторых случаях даже падением ракетоносителей с высокотоксичным топливом. Радиоактивные отходы представляют огромную проблему для Казахстана.

Серьезность проблемы радиационного загрязнения привела к тому, что одним из первых законов суверенного Казахстана стал Указ от 30 августа 1991 г. о запрещении испытаний на Семипалатинском полигоне.

Одной из наиболее серьезных экологических проблем Казахстана стало истощение водных ресурсов. Расширение масштабов потребления пресной воды, в первую очередь для поливного земледелия, привело к засорению и истощению естественных водных источников. Особенно катастрофическим стало обмеление Аральского моря вследствие нерационального использования вод Амурдарьи и Сырдарьи. Если в 60-х годах море содержало 1066 км³ воды, то в конце 80-х его объем составил всего 450 км³, соленость воды увеличилась с 11-12 г/л до 26-27 г/л, что привело к гибели многих видов морских животных и рыб. Уровень моря упал на 13 метров, обнажившееся морское дно превратилось в соляную пустыню. Ежегодные пыльные бури разносят соль на огромные территории Евразии. На прилегающих землях уровень соленых грунтовых вод поднялся до 1,5-2 метров, что привело к падению плодородия поливных земель в Приаралье. А значит и к ухудшению уровня жизни местного населения. Уменьшение зеркала, то есть поверхности, моря повлекло за собой изменение направления ветров и климатических характеристик региона.

Подобная же ситуация сложилась на озере Балхаш, уровень которого за 10-15 лет снизился на 2,8-3 метра, при том, что глубина его составляет 6 метров. В то же время продолжается подъем уровня Каспийского моря, вызванный непродуманным решением об осушении залива Кара-Богазгол. Уже затоплены огромные участки прибрежных районов, пастбищные угодья и перспективные нефтеносные участки. В этой связи, необходимо принятие комплекса мер по сооружению защитных насыпей, плотин для предотвращения затопления, непринятие которых несет угрозу для экологической безопасности Республики Казахстан.

В критическом состоянии находятся земельные ресурсы республики, истощаются плодородные пахотные земли. Более 69,7 млн. га земель подвержено эрозии, ежегодно тысячи гектар изымаются из сельскохозяйственного оборота [7].

Серьезной остается проблема загрязнения воздуха, особенно в крупных промышленных центрах. Актуально разрешение проблемы загрязнения воздуха выхлопными газами автотранспорта. В крупных городах Казахстана обусловливается загрязнение воздушного бассейна городов токсичными компонентами выхлопных газов.

Разрешение ситуаций экологической напряженности сопровождается созданием необходимого правового режима для объектов природы, направленных на восстановление благоприятной окружающей среды, правового механизма охраны и защиты окружающей среды, экологических прав [8].

Юридическая ответственность за экологические правонарушения предполагает наличие совершенного экологического правонарушения и поэтому, может рассматриваться как негативная реакция государства, в лице уполномоченного органа, за совершенное противоправное деяние в адрес правонарушителя.

Основанием привлечения к юридической ответственности является правонарушение. В законодательстве Республики Казахстан, к сожалению, не уделяется должного внимания к определению состава того или иного правонарушения, однако в теории права понятие состава является предметом пристального внимания, особенно в отраслях уголовного, административного права. Общим признаком правонарушения является его свойство порождать юридическую ответственность, то есть различные установленные законом неблагоприятные последствия для правонарушителя: физические, имущественные, моральные.

Экологическое правонарушение, будучи закрепленным на законодательном уровне в содержании Экологического кодекса Республики Казахстан, представляет собой основание наложения правовых мер юридической ответственности. Экологическому правонарушению в целом присущи, как и правонарушению, общие признаки.

Принимая решение об удовлетворении исковых требований о прекращении экологически вредной деятельности, суды должны иметь в виду, что прекращение отрицательного воздействия возможно не только в результате закрытия объекта, но также и путем возложения на ответчика обязанности совершить действия, направленные на устранение источника вредного влияния: проведение ремонта, реконструкции, установки новых очистных сооружений, внедрение новых технологий производства, изменение условий природопользования и т.п. [13].

Признаки экологического правонарушения отражают общие и специфические, присущие экологическим правонарушениям, признаки. Так, признаки общественной опасности, виновности являются признаками правонарушения, рассмотрение которых представлено в подразделе 1.2.

Интерес представляет определение окружающей среды, приведенное в подпункте 24) пункта 1 статьи 1 ЭК РК, где окружающая среда – совокупность природных и искусственных объектов, включая атмосферный воздух, озоновый слой Земли, поверхностные и подземные воды, земли, недра, животный и растительный мир, а также климат в их взаимодействии.

Природные объекты окружающей среды могут быть как естественного, так и искусственного происхождения.

Бездействие может выражаться в невыполнении правил по осуществлению определенных видов деятельности, условий международных контрактов по недропользованию и других экологических требований. Бездействие возможно в случае невыполнения требований об обязательном проведении государственной экологической экспертизы, несоблюдении требований по охране атмосферного воздуха и пожарной безопасности при складировании и сжигании промышленных и бытовых отходов. Следует отметить, что несоблюдение, невыполнение экологических требований возможно как в виде бездействия, так в виде действий.

Обязательным элементом времени совершения правонарушения, на примере состава административного правонарушения статьи 286 КоАП РК «Нарушение сроков возврата временно занимаемых участков лесного фонда и особо охраняемых природных территорий», является совершение деяния с нарушением установленного периода времени для возврата участка.

Согласно пункту 12 постановления пленума Верховного Суда Республики Казахстан «О практике применения судами законодательства об охране окружающей среды» №16 от 22 декабря 2000 года, субъектами загрязнения (причинителями вреда) могут выступать любые физические и юридические лица: государственные и негосударственные, национальные и иностранные.

Таким образом, вопросы по совершенствованию экологического законодательства требуют проработки экологического кодекса и охранительных норм комплексной отрасли экологического права.

1. 
   Конституция Республики Казахстан 1995 г. Алматы.
   
2. 
   Байтулина И.О. Экология Казахстана: Учебник для вузов. - Семипалатинск: Государственный педагогический институт, 2005. - 548 с.
   
3. 
   К.А. Алишева Экология: Учебник. - Алматы: HAS, 2006. - 304 с.
   
4. 
   Скалкин Ф.В. Энергетика и окружающая среда. - Учебние.- Алмата: Энергоиздат, 1981. - 234 с.
   
5. 
   Стадницкий Г.В. Экология: учебник для ВУЗов. - СПб: Химиздат, 2001. - 345 с.
   
6. 
   Данилов-Данильян В.И., Лосев К.С. Экологический вызов и устойчивое развитие: Учебное пособие. - М.: Прогресс-Традиция, 2000. - 214 с.
   
7. 
   Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. - М.: Просвящение, 1998. - 321 с.
   

Ұлттық құндылықта білім мен тәрбие берудің басым бағыттарының бірі тәрбие жұмыстарының әлеуетін күшейту болып табылады. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ұлт Көшбасшысы: «Бала тәрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек», - деп көрсеткен болатын.

Бүгінгі таңда қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі - «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар барлық оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер рухани-адамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік, ұлттық сана-сезім мен толеранттық, Қазақстанның этникааралық жағдайда қарым-қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс.
Білім беруді жаңарту Елбасының Жолдауындағы «Мәңгілік Ел» идеясына сәйкес оқу-тәрбие үдерісін оқушылардың патриотизмін, мораль және адамгершілік нормаларын, ұлтаралық келісім мен төзімділігін, физикалық және рухани дамуын, заңды құрметтеуін қалыптастыру міндетін алға қояды. «Мәңгілік Ел» идеясында белгіленген бұл құндылықтар жалпы оқу-тәрбие жұмысының негізі, бастауыш мектепте оқытылатын пәндердің арқауы болуы тиіс. Сондықтан ұстаздарымыз күнделікті кез келген пәнді оқыту барысында әрбір сабақта танымды құндылықтарды оқушылардың бойына сіңіруді естен шығармағаны жөн.

Ұлттық мектептің басты мақсаты ұлтымыздың мәдени, рухани жолын танып-білуге негізделуі керек. Бұл - ұлттық сана мен нанымды қайта қалыптастыру деген сөз. Ал бүгінгі мақсат-мұрат белгілі. Ол — білімі білікті, дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі жоғары, парасатты, мәдениетті, еңбеккер, іскер, сондай-ақ бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамзатты оқытып тәрбиелеу және оны дамыту.

Танымдық әрекет – шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл – ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділіктерінен ізденімпаздық қалыптасады.

Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның құндылық қасиеттерін дамытып, қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі. Әсіресе ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып келе жатқан салт – дәстүр, әдет – ғұрыптар, тарихи – әдеби мұралар арқылы оқушылардың жеке бас қасиетін дамыту мүмкіндігіне барынша көңіл бөлінгенін ғылыми – зерттеу еңбектерден аңғарамыз.

Мұғалім ретінде байқағаным – бастауыш сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қаблеті жақсы болады. Егер баланың қызығушылығы жайында жүйелі мәлімдемелер түсіп отырса, баланың даму үрдiсi шапшаңдайды. Біз бұл жерде Л.В. Занковтың идеясын негізге алдық. Ол баланың қоғамдық өмiрдiң әртүрлі жақтарымен еркін араластыру керек, әртүрлі баланың дамуы үшін туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын зерттеуiмiзде басшылыққа алдық. Тарихи ескерткіш мұраларға жүргiзiлген саяхат – сабақтар мен экскурсиялар баланың танымын қалыптастыруда негiзгi орын алатынын практика барысында айқын байқадық.

Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады.

Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл–ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі, сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі мүмкін.

Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын әрекетімен байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс - әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтар зерттеулері бойынша 7 жастағы оқушыны мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа адамдар, жаңа орын, іс - әрекеттің жаңа түрі [1].

Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын өте күрделі процес. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтан да баладағы танымдық қызығудың даму деңгейін тек нақты жасқа байланысты деп те қарастыруға болмайды.

Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында – ақ оны ашық түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады.

Білуге құмарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін тануына, оған терең енуіне көмектеседі. Баланың мұндай құмарлығын өзін қоршаған дүниені көруге, білуге, ұстауға деген қызығуынан байқалады. Балалардың өте ерте балалық шағында “қайда?”, “неге?”, “бұл не?”, “неліктен?” және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығудың пайда болуымен байланыстыруға болады. Мұны танымдық қызығудың бастауы десек болады [2].

Қазіргі уақытта зерттеулердің нәтижесінде “қызығу” түсінігі, оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен қызығулардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік ерекшеліктері ашылған. Дегенмен, қазіргі оқушылардың танымдық қызығуын қалыптастыру мәселесі мына бір жағдайды есепке алу керектігін көрсетеді: қазіргі алынатын мәліметтердің осыдан біраз уақыт бұрын алынған мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған белгілі дәрежеде жаңа оқу бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың теориялық және ғылыми деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың рухани мәдениетінің өсуі де ықпал етеді.

Қазақтың көрнекті ағартушылары мен ойшылдары да балалардың қызығушылығы жөнінде ой-пікірлер айтып,баланы оқыту мен тәрбиелеудегі қызығушылықтың маңызын атап көрсетті.

Абай Құнанбаев бала міңезінің қалыптасуы жөргектен басталатынын айта келіп, «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен», — деген тұжырым жасайды. Абай бала психологиясының басты ерекшелігі – білуге құштарлық деп есептейді.

Ал белгілі педагог М. Жұмабаев «бір сабақтан бала күшті әсер алуы үшін баланың сол сабаққа құмары болуы шарт. Баланы құмар қылу үшін мұғалім өзі құмары болуы керек» — дейді. Сонымен бірге бала бір затпен танысқанда, сыртқы сезімдердің көбі қатынасса, ол зат ұмытылмайды. Мысалы, бір заттың түрін де көрсет, дыбысын да естірт, ұстатып та көр, иіскет, дәмін татқыз, сипат, суретін салғыз, қызықтыр, баланың жаратылысының өзі осыны тілейді. Бала өзінің естіген нәрсесін көргісі келеді, көрген нәрсесін ұстағысы келеді. Ұстаған нәрсесінің дәмін татқысы келеді. Осы жолды ұстағанда баланың білімі берік болады деген пікірді айтады.

Қызығушылық ұғымы философия, психология, педагогика ғылымдары саласына еніп, оқыту мен тәбиелеу тәжірибесінде маңызды орын алады. Бүгінде қызығушылық ұғымына түрліше анықтамалар беріліп, оның негізгі мәнін ашуға нақты қадамдар жасалған. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруда проблемалық оқытудың мүмкіндіктерін былай бөліп көрсетуге болады:

• 
  оқушының танымдық көкжиегін кеңейтеді, шығармашылық белсенділігін арттырады;
  
• 
  проблемалық оқыту оқушының білімді игеруі мен қабілетін проблемалық жағдайларды талдау арқылы жүзеге асырады;
  
• 
  білімді игеру қарқынын тездетеді, қасиет сапасын жақсартады, жаңа тапсырмаларды орындау кезінде өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді, оқуға деген ынта-ықыласын оятады;
  

Бастауыш мектепте оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруда жаңа педагогикалық технологиялары арқылы мүмкін болатынына зерттеу барысында көзіміз жеткіздік.

Қазақ тілі, ана тілі сабақтарында дамыта оқыту технологиясының бір түрі болып табылатын оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы жүзеге асырылды.

Сын тұрғысынан ойлау бойынша оқушылардың қызығушылығын қалыптастыру мақсатында ана тілінен ұсынылатын шығармашылық жұмыстың түрлерін былайша бөліп көрсетуге болады:

1. 
   Балаларға белгілі тақырыпта әңгіме оқып, оқушыларға басқаша аяқтауға кілт боларлық сюжет ұсыну;
   
2. 
   Әңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыға тасыру;
   
3. 
   Белгілі мақал негізінде әңгіме жазу;
   
4. 
   Мәтін бойынша мақал құрастыру;
   
5. 
   Берілген мәтіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару;
   
6. 
   Сөйлемдегі кейбір сөздерді көркем сөздермен ауыстыру.
   

Дүниетану сабағының үлгісі.

Сабақтың тақырыбы: Өсімдіктер.

Сабақтың мақсаты:

1. 
   Сын тұрғысынан ойлауды дамыту, ой шақыра білуде жеке жұпта, топта жұмыс істеуге үйрету, мәтінді сын тұрғысынан ойланту арқылы меңгерту.
   
2. 
   Оқушылардың өсімдіктер туралы дүниетанымын кеңейту барысында қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу.
   

1 - топ Солтүстік, 2 - топ Оңтүстік.

Ой шақыру стратегиясы:

Біздің жерде өсетін өсімдіктер туралы не білетініңді қағаз бетіне түсіріп ойыңды жаз.

Сұрақ қою стратегиясы:

Өсімдіктер туралы не білесің, не білемін деп ойлайсың? Ойыңды көршіңмен бөліс, талқыла, пікірлес.

Топпен жұмыс:

Топта бір-біріңді тыңда және өсімдіктердің пайдасын ойланып жаз, ауызша әңгімеле.

Инсерт стратегиясы:

Бекіту:

Үйге тапсырма:

Өздеріне ұнайтын өсімдіктің суретін салып, өсімдік түрлерінен гербарий жасау.

Бастауыш сыныптың оқыту процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруда оқытудың жаңа технологияларын сабақтың мақсаты мен мазмұнына сай пайдаланып, осы технологиялардың негізінде оқушылардың даму деңгейіне сәйкес тапсырмалар жүйесін ұсыну тиімді болады. Келешекте интеграциялық оқыту технологиялары негізінде оқушылардың оқу танымдық қызығушылығын қалыптастыру, жаңа педагогикалық технологиялар арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіру мәселелері арнайы зерттеуді талап етеді.

Қорытындылай келе, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарауды жеңуге көмектеседі. Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиыншылықты жеңуге жәрдемдеседі, қол жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру, арттыру, олардан жан – жақты дамыған, білімді, шығармашыл қайраткерлерді тәрбиелеуге көмектеседі. Оқу үрдісіндегі танымдық қызығушылықтың құндылығы да осында.
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Едігенова А. Танымдық қызығу ерекшеліктері - Алматы, // Қазақстан мектебі, №10. 2003 ж. - 48 б.
   
2. 
   Бегалиев Н. Танымдық іс - әрекет Алматы, // Қазақстан мектебі, №1, 2003 ж. - 59 б.
   
3. 
   Сарбасова Қ.А. Жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану // Бастауыш мектеп. - 2004. - №11.
   

Білім беруді демократияландыру, ізгілендіру бағытын дамыту оқыту жүйесін жеке тұлғаның даму заңдылықтарымен сәйкес, үйлесімді ұйымдастырумен тығыз байланысты.

Білім сапасы - мұғалімдер қызметінің сапасы. Ұстаз беделді, ең алдымен, өзінің жеке басының қасиеттеріне, ұстаздық қабілетіне байланысты. Мұғалімнің шығармашылық еңбегінің көрінісі сабақ формаларын түрлендіруінде емес, сол сабақта оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуына қосатын үлесінде екенін аңғарамыз. Жеке тұлғаның білімді саналы түрде өздігінен игеруіне жол көрсетіп, шығармашылықпен ізденуіне бағыт беру мұғалімнің кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты [1].

Мұғалімнің кәсіби шеберлігін шыңдаудағы басты бағыттарға тоқталатын болсақ, олар - мыналар:

• 
  жеке тұлғаның психикалық әрекеттеріне басшылық жасай білу;
  
• 
  баланың психологиялық жас ерекшелігін, темперамент, мінез-құлқын ескере білу;
  
• 
  оқушының жаңа білімнің қажеттілігін түсінуіне жол ашу;
  
• 
  жеке тұлғаға танымдық мәселені шешуге қиындық келтіретіндей тапсырма беріп, оның ойлау қызметін күшейту;
  
• 
  жеке тұлғаның бұрынғы білімдерін байытуына көмектесе отырып, проблеманы шешудің ұтымды жолын іздеуге бағыт беру;
  
• 
  тапсырманы жеке тұлғанын өзіндік көзқарасын туғызатындай деңгейде жүйелі беру;
  
• 
  теориялық материалдарды практикамен байланыстыруда жеке тұлғаның дербестігін ескере білу;
  
• 
  жеке тұлғаның оқу, тыңдау, өзіндік пікірін білдіру мәдениетін меңгерту;
  
• 
  жеке тұлғаның өз жұмысын тексере білуіне, өзгенің еңбегін бағалай білуге назар аудара білу;
  
• 
  педагогикалық әдеп және қарым-қатынас мәдениетін ұстана білу;
  
• 
  отбасылармен жан-жақты қарым-қатынас жасап, байланыстың балаға әсерін ескеру;
  
• 
  шығармашыл және кәсіптік қабілеттерін өз бетінше үздіксіз дамыту;
  
• 
  жаңаша оқыту технологияларын талдай отырып, ұлттық мектеп құрылымына сай тиімділерін сұрыптай білу біліктерін арттыру.
  

«Тұлға дегеніміз - өзгелер арасында өзінің позициясын еркін және жауапкершілікпен анықтап алатын және ұстана алатын адам».

Адам тұлға болып тумайды. Тұлға әлеуметтік ықпалдар арқылы қалыптасады. Тұлға - белгілі бір сапалар жиыны. Тұлға деп өзіндік бет-бейнесі бар адамды айтады. Бет-бейне ұғымына тән қасиеттер:

• 
  ойлау қабілеті дамыған;
  
• 
  сезімі, әсерленуі дамыған;
  
• 
  өзінің ойлауын, сезімін, әсерленуін үйлесімді игеріп басқара алатын;
  
• 
  бастаған істі аяқтап шығатын;
  
• 
  өзгелерге нәтижелі көмек бере алатын;
  
• 
  сараптау, талдау дағдыларын жақсы меңгерген;
  
• 
  белсенділігі нақты іспен көрінетін;
  
• 
  мінезі ықпалды, тартымды;
  

• 
  өзінің көзқарасы бойынша әрекет ететін, оны қорғай білетін.
  

1. 
   Тұлғаның өз бетінше білім алуға үйрету;
   
2. 
   Тұлғаны өз бетінше өмір сүре білуге үйрету;
   
3. 
   Тұлғаны өзгелермен бірлесіп өмір сүруге үйрету;
   
4. 
   Тұлғаны өзін-өзі дамытуға, өз бетінше жұмыс істеуге үйрету.
   

Мұғалімнің кәсіби даму шеберлігі алған дипломнан кейін әрі қарай тоқтап қалмауы керек. Ол бес жылда бір рет өткізілетін білім жетілдіру курстары мен аттестация арқылы дамып отыруы тиіс. Осыған орай жасалған арнайы жоспар бойынша жүзеге асырылып отыруы тиіс. Оның қатарына жүйелі өтетін ашық сабақтар, түрлі сайыстар, байқаулар, конкурстар, сыныптан тыс жұмыстар, пәндік олимпиада, ғылыми жобалар және ғылыми- тәжірибелік конференцияларға қатысу кіреді. Сонымен біргн әртүрлі деңгейдегі курстар мен семинарларға қатысу да мұғалімнің білімін көтерудің жолдары болмақ. Тәуелсіз ел тірегі білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірдің күн тәртібінде тұрған негізгі мәселенің бірі – білім беру, ғылымды дамыту екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Ұстаз қолында адам тағдыры, болашақ ел тағдыры тұр. «Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені мұғалім – мектептің жүрегі» - деп Ыбырай Алтынсарин айтқандай, қазіргі оқу орындары алдындағы міндеттерді шешуде мұғалімнің кәсіптік мәдениеті басты шарт екендігі аян. Білім берудің ұлттық моделіне көшкен қазіргі мектепте, ойшыл, зерттеуші, жаттандылықтан аулақ практикалық қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер меңгерген, психолог-педагогтің диагностика қоя білетін іскер, шығармашыл ұстаз керек.

Шығармашылық «жаңалық» сөзімен астарлас. Психологияда бұл ұғымға «жаңалық ашатын адам әрекеті» деген анықтама беріледі. Осы ойды тарқатар болсақ: шығармашылық - адамның жетілген ең жоғарғы қасиеті, білімділіктің биік белгісі, маманның мақсаткерлік мерейі, ісмерлік пен іскерліктің іргетасы, дара тұлғаның дарындылығы, Кәсіби шеберліктің шыңы да шығармашылықпен шырайлы. Талаптың таудай талпынысы да шығармашылық топырағында тасқындайды. Қазіргідей нарықтық қоғам мүшелері үшін бедерлес биігі. Нарыққа мүғалім өзінің жоғары кәсіби шығармашылығымен шыға алады, саудаласа, бәсекелесе алады. Демек, жаңаша бой түзеп жатқан мемлекетіміздің педагогикасына жаңа рухтандырушы, шабыт беруші идея керек екендігіне дау жоқ. Мұндай ұлттық педагогикалық жетілдіруге бағытталған оқу-тәрбие жүйесін жатқызған болар едік.

Шығармашылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық іс-әрекеттердің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:

• 
  білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
  
• 
  объектінің жаңа қызметін көре білуді;
  
• 
  таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
  
• 
  мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
  

Педагогикалық әрекеттегі шығармашылықтың тірегі мұғалімнің білімділігі тек өз пәні ғана емес - жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгерген, терең де тиянақты білім иесі ғана оны мақсаткерлікпен іске асыра алады, әрине бұл жерде қалыптан тыс ойлай алу қабілетінің рөлі жоғары.

Тәжірибеде кәсіби педагогикалык - шығармашылық төріне көтерілу үшін біліктілікті арттыру жүйесінің тыңдаушысы танымдык белсенділік жағдайларына қою мәселені оңды шешуге ықпал етті және ол тек сыртқы белсенділік қана емес, ішкі ой белсенділігі болғандықтан ғана құнды, мәнді болды.

Мұғалімнің шығармашылығын дамытуға бағытталып ұсынылып отырған нобайдағы әр кезеңнің ұстаздың кәсібилігін дамытудағы орны ерекше.

Өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкірттеріне нұр құятын ұстазды ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы деуге болады. Бұл лайықты тұлғаға жету үшін үнемі ізденісте жүру қажет.

Мұғалімдердің оқушылармен шығармашылық жұмыс жасау үшін олардың ақыл-ой дамуын, интеллектісін, логикасын және оқушы тұлғасының сапаларын қалыптастыру мен дамытудың психологиялық - педагогикалық қабілет мүмкіндіктерін зерттеп білу керек [2].

Мектепте оқушының шығармашылық сапасын дамытумен қатар осы сапаны дамытуда болатын тежелу факторларының да бар екенін ұмытпауымыз керек.

Бұған:

1. 
   Әлеуметтік-экономикалық;
   
2. 
   Психологиялық — педагогикалық;
   
3. 
   Физиологиялық - педагогикалық факторлар жатады.
   

Қорыта айтқанда, тұлғаны дамыту - күрделі үрдіс. Оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, оның бойындағы ерекше қасиеттерін ажырата біліп, қабілетін дамыту - ұстаз алдындағы басты міндет. Ол үшін, жалықпай жаңа инновациялық технологияларды өз жұмысымызда пайдаланып, сонымен қатар оқушыларды мадақтап, ынталандырып отырған орынды. Баланың қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз. Ойы дамыған шәкірттеріміздің танымдық қызығушылығы арта отырып, шығармашылық әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі.

Ұстаз өз жұмысына берілген, ынталық пен табандылыққа үйренген, өз мамандығына құштар болса ғана өз тәжрибесін, құштарлығын, өз сенімін оқушыға жеткізе алады.
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Иванова Н., Қозғанбаева М. Оқыту процесінің мәні. - Алматы, 1991.
   
2. 
   Орақова А.Ш., Аяпова А.С. Оқушылардың шығармашылық қабілетін ашу және оған қолайлы жағдай туғызу. «Білім берудегі менджмент», №3, 2002.
   
3. 
   Өмірзақова Г. Оқушылардың шығармашылығын дамыту. «Қазақстан мектебі», №9, 2002
   
4. 
   Қазіргі заманғы мұғалім. // Қазақстан мектебі. 2003 ж. №6.
   

Абдулла Ж.Б. - магистрант КУАМ Көкшетау

1. 
   Үйге берілген тапсырманы тексеру 10 минут;
   
2. 
   Жаңа сабақ;
   
3. 
   Бекіту;
   
4. 
   Үйге тапсырма;
   
5. 
   Сабақтағы оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру.
   

• 
  оқу жұмысын жүргізетін мұғалім сыныптағы барлық оқушылармен тікелей іскерлік қарымқатынас жасайды; әңгімелейді, түсіндіреді, оқушыларды проблема талдауға қатыстырады, оқушылардың бәріне басшылық етіп, нұсқау береді;
  
• 
  мұғалім оқушылардың идеялық жағына, сезіміне тікелей әсер етіп, оқушылар мұғалімдердің қойған сұрақтарына жауап беріп, сезімдерін, ой толғаныстарын білдіреді;
  
• 
  әрбір оқушы мұғалім берген ақпаратты меңгеруге тырысады;
  
• 
  мақсатқа жетуге әрбір оқушы үлес қосады;
  
• 
  мұғалім оқу жобалап, сыныппен байланыс орнатып, олардың назарын сабаққа аударып, білімді қабылдауға қызықтыру керек. Сабақтың соңында білім тексеретін сұрақтар қойған жақсы. Тақырыпты проблемалық, түсіндірмелі - иллюстративтік әдіспен ашуға болады, бірақ оқушылармен іскерлік байланыс болуы қажет;
  
• 
  жаппай жұмыстың тиімділігі мұғалімнің барлық оқушыларды өз назарында ұстауына, әрбір оқушыны белсенді жұмысқа тартуына, зейінді шоғырландыра білуіне, тәртіпті ұстауына байланысты;
  
• 
  егер оқушыларға тек қана оқу ақпараттарын берсе, онда жаппай жұмыстың кемшіліктері көрінеді;
  
• 
  нәтижелеріне жалпы баға беріледі [2].
  

• 
  топтық тапсырманы орындауға оқушыларды әзірлеу, оқу міндеттерін қою, мұғалімнің топқа қысқаша нұсқау беруі;
  
• 
  топта оқу міндеттерін орындау жоспарын талқылау және жоспарын жасау, міндеттерді орындау тәсілдерін анықтау, міндеттерді бөлу;
  
• 
  оқу тапсырмаларын орындау үшін жұмыстану;
  
• 
  мұғалімнің бақылауы мен топтың және жеке оқушылардің жұмыстарын түзету;
  
• 
  оқушылардың бір-бірінің оқу жұмыстарын тексеруі;
  
• 
  мұғалімге нәтижелерді айту, оның басшылығымен пікір таласын өткізу, толықтыру және түзету, мұғалімнің қосымша беруі, қорытындылар жасау;
  
• 
  топтың, сыныптың жұмысына баға беру;
  
• 
  үлгерімі әр түрлі оқушыларды бір топқа біріктіруге болады.
  

• 
  бөлімдерді тақырыптарға бөлу, әр тақырыпқа бөлінетін сағат санын белгілеу;
  
• 
  бағдарлама, әдістемелік құрал, мектеп оқулығы және қосымша әдебиеттерді оқып, әр сабақтың алдына білімдік, тәрбиелік, дамыту мәдениеттерін қою;
  
• 
  тақырыпты ашуға керекті мәліметтерді іріктеу, оқуға керекті тірек білімдерді анықтау;
  
• 
  негізгі материалды, дәлірек айтсақ, сабақтан оқушы түсініп, есінде қалу керек мәліметтерді анықтау;
  
• 
  сабақтың құрылымын, типін, мақсатқа жеткізетін әдіс-тәсілдерін белгілеу;
  
• 
  тақырыптағы мәліметтердің басқа тақырыптағы мәліметтермен байланысын ашу;
  
• 
  сабақтың барлық кезеңінде мұғалім мен оқушылар атқаратын жұмыстарды, әсіресе жаңа білімдер мен іскерліктерді меңгеру кезеңдегі жұмыстарды жоспарлау. Оқушыларға өз білімдерін өзгерген жағдайларда қолдандыру;
  
• 
  сабаққа керекті дидактикалық құралдарды, атап айтсақ, кино және диафильмдерді, суреттерді, плакаттарды, карточкаларды, сызбаларды, көмекші әдебиеттерді және басқаларды іріктеу;
  
• 
  техникалық оқыту құралдарын тексеру;
  
• 
  мұғалім тақтаға жазатындарын, салатын суреттерін жоспарлайды, оқушыларға өзінің жұмысына ұқсас жұмыстар орындатады;
  
• 
  сабақта орындалатын өздік жұмыстардың көлемін және түрін анықтау;
  
• 
  білім, іскерлік, дағдыларды бекіту түрлерін және тәсілдерін, білімдерді талдап қорыту, жүйелеу жолдарын белгілеу;
  
• 
  білім, іскерлік және дағдылары тексерілетін оқушылардың тізімін жасау. Білімді тексеру түрлері мен әдістерін анықтап, іскерлікті тексеруді жоспарлау;
  
• 
  үй тапсырмасының мазмұнын, көлемін, формасын белгілеу, оны орындау әдістемесін табу;
  
• 
  сабақтың қорытындысын шығару әдіс-тәсілдерін білу;
  
• 
  тақырып бойынша сыныптан тыс жұмысты жүргізуді жоспарлау;
  
• 
  сабақтың барысын талапқа сай жоспарлау. Сабақтың тиімділігіне бір-бірімен тығыз байланысты екі жағдай әсер етеді: мұқият дайындалу және шеберлікпен өткізу. Дұрыс жоспарланбаған, оқушылардың оқу мүмкіндігімен санаспайтын сабақтың сапасы болмайды [4].
  

1. 
   Сабақты жоспарлау, жұмыс бағдарламасын жасау.
   
2. 
   Жеке сабақтарды жоспарлау.
   
3. 
   Сабақ тақырыбын, мақсатын анықтау.
   
4. 
   Сабақтың типі мен құрылысын белгілеу.
   
5. 
   Сабақ мазмұнын анықтау.
   
6. 
   Білім беру әдістерін белгілеу.
   
7. 
   Сабаққа керекті оқу құралдарымен көрнекі және техникалық құралдарды дайындау.
   
8. 
   Сабақ кезеңдерінің әрқайсысына жұмыс түрлерін, оны орындауға уақыт бөлу.
   
9. 
   Бекіту жаттығуларын дайындау.
   
10. 
    Оқушылардың білімін тексеру және бағалау әдістерін анықтау.
    
11. 
    Үй тапсырмасын түсіндіру.
    
12. 
    Сабақтың жоспар конспектісін жасау.
    

1. 
   Күні.
   
2. 
   Айы, жылы.
   
3. 
   Сыныбы.
   
4. 
   Тақырыбы.
   
5. 
   Мақсаты.
   
6. 
   Сабақ типі, құрылысы.
   
7. 
   Оқыту әдіс-тәсілдері.
   
8. 
   Көрнекі құралдар.
   
9. 
   Өздік жұмыстар.
   
10. 
    Тексеріп, бағаланатын оқушылардың аты-жөні.
    
11. 
    Қойылатын сұрақтар.
    
12. 
    Үй тапсырмасы.
    

• 
  сабақтың өтетін уақыты, тақырыптық жоспардағы нөмірі;
  
• 
  сабақтың тақырыбы, сабақ өтетін сынып;
  
• 
  оқушыларды оқыту, тәрбиелеу, дамыту міндеттері;
  
• 
  сабақтың құрылымы, оның кезеңдері және әр кезеңге кететін уақытты бөлу;
  
• 
  оқу материалының мазмұны;
  
• 
  әрбір сабақтың бөлігіндегі жұмыстың әдістері және тәсілдері;
  
• 
  сабақ өткізуге керекті оқу жабдықтары;
  
• 
  үйге тапсырма.
  

1. 
   Нақты тұжырымдалған тақырып.
   
2. 
   Сабақ мақсаты:
   

1. 
   дидактикалық;
   
2. 
   тәрбиелік;
   
3. 
   дамытушылық.
   

3. 
   Жабдықтары (кино, бейнефильм, кесте, оқу құралы):
   
4. 
   Дыбыстық құралдар.
   
5. 
   Сабақ барысы (сценарий жасалады, оқушыларға сабақ үстінде берілетін сұрақтар, сабақтан оқушылар өздері қорытынды жасауы керек).
   
6. 
   Сабақ қорытындысы.
   
7. 
   Шығармашылық тапсырма.
   
8. 
   Қорытынды. Оқушылардан не ұнағанын, не ұнамағанын сұрау, кім белсенді болғанын сұрау.
   
9. 
   Сабақтың жақсы өтуіне байланысты оқушыларға рақмет айту.
   

• 
  практикумның тақырыбын және мақсатын мұғалімнің хабарлауы;
  
• 
  оқушыларға керекті білімдерді олардың естеріне түсірту;
  
• 
  оқу жұмысына ынталандыру, нұсқаумен таныстыру;
  
• 
  керекті жабдықтар мен материалдарды іріктеу;
  
• 
  оқушыларға жұмысты орындағаны туралы есепті құрастырту;
  
• 
  алынған нәтижелерді талқылап теориялық тұжырымдар жасау;
  
• 
  нәтижелерін қорғау;
  
• 
  іс-әрекетті талдау.
  

Бірақ, жоғарыда аталған сабақтың дәстүрлі емес түрлері – оның жаңа немесе жеке түрлеріне жатпайды. Себебі, ондай сабақтардың дидактикалық құрылымы анықталмаған, ешбір дидактикалық қағидаларға негізделмеген. Сабақта қолданатын дәстүрлі емес жеке тәсіл-амалдарға жататын: жарыс, сайыс, бәйге, аукцион, көкпар, ойын, саяхат – сабақтың құраушылары деп қарау керек.

Әрине, дәстүрлі емес сабақтар қатаң құрылымы және қалыптасқан жұмыс кестесі бар күнделікті оқу жұмыстарына қарағанда әдеттегідей емес ой, ұйымдастыру, өткізу тәсілдері оқушыларға өте ұнайды. Дегенмен де ол мұғалімдерге оқыту жұмысында осындай тәсілдерді көптеп сабақтар жүйесінде пайдалануға кеңес береді. Дәстүрлі емес сабақтар – қалыптан тыс, күнделікті сабақтан өзгеше сабақтың жаңартылған түрлері.

Қарай 3 топқа бөлуге болады: ой қорыту сабағы, ойын сабағы, жарыс сабақтары.

1 кесте Дәстүрлі емес сабақтардың өтілу нұсқасы мен мақсат-міндеттеріне қарай бөлінуі.

Ой қорыту сабақтары оқушылардан нақты тұжырым, қорытындыларды,ой-түйіндерді талап ететін дәстүрлі емес сабақтардың түрлері. Ой қорыту сабақтарына: дәріс, семинар, сынақ сабақтар, ХХI ғасыр көшбасшысы сабағы, қосар сабақ, модульдік сабақтарды жатқызуға болады.