А. Мырзахметов атында

Кабышева Ж.Н. - магистрант

Педагогика ғылымының докторы, профессор Б. Әбдіғұлова «Қазақстан тарихын оқытуда оқушылардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру жолдары» еңбегінде былай деп жазады: «... Отан тарихы жас жеткіншектерді жеке адам ретінде қалыптастыруға, ой-өрісін дамытуға, өзінің тарихи түп-тамырларын білуіне, қазіргі заманның күрделі мәселелерін дұрыс шешуге көмектеседі. Оны оқытудың мақсаты – оқушыларға өз жерін ежелгі заманнан бүгінге дейін мекендеп келген адамзаттың жүріп өткен тарихи жолының аса маңызды оқиғаларын оқытып үйрету, адамдар жинаған әлеуметтік, рухани, адамгершілік тәрбиені меңгерту, сол арқылы жас ұрпақтың тәуелсіздік жолында Қазақстанның жаңа қоғамын құруға белсене қатысуына және Қазақстан мен дүние жүзінің тағдырына деген жоғары жауапкершілік сезімін қалыптастыруға тәрбиелеу болып табылады» [1].

Сонымен бірге ҚР-ның 12 жылдық мектебінде тарихи білім берудің тұжырымдамасы отандық және дүниежүзілік тарихты оқып-үйренудегі тұжырымдамалық өзгерістерді бейнелейтін тарихи білімнің мазмұнын анықтайды. Ол тарихты оқытудың отандық және әлемдік озық тәжірибесіне сүйене отырып тарихи білімді ізгілендіруге, ұлттық сананы жандандыруға және жас ұрпақты тәрбиелеудің адамгершілік-этикалық нормаларын бекітуге басым назар аударады. Қазақстан Республикасының «Білім туралы » Заңында атап көрсетілгендей, тұжырымдамада да тарихи білімнің мақсаттарын, міндеттерін және құрылымын анықтайды.

Пәнді оқытудағы орын қиындықтар мен мәселелер жайлы белгілі ғалым А. Әбілқасымова былай дейді: «Соңғы онжылдықтарда біздің елімізде едәуір өзгерістер болды. Оған мектеп те икемделіп келеді. Қазір балаларды бұған бірнеше жыл бұрынғыдай оқыту мүмкін емес. Қоғамда қызмет істеуге және өмір сүруге қажетті білім көлемі жыл сайын өсіп келеді, енді оны қазіргі мектептегі оқыту кезеңіне қарай икемдеуге әрекет ету қолайсыз жағдайларға, яғни оқу жүктемелерінің артуына, материалды игермеуге соқтырады. Оқу мерзімін ұзарту мәселелік ахуалды ыңғайлы шешкенімен, бірақ та оны күн тәртібінен алып тастай алмайды.

Сондықтан оқытудың тәжірибелік бағдарына, білімнің қолданбалы сипатына негізделген жаңа оқу бағдарламаларын жасау қажет».

Білімді жас ұрпақты тәрбиелеу тек қағидалармен шешілмейді. Оны іске асыратын жағдайлар қажет, мектеп қабырғасынан білімді, қабілетті жастарды оқытып шығару үшін оқу-тәрбие жұмысын жүргізетін ұстаздардың білімді, мәдениетті тәрбиелі болуы қажет.

Соңғы уақытта білім беру жүйесіндегі өзгерістер, соның ішінде мектепте Отандық тарихтан білім беруді, оқушыларды елжандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, оқу пәнінің мазмұны мен құрылымын үнемі жетілдіру, оқытушылардың біліктілігін көтеру, жаңа оқулықтар, оқу-әдістемелік кешендерін шығару, оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеру міндеттерін жүзеге асыруды талап етеді [2].

Оқушылардың әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне көңіл қойып, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, мәдениетін құрметтеуге, ұлттық және жалпы адамзат жинақтаған құндылықтарды меңгеруіне мүмкіндік береді.

Әсіресе, қоғамдық пәндерді оқытқанда оқушылардың саяси білімінің таяздығы анық байқалып жатады. Бұған басты себеп: білім беру жүйесінің бүгінге дейін қандай да бір идеологиялық шеңберінен шыға алмауы болып отыр. Кезінде кеңестік идеология жалпы адамзаттық құндылықтарды жоққа шығарды. Оқушы тек міндеттерін ғана білді.

Бүгін Қазақстан қоғамы жаңа кезеңге шықты. Осыған байланысты ұлттық мүдде мен ұлттық идеология да жаңа сипат алып отыр. Жаңа қоғамның әлеуметтік сұранысы бұқараның азаматтық қоғамның динамикалы дамуы жағдайында еңбекке, бәсекелестік әрекетіне қабілетті білім беруді талап етеді. Ол үшін қоғамдық білімдерді меңгеру, оларды өмірлік тәжірибеде қолдана білу қажеттігі алдыңғы қатарға шығады. Яғни, бірінші қатарға ұлттық мүддені түсінетін жеке тұлға емес, оны сақтап, қорғап, дамытатын саналы азаматты тәрбиелеу көтерілді. Ендеше Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «Орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру» деп атап көрсетілгенін естен шығармауға тиіспіз деп ойлаймын.

ӘДЕБИЕТ

1. 
   ҚР 2015 ж. дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, 28 желтоқсан, 2003.
   
2. 
   А.Е. Әбілқасымова. «12 жылдық білім беруге көшу қажет пе?». Егемен Қазақстан, 24 ақпан, 2004.
   
3. 
   Т.Т. Тұрлығұл. «Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі». А., 2003. 52-б.
   

Куламбаева Қ.Қ. - п.ғ.д., доцент «Әлеуметтік-педагогикалық пәндер»

кафедрасының оқытушысы
Аңдатпа

Автор бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін сабақ барысында дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ашып көрсетеді.
Аннотация

Автор раскрывает принципы, основанные обучение родному языку активной, творческой деятельности.
Annotation

The author reveals the principles based on learning mother language and active creative activity.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында, елбасымыздың “Болашақ”, “Дарын” бағдарламаларында, “Қазақстан-2030” атты Қазақстан халқына Жолдауында, “Қазақстан Республикасында” білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында” білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелері айқындалып, басым міндеттер қатарына қойылған.

Шығармашылық – бұл нақты іс-әрекет барысында жүзеге асырылатын өз бастауы, өту барысы және нәтижесі болатын үрдіс. Бұл үрдіс 3 кезеңнен өтеді: дайындық, ізденіс, орындау. Осы деңгейлерге сәйкес шығармашылық қабілеттерінің құрылымын анықтайды, өз бойынан оларды талдайды, бағыттай отырып дамытады және жетілдіреді [1].

«Шығармашылық» ұғымының жалпы теориясын зерттеген С.Л. Рубинштейн «оқушы шығармашылығының ерекшелігі оның сапалы түрде мақсатты әрекет жасауымен анықталады» — дей келе, «шығармашылық, шешімінің нәтижесі баланың өзі үшін жаңалық болса жеткілікті» екендігін айтады, яғни баланың шығармашылық өнімді еңбегі оның жеке тәжірибесімен салыстырылады. Шығармашылық жұмыста, әсіресе, бала қиялының орны ерекше. Бұл жөнінде М. Жұмабаевтың айтқан тамаша пікірі бар: «Жаратылыстың құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті». «…Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы – қазақ баласы қиялқұмар болуға тисті». Педагог ғалымның айтқанының сөз өнері — әдебиетке тікелей қатысы бар. Өйткені М. Жұмабаевтың сөзімен айтқанда, «қазақ баласының жаратылысы соны тілейді». Сабақтарды түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап өтсек: сабақ құрлымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс-әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу-танымдық тапсырмаларды орындаудағы ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқу уақытының үнемделуі [2].

Қазiргi кезеңде педагогикалық зерттеулер əр түрлi əдiстердiң бүтiн бiр жүйесi жəрдемiмен алғабасуда. Бұларға: педагогикалық бақылау, əңгiмелесу, мектеп құжаттарын зерттеу, оқушылардың шығармашылық жұмыстарымен танысу, озат педгогикалық тəжiрибенi үйрену жəне қортындылау, əлеуметтiк талдау (сұрақ, анкета жүргiзу, тестен өткiзу, рейтингтiк сараптау), математикалық статистиканы талдау, педагогикалық идеяларды теориялық талдау дан өткiзу жəне т.б. əдiстер

Оқу процесінде жеке тұлғаға бағытталған оқыту технологияларын қолдану мен оны озық тәжірибемен сабақтастыра зерттеу- бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының маңызды міндеттерінің бірі. Осыған байланысты қазіргі кездегі білім берудің көкейкесті міндеті оқушылардың танымдық шығармашылық іс -әрекетке баулу болып табылады.

Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке кіру, демократиялық дәстүрге өту жағдайында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған жалпы адамзаттық құндылықтар мұрасына ден қоюы адамгершілік, гумандық процестің айқын көрінісіне айналуда. Бұл мәселе соңғы жылдар ішінде ғалымдардың зерттеу объектілеріне айналумен қатар, мектеп мұғалімдерінің тәжірибесінде мектеп оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда олардың шығармашылық іс -әрекетке баулу басты нысанға алынған.

Шығармашылық әрекет – білім беру мазмұнының негізгі элементтерінің бірі. Мұның өзіндік мазмұны бар, оқушыларды жаңа роблемаларды ізденіп шешуге, өмірді шығармашылықпен қайта құруға дайындайды. Балалардың шығармашылық күші тек білім көлеміне байланысты емес және адамдардың табиғи қабілетінің болуы да жеткіліксіз. Дайын күйінде меңгерілген білім көлемі де, үлгі бойынша меңгерілген іскерлік те баланың шығармашылық мүмкіндіктерін қамтамасыз ете алмайды. Бала өз бетінше ойланып әрекет етіп үйренбейінше өзінің табиғат берген нышаны мен қабілетін көрсете, шығара алмайтын жағдайға жетеді.

Шығармашылық қабілеті дамыған ұрпақтың болуы – бүгінгі қоғам талабы. Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ адам болмайды деп дәлелдейді. Сол себепті, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуда мектепте пәндерді жүйелі оқыту мақсатты түрде ықпал ете алады. Оқушылардың белсенділігі мен танымды іс- әрекеттері арқылы шығармашылығын дамыту, еңбек білік дағдыларын қалыптастыру қажетті жағдайда айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаны дайындау сабақты дұрыс ұйымдастыруды талап етеді [3].

Баланың шығармашылық қабілетін дамыту деп, ең алдымен оған қатысты адам сапаларын қалыптастырамыз. Оған ойлау белсенділігі, тездете үйрену, ептілік пен тапқырлық, нақтылы практикалық жұмысты орындауға қажетті білімді игеруге талпыну, еңбексүйгіштік, әр түрлі құбылыстардағы өзгешелікті көре білу қабілеті және т.б. жатады. Дербес жасалатын шығармашылық өнім: үлгі, макет, өлең, ойыншық, т.б. шығармашылық, іскерлік қызметке қажетті сапалардың осыншалық ауқымды әрі тиімді дамуының нәтижесі болуы тиіс.

Мектеп қабырғасындағы оқу үрдісі барысында оқушылардың жеке психологиялық ерекшеліктері мен қабілеті арасындағы айырмашылықтарды естен шығармау керек. Кіші мектеп жасындағы балалардың өзіндік дербес мүдделері, қабілеттері, икемдері ьолса, онда оқу процесінде еңбектің түрлі саласын енгізіп, олардың шығармашылық ынтасын көтермелеп отыру керек.

Білім – шығармашылықтың тірегі. Оқушылардың шығармашылық қабілеттері оның білімінен тысқары кете алмайды. Бастауыш сынып оқушыларында шығармашылық қызметі басталуға дейін жұмысты орырдауға қажетті білімі жетіспей жатады. Сондықтан олар тек бірегей шығармашылық ғана емес, жалпы кез-келген өнімді жасай алмайды. Демек балаларды қажетті негізгі білімдер мен шығармашылық өнімдерді жасауға керек болатын дағды, әдістерге үйрету керек. Ол пәндерді оқыту барысында жан-жақты іске асады.

Кіші мектеп жасындағы оқушылар көп нәрсенің бәрін бірдей меңгеріп кете алмайды. Егер оқытылатын материал мөлшері оның ақыл-ой, ерік- жігер мүмкіншілігінен асып кетсе, онда бала артық білімді игермек түгіл, өз мүмкіндігіне сай келетін қалған материалды іріктеген кезде балалардың белгілі бір уақыт өлшемінде тиімді игере алмайтын материал санына шек қоямыз. Ал бірақ іс-әрекетін оның дербестігімен бірлікте қараймыз. Өйткені, олар бір-бірімен тығыз байланысты және бірінің дамуына екіншісі ықпал жасайды. Баланың еңбекке деген бейімділігі бала күннен бастап қалыптаса бастайды. Оқу және еңбек үстінде ол әрі қарай дамып нығаяды. Дарындылық оқу және шығармашылық болып екіге бөлінеді. Бұл екеуі егіз ұғым секілді. Өмірді танып білу әдетте оқып үйренуден басталады. Сонан соң бала сол білімін шығармашылықпен пайдалануға ұмтылады. Яғни, оқушы бір деңгейден екінші деңгейге көтеріліп, әрі қарай толыса түседі. Оқу және шығармашылық қабілеттің арасындағы байланыстарды ескеру өте маңызды.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттері әсіресе ән, ойын, еңбек сабақтарында, жаңа бір нәрсені ашумен, құрастырумен, білумен байланысты көрінеді. Қазіргі таңда шығармашылық қабілеттің дамуы басты нысаны болып, ол оқушыда шығармашылықтың белгілерінің болмауы үлкен мәселе болып көтеріліп отыр. Өйткені, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шеше білу, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келмек. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісі алғашқы сатыларының бірі болып саналады. Білім беру ісі дегенде мұғалім еңбегі айтылады. Педагогтардың айтуынша қабілетсіз ұстаз болғанмен, қабілетсіз шәкірт болмайды. Бұл пікірді орыстың заңғар жазушысы және ұлы ойшылы Лев Толстойдың: «Барлық мүмкіндіктер балалардың бойында» деген даналық сөзі де тереңдете түскендей. Демек, біз, ұстаздар сол ашылмай бұйығы жатқан мол мүмкіндікті дер кезінде аша біуіміз, дұрыс жолға бағыт сілтеуіміз керек-ақ! Сайып келгенде, бұл бәрімізден де аса үлкен жауапкершілікті, ыждағаттылықты талап етері сөзсіз.

Қазіргі педагогиканың оқушылардың бойында шығармашылықпен қызмет ету сапасын қалыптастыруға бағытталуы педагогикалық іс-әрекеттің ұстанымдарының да өзгеруіне соқтырып отыр. Білім бару жүйесі қарекетінің мәні-сынып жөнінде болатын іс-әрекетке тәуелді. Сондықтан мұғалім тек дайын білімді беруші, жеткізуші емес, оқушының оқуын, дамуына көмектесуі,ол ақпарат көзі емес ойлау әрекетін ұйымдастырушы болуы тиіс.

Сонымен оқушының өзінің шығармашылықпен ойлау қабілеттері оқу үрдісін қайта құрудың басты факторы болып табылады. Ол шін мұғалім ойлау әрекетінің негізі болып табылатын методологияны меңгерген шығармашыл тұлға болуы тиіс. Бірақ әзірге мұғалімнің педаогикалық үрдістегі ойлау әрекетін кәсіби басқарушы ретіндегі әдістемелік те, психологиялық та дайындығы жеткіліксіз [4].

Шығармашыл тұлғалардың қасиеттерін зерттей келе, психологтар шығармашылық қабілеттердің табиғаты жаратылыстану және гуманитарлық бағыттар үшін бірдей екенін анықтады.

Еліміздің егемендік алуы нәтижесінде қоғамдық өмірдің ьарлық салаларында, соның ішінде білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру ізгіліктендіру мектепті осы күнге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.

Бұған дейінгі дәстүрлі білім беру оқушыларға тек пәндік білім, білік, дағдылардың белгілі жиынтығын меңгертуге ғана бағытталып, олардың жеке басының дамуына, тұлға ретінде қалыптасуынакөңіл бөлінбеді. Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.Бұл педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым-қатынас, өзгеше менталитет пайда болуда.

Кіші мектеп жасындағы баланың еркін шығармашылықпен ойлауына, оның қабілеттерін жан – жақты дамытуға, өз күші мен мүмкіндігіне деген сенімінің болуына әрқашан жағдай жасап отыруымыз қажет. Бұл проблеманы шешуде жоғарыда айтылған педагог – психологтардың пікірлері мен тұжырымдарын басшылыққа аламыз. Сонда ғана бала шығармашылығын дамытудағы еткен еңбегіміз өз жемісін бермек.

Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығына өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйін, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірде өз орнын табуға көмектеседі.

Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдары ұсынылады, сабақтардың мүмкіндіктері қарастырылады. Бұл істі нәтижелі етуде дамыта оқыту жүйесінің қағидалары тірек етіледі.

Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі.

Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға келеміз. Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері.

Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудын мәні зор. Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді:

1. 
   репродуктивті - іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай алу деңгейі;
   
2. 
   шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
   

Шығармашылық - төмендегідей ерекшеліктермен сипатталатын адам әрекеті:

• 
  шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
  
• 
  әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
  
• 
  шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
  
• 
  шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
  
• 
  нәтиженің жаңалығы, соңылығы.
  

Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас жаңа қағидаларға негізделеді. Олар ынтымақтастық, өзара сыйластық, түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен айта алатындай ахуал болуы басты назарға ұстанылады. Ол үшін оның әрбір жауабы мұқият тыңдалып, дұрысы мақталып, қатесі түзеліп отырылады. Оқушы кішкентай бала деп қарамай, оның да пікірімен санасу, көзқарасын құрметтеу, оның дамуына орасан зор әсер ететіндігі дәлелденеді.

Бастауыш сыныпта жүргізіле бермейтін шығармашылыққа үйрету жұмысының бірі - өлең жазуға баулу. Бұл жұмысты бірінші сыныптан бастауға болады. Ол үшін алдымен оқушыларға ұйқас сөзінің мәнін түсіндіріп, өлеңдердегі ұйқастарды табуға беріледі. Содан кейін ғана алдымен жеке дыбыстар, сосын буындар, одан кейін берілген жол арқылы ұйқас жасау үйретіледі.

ӘДЕБИЕТ

1. 
   Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. 1999 ж. 7 маусым №389 - 1.
   
2. 
   Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. А., 1998.
   
1. 
   Қаламқалиев М.Қ. Мектеп оқушыларын еңбекке баулудағы техникалық шығармашылықты дамытудың педагогикалық негіздері. А., 1998.
   
2. 
   Б.А. Тұрғынбаева Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту. Алматы, 1999.
   
3. 
   Д. Хмель, Г.Т. Хайруллин, Б.И. Муканова Педагогкиа, Алматы, 2003.
   

ХХІ - ғасырдың шынайы кілті жаһандану білім саласына келді. Соның арқасында әлемдік экономиканың интеграциялануы, жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы оның пайдалану өрісінің кеңейгені белгілі.

Негізгі мектептегі білім алу ғылымның іргетасы және мемлекет дамуы­ның алтын қазығы екені белгілі.

Тәуелсіз еліміздің кезең-кезеңмен атқарып жатқан білім саласындағы іс-шаралары мемлекеттің өре мен қуатының ізденісін аңғартады.

Жаhандану заманында интеллектуалды азамат қалыптастыру, қойылған міндеттер бойынша жастардың дүниетанымын өзгертіп, олардың жаңаша ойлау қабілетін арттыруға, білімге деген құштарлығын оятуға, отансүйгіштік қасиетін одан әрі дамытуға бағытталып отыр, бәсекеге қабілетті азаматтарды даярлауға ғана қатысты емес, оларды ел эко­номикасын, мәдениетін алға тартатын күш ретінде орнықтыруға да байланысты. Білім жүйесін әлемдік дамыған инно­ва­циялық технологиялармен жабдықтау, білім мен ғылымның халықаралық стандартын меңгеру, сапалы білім беруге қол жеткізу, қоғам сұранысына жауап беретін білікті маман даярлау [5, 47-49].

Отандық және шетелдік зерттеушілердің ойына қарағанда, жаһандану жағдайында өмір сүретін болашақтың адамы ерекше құзыреттілік ие болуы керек олар: өзара ынтымақтастық, мотевациялық факторларды нұсқау етіп пайдалану,барлық жағдайда да шыдамды, тілдерге бейім , азаматтық борышы мықты болу міндет.

Жаһандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы және интеграциялануының мақсаты:

1. 
   Әлемдік жаhандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы және интеграциялануының кезеңінде жастарға берілер білімнің мазмұнын ұлттық құндылықтармен, мәдениетаралық түсінік-пайыммен, ақпараттық жетістіктермен, тілдік (ана тілі мен шетел тілдері) байлықпен толықтыру.
   
2. 
   Жастардың бойында қоғам­ның экономикалық және әлеуметтік са­ласына деген практикалық таным негізін қа­лыптастырып, өзінің, отбасының, достары­ның, айналасының, жалпы қоғамның әл-ауқатын ойлайтын жауапкершілігін сезіндіру.
   
3. 
   Шыққан әлеуметтік тегіне қарамай, талантты да белсенді, білімді де ойлы жастарды толық қолдау арқылы қоғам­ның әлеуметтік икемділігін қамтамасыз ету қажет. Осы арқылы жас буынның ақылды адам денсаулығы зор, рухани дүниесі бай, адамгершілікті, тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыру.
   
4. 
   Білім мәдениеті мен қоғам алдындағы жауап­кершілікке бағытталған кешенді іс-шараны жағымсыз нәрселерді (наркомания, бейәдептілік, т.б.) аластатуға бағыттап құру.
   
5. 
   Білім – еркіндік пен таңдаудың көзі әрі дем берушісі. Білімге әлеуметтік тапсырыс беруші – жалғыз мемлекет емес, мүдделі мекемелер, ойлы да іскер адамдар болуы тиіс.
   

Сондықтан мектептерде неғұрлым білім беру жүйелерінің дамуы және интеграциялануы таза, серпінді, шығармашыл, толыққанды болса, ол келіп құятын білім айдыны да сондай дәрежеден табылады. Нәтижесінде отбасында, қоғамдағы өмірлік құндылықтар жақсарып, сапалық көрсеткіштер жоғарылайды.

Қорыта келгенде жаһандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы және интеграциялануы, білім берудің жаңа үлгісінде іскерлік сипат байқалып, өз бетінше үздіксіз білім алуға ұмтылуды қалыптастыру және шығармашылық қабілетін дамыту. Өз отанына деген патриоттық сезім жоғары, санасы азат, ойы озат, барлық жаңалықтарға жаны құштар азамат тәрбиелеу [6, 167].
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Өзіндік жұмыс - танымдық іс-әрекетті тиімді ұйымдастыру құралы. // Хабаршы. Л.Н. Гумилев ат. Еуразия Ұлттық университетінің ғылыми журналы. Астана, 2003. - Б. 299-300.
   
2. 
   Республикалық семинар-кеңесінің материалдары. - Алматы, 2003. - Б. 7-10.
   
3. 
   Оқытудың шығармашылық қызметін дамытудың өзекті мәселесі // ҚР білім берудегі дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның жоғары және жоғары оқу орындарынан кейінгі білім беру жүйесіндегі іске асырылуы. Республикалық ғылыми - практикалық конференция. - Тараз, 2005. - Б. 24-27 (бірлестікте: Картекенова Р.С., Сибагатова Г.К.).
   
4. 
   Білім берудегі дамыту мен жетілдірудің жаңашылдық стратегиясы // Қазіргі білім беру парадигмасы: мәселелері және шешу жолдары. Халықаралық ғылыми - практикалық конференция. І том. - Ақтөбе, 2006. - Б. 54.
   
5. 
   Шығармашылық - ізденіске жетелейді // Қазақстан мектебі, 2006. - №4. - Б. 47-49.
   
6. 
   Оқулықтар мазмұнына халықтық педагогика мұраларын енгізу мәселесі // Жаңа буын оқулықтары: қазіргі жағдайы, дайындау және басып шығару мәселелері, болашағы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Астана, 2007. - Б. 167-169.
   

Тесленко А.Н. - д.п.н., д.соц.н., профессор

Вся история межнациональных отношений – это конструктивный диалог, который пронизывает всю структуру межнациональных взаимодействий и по своей сути является средством осуществления коммуникационных связей, условием взаимопонимания и взаимодействия народов. С. Сторти отмечает «человек осваивает не культуру, а поведение» [3]. Известно, что культура личности проявляется в поведении, действиях, суждениях, реакциях, речевой конструкции. В контексте проведенного теоретического анализа было установлено, что процесс межкультурного образования студентов должен включать в себя системную поликультурную подготовку, формирование значимых личностных качеств, менталитета толерантности, совершенствования общекультурного уровня студентов, повышение уровня сформированности интеллекта межнациональных отношений [6]. Считаем, что вуз необходимо рассматривать в качестве доминанты как профессиональной подготовки, так и поликультурной осведомленности. Особенностью современного общества, поликультурного в своей основе, является ярко выраженный процесс интеграции. Развитие тенденций глобализации приводит к изменениям и в высшем образовании, которому предстоит решить сложную задачу подготовки к жизни в условиях поликультурного общества [4].

По сути, почти любой человек – полиэтничен, так как каждый из нас, как правило, не знает подробной истории своей семьи, дальше прадедушки. Иными словами, трактовка общества как полиэтнического исходит из представления о том, что современные люди более не принадлежат к одной этнической группе, а являются членами нескольких общностей, носителями нескольких культур.

Путем грамотного выстраивания межнациональных отношений возможно избежать межнациональных конфликтов среди взрослого населения [5].

Целью же полиэтнического воспитания молодых людей должно быть привитие гармоничных, естественно-позитивных, осмысленно-гуманных без оглядки на этнос, отношений.

Интеграция новой группы в нацию для любого образовательного учреждения предполагает решение ряда приоритетных воспитательных задач, таких, как:

• 
  личностное развитие каждого студента, что предполагает индивидуальный подход к нему;
  
• 
  развитие этнической и культурной грамотности, то есть достижение студентов определенного уровня информированности об особенностях истории и культуры всех представителей в коллективе (а в дальнейшем и в обществе) этнических групп;
  
• 
  формирование этнокультурной компетентности, то есть не только позитивное отношение к наличию в коллективе различных этнокультурных групп, но и умение понимать их представителей и взаимодействовать с партнерами из других культур;
  
• 
  осознание взаимовлияния и взаимообогащения культур в современном мире, развитие интегративных процессов [7].
  

• 
  понимание и уважение иных народов, культур, цивилизаций, жизненных ценностей, включая культуру быта;
  
• 
  осознание необходимости взаимопонимания между людьми и народами;
  
• 
  способность общаться;
  
• 
  осознание не только прав, но и обязанностей в отношении иных социальных и национальных групп;
  
• 
  понимание необходимости активной межнациональной солидарности и сотрудничества;
  
• 
  основанные на понимании особенностей различных культур достижение взаимодействия и взаимообмена;
  
• 
  готовность участвовать в решении проблем другого сообщества и этноса.
  

К сожалению или к счастью, мы живем в условиях усиливающихся процессов глобализации. Глобальными являются абсолютно все системы: экономика, политика, рынки, миграция населения Земли. Былая одномерность политического мышления, вмещающая лишь внутригосударственные политические и культурные ценности нации, сменяется феноменом многоступенчатого национального политического мышления.

1. 
   Б.Ф. Поршнев. Социальная психология и история. М., 1966. С. 76.
   
2. 
   Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., 1979. С. 332.
   
3. 
   Баскакова Н.П., Ефремова Н.В. Язык и музыка в поликультурном образовании / диалог культур. Материалы 4-й Международной конференции. М.: МГУ, 1998. С. 112-119.
   
4. 
   Леонтьев А.Н. Некоторые проблемы психологии искусства // Избранные психологические произведения. Т. II. С. 237.
   
5. 
   Поштарева Т.В. Формирование этнокультурной компетентности. // Педагогика, 2005, №3.
   
6. 
   Джуринский А.Н. Поликультурное воспитание: сущность и перспективы развития. // Педагогика, 2002, №10.
   
7. 
   Иванова Е.О., Осмоловская И.М., Шалыгина И.В. Содержание образования: культурологический подход. // Педагогика, 2005, №1.
   
8. 
   Олешков М.Ю. Содержание образования: проблемы формирования и проектирования. // Педагогика, 2004, №6.
   

Макипова Г.К. - магистрант

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова
Аннотация

В данной статье рассматривается семья военнослужащего в комплексе социально-психологических проблем.
Аңдатпа

Бұл мақалада әскериқызметкерлер отбасы әлеуметтік-психологиялық мәселесімен кешенді түрде қарастырылады..
Annotation

Serviceman’s family in a complex of a social and psychological problems is considered in this article.
В своем выступлении Президент Республики Казахстан - Лидер нации Н.А. Назарбаев на Боевом параде, посвященном Дню защитника Отечества отметил: «Государство заботится о защитниках Отечества. Принят новый закон о воинской службе и статусе военнослужащих. В воинских гарнизонах строятся спортивные комплексы, жилые дома и общежития. Идет планомерное благоустройство военных городков. Казахстанские военнослужащие получают сегодня достойное денежное довольствие. Ваша служба – гарантия Независимости нашей страны, спокойствия и уверенности каждой казахстанской семьи» [1].

Исследование проблем семьи занимает важное значение в современной психологии. Вместе с тем изучение данного объекта осуществляется и другими науками. Среди них социология, экономика, история, этнография, юриспруденция, демография. Проблемы в области семьи каждая из наук анализирует со своей специфической точки зрения – через призму предмета науки. Необходимо отметить, что теоретико-методологические основы исследования внутрисемейных отношений, безусловно связаны с многовековым генезисом психологических знаний о семье и внутрисемейных отношений в истории человечества. Проведенный анализ большого круга различного рода источников свидетельствует, что интерес психологической науки к вопросу семье и внутрисемейных отношений восходит еще к древней философской мудрости.

Начало формирования научных подходов к проблеме внутрисемейных отношений и семьи в целом положили диалоги Платона «Государство», «Законы»; Аристотеля «Политика»; Ксенофонта «Домострой»; Плутарха «Наставление супругам». Начиная с «матриархальной теории» Платона, с изначальной данностью патриархальной семьи, теоретические концепции семьи и внутрисемейных отношений постоянно развивались [2, с.16].

Первый учитель Востока, великий философ Абу Наср аль-Фараби в своем творчестве осуществил диалог античной, тюркской, исламской культурных и философских традиций.

В условиях мусульманского средневековья аль-Фараби высказывал смелые суждения об условиях разумного управления обществом доказывал, что человек достоин счастья и может добиться его не с помощью врожденного начала, а в процессе своей деятельности, что люди могут счастливо жить только в правильно управляемом обществе [3].

Следует отметить, что в последнее время внимание исследователей в области семьи стало перемещаться от общетеоретических проблем, охватывающие наиболее обобщенные положения, к более локальной обстановке. Это исследования, выделенные по профессиональной тематике. Они описывают семьи рабочих, педагогов, врачей, инженеров. Отмечается важность семьи в обеспечении жизнедеятельности как общества в целом, так и отдельно составляющих его индивидов.

Проводимые преобразования Вооруженных Сил Республики Казахстан по формированию облика армии ХХI века затрагивают все сферы ее жизнедеятельности. В условиях перехода к профессиональной армии, на наш взгляд актуальность исследования семьи военнослужащего в качестве объекта изучения значительно возрастает. Так как степень совершенствования военно-профессиональных качеств, необходимые для становления военнослужащего как профессионала, во многом определяется образом жизни его семьи.

Без научного осмысления образа жизни семьи военнослужащего, комплекса ее социально-психологических проблем невозможно понять, а, следовательно, и направлять процессы совершенствования образа жизни семьи офицера, внутрисемейных отношений, которые тесно связаны с военно-профессиональной деятельностью военнослужащего Вооруженных Сил Республики Казахстан. Эта взаимосвязь в широком смысле выражается в том, что военнослужащие, выступающие защитниками своего Отечества, одновременно являются носителями брачно-семейных отношений и определенного образа жизни, оказывающее вполне определенное влияние на функционирование Вооруженных Сил, выступая одним из факторов качественного выполнения военнослужащими офицерами, сержантами, рядовым составом своих военно-профессиональных обязанностей.

Трудно представить автономное существование армии и семьи военнослужащего. Семья военнослужащего воспроизводит авторитет воинского труда не только в армейской среде, но и в целом в обществе. Она выполняет функцию преемственности поколений, сохраняющих и производящих традиции и ритуалы воинской службы. Несмотря на сложности и противоречия современной действительности, роль семьи и внутрисемейных отношений в формировании нравственности, поддержании необходимого морально-психологического состояния военнослужащих не изменилась. Семья остается стабилизирующим институтом вооруженных сил.

Семья военнослужащего придерживается воинских традиций и живет интересами вооруженных сил. Уклад семейной жизни и быта во многом определяются воинским распорядком. Важнейшие события в жизни военного человека (присвоение очередного звания, повышение в должности или переезд на новое место службы и т.д.) становится значимыми для всех членов семьи. Каждый раз они являются точкой отсчета, перехода к новому социальному статусу, а возможно, и к новой ступени в жизненном цикле семьи. Все это, взятое, вместе с присущей зависимостью материального дохода семьи от зарплаты мужа, закрепляет и структуру власти в семье, и линию супружеских отношений. В какой-то мере подчиненность жены и других родственников интересам воинского труда упрочивает положение мужчины как главы семьи, является базой ее стабильности и семейной корпоративности.

Вместе с тем необходимо отметить, что сегодня в казахстанской академической среде был впервые осуществлен научно-исследовательский проект «Институт семьи как фактор стабильности казахстанского общества». Разработчики проекта основываясь на философско-социологических методах и руководствовались программным документом «Стратегия гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006-2016 годы». Был определен следующий подход к изучаемой проблеме: «Нет более личностного, экстенциального, чем семья, ведь жизнь человека, его благополучие и счастье зависят от того, сможет ли он обрести то, к чему так стремится всей душой. И, одновременно, нет ничего более общественного, чем семья: это малое государство, место встречи личностного и социального. Понятно, что от устойчивости семьи зависит и стабильность государства» [4].

По мнению казахстанского исследователя М. Кабаковой проводимые психологические исследования семейных отношений, в Республике Казахстан находятся на стадии развития. Можно отметить следующие экспериментальные исследования подсистем семьи «супруг-супруга», «родитель-ребенок», «сиблинги», которые отражены в работах казахстанских психологов З.Ш. Каракуловой, З.М. Балгимбековой, А.Д. Давлетовой, К.А. Айдарбекова, М.П. Кабаковой, А.Б. Валиевой, С.К. Кудайбергеновой [5].

В контексте темы нашего исследования наибольший интерес представляют работы М. Кабаковой, связанные с особенностями функционирования в республике семьи военнослужащего. Из проведенного анализа работ следует, что автором проводились эмпирические исследования семей военнослужащих Алматинского региона 2007-2009 годы. При проведении эксперимента применялись следующие методики: «Ролевые ожидания и притязания в браке» («РОП»), А.Н. Волковой; «Социально-психологический опросник представлений о браке и семье» (СПОПС-1) и собственно разработанная автором «Шкала удовлетворенности браком» (ШУБ). Ограниченный объем выборки автором объясняется наличием ряда критериев: казахский этнос; стажем семейной жизни более 10 лет; наличия двух и более детей, а также первым браком обоих супругов.

Необходимо отметить, что размер семьи – одна из важнейших характеристик структуры и функционирования семьи военнослужащего. В настоящее время самой распространенной среди военных является семья нуклеарного типа (малодетная), в которой, как правило, имеются не более двух детей. Ориентация же на троих детей встречаются в этих семьях крайне редко.

Таким образом, проведенные исследования показали, что по шкале удовлетворенности браком получены высокие баллы: средний балл, как у мужчин, так и у женщин составляет 9,5 баллов (при максимальном балле - 10), что свидетельствует о высокой оценке своей удовлетворенности браком, а также отражает ценность брака и семейной жизни для жен и мужей военнослужащих [6].

Представления супругов об иерархии семейных ценностей показали что «на 1-ом месте по значимости стоит родительско-воспитательная сфера, на втором месте – эмоционально-психотерапевтическая функция, на третьем – социальная активность. При этом наблюдается достаточна высокая степень согласованности семейных ценностей (ССЦ) мужчин и женщин по средним данным» [6].

Необходимо отметить, что все полученные М. Кабаковой результаты исследований перекликаются с результатами исследований российских ученых.

В силу ограниченного объема статье, следует сделать главный вывод о том, что семья военнослужащего как объект психологического исследования в казахстанской науке требует дальнейшего изучения и развития. От социального и психологического баланса ее внутрисемейных отношений, зависит успешная служба, карьерный рост военнослужащих в частности, а в целом, военная безопасность и обороноспособность нашего государства

1. 
   Выступления Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на Боевом параде, посвященном Дню Защитника // www.akorda.kz/ru. // 16.12.2014.
   
2. 
   Глебов В.Л. Влияние социально-психологических последствий участия в боевых действиях на внутрисемейные отношения офицеров. Дис… канд. пед. наук. - М., 2004. - 154 с..
   
3. 
   Абу Наср аль-Фараби // lib.kazsu.kz. // 13.12.2014.
   
4. 
   Соловьева Г. Казахстанская семья - оплот общества и государства. // e-history.kz // 16.12.2014.
   
5. 
   Изучение ценностей семейной жизни в современной психологии // articlekz.com. // 13.12.2014.
   
6. 
   Кабакова М. Особенности функционирования семьи военнослужащего в Республике Казахстан: социально-психологический анализ. // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. - №3 (34). - Алматы: Казак университеті, 2010. - С. 8-14.
   

Кокшетауский университет имени Абая Мырзахметова

Бесспорно утверждение, что человеческий фактор – главный элемент укрепления боевой мощи Вооруженных Сил. Выполнение военнослужащими профессионального долга, в значительной мере зависит от социально-психологического климата в их семьях.

Требует пристального внимания система подготовки профессионального ядра наших Вооруженных Сил. Она должна носить непрерывный многоступенчатый и многопрофильный характер [1].

В настоящее время, когда Вооруженные Силы Республики Казахстан завершают переход к профессиональной армии, вопросы культурного досуга семей военнослужащих остаются не менее актуальными.

Широкое и разностороннее воздействие культурно-досуговой работы на воспитание военнослужащих, членов их семей предопределяется многообразием её социальных функций. Непосредственно нами будет раскрыта

функция рациональной организации свободного времени военнослужащих и их семей, через организацию культурно-досуговой работы, основанный на зарубежном опыте.

Научный подход к организации культурно-досуговой работе (КДР) в Вооруженных Силах состоит, прежде всего, в том, что КДР строится в точном соответствии со свойственными ей закономерностями, а также учитывает данные, выводы, положения других наук: философии, педагогики, психологии, социологии и др.

Культурно-досуговая работа направлена на осуществление государственной политики в армии и на флоте. В соответствии с этим и построена вся система КДР и деятельность учреждений культуры Вооруженных Сил [2].

Военнослужащие - особая группа населения, граждан страны проявляющая существенные отличия в профессиональной, семейно-бытовой и досуговой жизнедеятельности. Они имеют меньше свободного времени, их досуг в силу специфики службы, к сожалению, страдает определенными ограничениями. Однако, именно они, испытывая физические и психические перегрузки, часто попадая в стрессовые состояния и ощущая постоянный контроль над собой, особо нуждаются в эффективном досуге, в умении разумно использовать его конструктивный потенциал. А это в свою очередь диктует необходимость глубоко и разносторонне исследовать феномен досуга военнослужащих.

Важно уяснить характер досуговой деятельности в связи с теми потребностями, которые человек реализует в её процессе. Известно, что потребности человека условно можно разделить на три типа:

• 
  первичные, или врожденные. К ним относятся физиологические потребности в отдыхе, пище, продолжении рода и др.; физические - в чистом воздухе, геоландшафтных и климатических условиях жизни; материальные - в товарах повседневного спроса, пищевых продуктах и др.;
  
• 
  социальные - потребности в общении, социальном обслуживании, транспортном передвижении и др.;
  
• 
  культурные - потребности в образовании, духовном развитии, освоении художественных ценностей и др. [3].
  

В отличие от первичных запросов, которые более устойчивы в своих проявлениях, социокультурные потребности формируются только в социокультурной среде и по мере воспитания человека. В досуге человек реализует все три указанных типа потребностей либо в тесном переплетении, либо в некоторой последовательности. Следовательно, досуг обладает большим потенциалом, в том числе нравственной направленности. Это обусловлено следующими условиями:

• 
  непосредственные нравственные переживания, впечатления и состояния, которые испытывает человек, включенный в конкретный вид досуговогo занятия и тем самым удовлетворяющий свои потребности;
  
• 
  осмысление человеком воспринимаемой информации, художественных образов, общего культурного контекста, который в этой время оказывается в фокусе его внимания;
  
• 
  его оценки, которые возникают у человека по поводу качества отдыха, а также услуг, если они ему оказываются в этом процессе [4].
  

Досуг создает для военнослужащего это возможности реализовать потребности и аспекты его внутреннего развития, что невозможно в полной мере в повседневной жизнедеятельности в воинском коллективе.

Современный этап строительства Вооруженных Сил Республики Казахстан требует изучения и использования опыта социально-педагогической работы среди семей военнслужащих, прежде всего Российской Федерации, Республики Беларусь и ведущих зарубежных государств.

В работе российского исследователя П.В. Лысак даны теоретико-методологические основы социологического анализа культурно-досуговой работы военнослужащих который утверждает, что культурно-досуговая работа, проводимая в Вооруженных Силах должна быть направлена в том числе и на организацию культурного досуга военнослужащих в интересах поддержания на должном уровне их социально-статусного, духовно-эмоционального и морально-психологического состояния [5].

Деятельность военных органов управления и армейских учреждений культуры по организации культурно-досуговой работы среди семей военнослужащих рассмотрена и в диссертационной работе другого российского исследователя А.Н. Иванова.

Автор исследования акцентирует внимание, что в современных условиях заметно расширился перечень форм свободного времяпрепровождения военнослужащими Сухопутных войск Вооруженных Сил Российской Федерации по сравнению с теми формами, которые были присущи практике культурно-просветительной работы Сухопутных войск советского периода истории. Это – офицерские балы, театральные и музыкальные гостиные, вечера романса и др.; к мероприятиям светского характера добавились религиозно-культовые и народно-обрядовые формы; в основе деятельности военных учреждений культуры стали мероприятия не массового, а камерного характера, ориентированные на небольшую группу людей, объединенных общим интересом времяпрепровождения и культурного общения [6].

В соответствии с американскими уставами и наставлениями организация досуга военнослужащих и членов их семей определена в качестве одной из ключевых задач командиров всех степеней в системе воспитания и социально-бытового обеспечения личного состава вооруженных сил США. В ее основе лежит принцип разнообразие и дифференцированного подхода к учету интересов, увлечений и привычек личного состава.

Большинство мероприятий по организации досуга военнослужащих проводится в рамках программы министерства обороны «Улучшение морального климата, социально-бытовых условий и досуга военнослужащих и членов их семей», ежегодный бюджет которой составляет более 1,5 млрд. долларов.

Основное предназначение этой программы состоит в следующем:

• 
  поддержание высокого морального духа военнослужащих и членов их семей, повышение эффективности и деятельности, привлекательности престижности службы;
  
• 
  создание сопоставимых с общегражданскими социально-бытовых условий жизни военнослужащих и членов их семей, совершенствование их физического и умственного развития;
  
• 
  обеспечение занятости и расширение кругозора членов семей военнослужащих;
  
• 
  организация полноценного досуга военнослужащих и членов их семей в неслужебное время [7].
  

В рамках типовой программы предусматривается создание комнат отдыха психологической разгрузки, клубов по интересам, проведение различных культурно-зрелищных мероприятий. Комнаты отдыха и психологической разгрузки обставляются комфортной мебелью, в них имеются аудио- и видеоаппаратура, музыкальные инструменты, терминалы для доступа в Интернет.

На базах (в гарнизонах) реализуется расширенная программа обеспечения досуга. Основными центрами досуга в гарнизонах являются клубы, которые создаются для каждой категории военнослужащих (офицеров, сержантов, рядового личного состава). Их цель- сформировать необходимый морально- психологический облик военнослужащих и повысить престижность службы.

В рамках программы обеспечения досуга предусмотрен широкий спектр мероприятий, которые в целях оптимизации разделены на три категории.

1. 
   Мероприятия, направленные на поддержание готовности военнослужащих к исполнению служебных обязанностей.
   
2. 
   Реабилитационный рекреационный досуг. В рамках этих мероприятий организуется отдых военнослужащих, членов их семей и гражданских служащих в отелях, домах отдыха, коттеджах, кемпингах, трейлерах, создается система клубов и кафе. Предоставляются широкие возможности по занятию парашютным и планерным спортом, охотой и рыбной ловлей, подводным плаванием, верховой ездой, видеоиграми.
   

1. 
   Общественно полезные мероприятия, при проведении которых организуется:
   

• 
  уход за малолетними детьми, воспитание и всестороннее развитие подростков из числа семей военнослужащих и гражданского персонала;
  
• 
  информирование об отдыхе, содействии в приобретении билетов в театры, кино, на спортивные мероприятия, в национальные парки, организация экскурсий, обеспечение инвентарем для отдыха на природе (конный спорт, лодки, палатки и т.д.);
  
• 
  индивидуальный и групповой отдых, в том числе любительский радиоспорт, участие в работе самодеятельности и посещение самодеятельных театров и концертов, обучение различным видом технического творчества.
  

В Пентагоне создано специальное управление, которое разрабатывает единую для всех видов ВС программу отдыха и развлечений. Это способствует созданию облика вооруженных сил как структуры, которая не только требует неукоснительного и жесткого выполнения функциональных обязанностей, но и гарантирует условия, компенсирующие все трудности военной службы.

В гарнизонах и на военных базах создана и постоянно совершенствуется инфраструктура обеспечения свободного времяпрепровождения. Так, например, на территории главной военно-морской базы (ВМБ) ВМС США Норфолк (штат Виргиния) для отдыха военнослужащих, гражданских служащих и членов их семей имеется: мастерская для автолюбителей; центр любительского мореплавания; лодочная станция; место для любительского лова рыбы; два боулинг- центра; два детских центра; четыре клуба для всех категорий военнослужащих; три кафе для гражданского персонала; пункт проката туристического и спортивного инвентаря; спортивный комплекс и три спортивных спортзала; гольф-клуб; три парка со спортивными площадками, закрытыми верандами и местами для пикников; центр отдыха; четыре бассейна; центр отдыха рядового и сержантского состава и Интернет-кафе.

Деятельность всех этих объектов курирует отдел досуга и отдыха военнослужащих и членов их семей службы тыла командования ВМС США в зоне Атлантического океана. Кроме того, он реализует программы физического развития, проводит культурно- массовые мероприятия, координирует строительство и функционирование заведений для проведения досуга (кинотеатры, рестораны и кафе, библиотеки и клубы) и воспитание детей военнослужащих (детские центры).

На авиабазе ВВС США Скотт (Иллинойс) функционируют библиотека, насчитывающая около 50тыс. книг и изданий, аэроклуб, фитнесс- центр, кинотеатр, плавательные бассейны, спортивные залы и площадки, клуб любителей охоты и рыбной ловли, гольф-клуб, секция прикладного творчества, боулинг-центр, Интернет-кафе, центры поддержки семьи, офицерских жен, жен сержантского и рядового состава, молодежный, а такте кафе и рестораны. Имеется возможность заниматься аэробикой и спортивными танцами, совершать экскурсии и турпоездки, участвовать в самодеятельных концертах и спектаклях. Этими услугами могут пользоваться более 19 тыс. военнослужащих, гражданских служащих и членов их семей, а также около 14 тыс. военных пенсионеров, их родных и близких.

Особое значение уделяется организации досуга личного состава, проходящего службу на передовых ТВД. Например. На военно- морской базе ВМС США Джуфейр в Бахрейне этой работой занимается отдел досуга и отдыха военнослужащих и членов их семей. Организуемые отделом программы и мероприятия охватывают различные категории персонала ВМБ и членов их семей, а также экипажи заходящих сюда американских кораблей и коалиционных сил и включая в себя: протокольные мероприятия; - празднования знаменательных дат и ежегодных традиционных мероприятий (День независимости, фестивали и карнавалы); вечера дегустации блюд национальных кухонь и напитков; тематические вечера, «шоу талантов», вечера юмора, викторины; концерты самодеятельных, местных и гастролирующих артистов, частные вечеринки [7].

Для организации культурно-развлекательных мероприятий на ВМБ создана вся необходимая инфраструктура: ресторан, офицерский клуб, пиццерия, войсковой магазин- кафе, бар, Интернет-кафе, кинотеатр, библиотека, залы для торжеств, открытые площадки для концертов и вечеринок.

Спортивная жизнь базы также находится в ведении отдела по социальной помощи и организации досуга. На ВМБ имеются спорт площадки для занятий игровыми видами спорта, спорткомплекс с атлетическим залом и всем необходимым спорт инвентарем. Для военнослужащих и членов их семей действуют секции аэробики, йоги, восточных единоборств, атлетизма и другие, регулярно проводятся соревнования по различным видам спорта.

Таким образом, необходимо сделать вывод о том, что руководство вооруженными силами развитых мировых государств стремится активно использовать социально-бытовой фактор в интересах поддержания и дальнейшего повышения уровня боеспособности американских ВС, а также моральной и физической готовности личного состава. Проведенный анализ, значимость социально - культурной деятельности в Вооруженных Силах, как единственной деятельности, обеспечивающей досуг и рекреацию военнослужащих и членов их семей.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Выступление Министра обороны перед руководящим составом Вооруженных Сил Республики Казахстан // Щучинск: Багдар, №2. 1999. - С. 5-6.
   
2. 
   Система морально-психологического обеспечения в Вооруженных Силах Российской Федерации // Учебное пособие под редакцией генерал-полковника Н.И. Резника. - М., 2005. - 496 с.
   
3. 
   Военная психология: Учебник для вузов / Под ред. А.Г. Маклакова. - СПб.: Питер, 2005. - 464 с.
   
4. 
   Военная педагогика / Под ред. О.Ю. Ефремова. - СПб.: Питер, 2008. - 640 с.
   
5. 
   Лысак П.В. Система культурно-досуговой работы в Вооруженных Силах Российской Федерации: основные противоречия становления и пути их разрешения: Сб. научных статей адъюнктов. - М.: ВУ, 1995.
   
6. 
   Иванов А.Н. Деятельность военных органов управления и армейских учреждений культуры по организации культурно-досуговой работы в сухопутных войсках: 90-е годы XX века. // http://www.referun.com/n/deyatelnost-voennyh-organov-upravleniya-i-armeyskih-uchrezhdeniy-kultury-po-organizatsii-kulturno-dosugovoy-raboty-v-suho //16.01.2015.
   
7. 
   Организация досуга военнослужащих Вооруженных Сил США http://www.military-informant.com/index.php/other/analytic/1497-iveco-vcrec.html//16.01.2015.
   

Карабатырова А.К. - начальник управления по АОВ

АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по СКО
Аннотация

В статье отражено содержание познавательной деятельности. Предлагаются методы активизации деятельности учащихся в процессе обучения.
Аңдатпа

Мақалада танымдылық қызметін мазмұны қарастырылады. Оқушылардың оқу үрдісінде танымдылықты белсендірудың жолдары ұсынылады.
Annotation

The substance of cognitive activity is reflected in the article. The methods of the revitalization of students’ cognitive activity in the teaching process is offered.
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену бағытта оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістер болуда. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас қажет. Соңғы кезде жиі айтылатын оқытудағы «Кембридж тәсілі» дегеніміздің не екені қарапайым көпшілікке мүлдем түсініксіз жайт. Қолға алынып отырған өзгерістерден не күтуге болады? Бұл өзгерістердің мақсаты не, қандай нәтиже әкеледі? ҚР президенті Н. Назарбаев:

«Біз талантты жастарды тәрбиелеуіміз керек. Осы интеллектуалдық, зияткерлік мектептің жасап жатқан бағдарламаларын басқа Қазақстанның барлық мектептеріне тарту мәселесі алдымызда тұр. Бұл жерде технологияны зерттейміз, дүниежүзінің тәжірибесін зерттейміз. Осы мектептерде балаларды оқытамыз. Оқытып шыққаннан кейін бұл балалардың деңгейін ертең халықаралық университеттерге түскен кезде білетін боламыз. Осы арқылы келе жатқан барлық жастардың, ұрпақтың деңгейін, білімін көтеріп, дүниежүзінің азаматы ғып дайындау алдымызда тұрған міндет болып саналады» - деген оймен қазақстандық мұғалімдерді жаңашылдыққа міндет етті.

Білім беру жүйесіне жаңаша көзқарасты қалыптастыруға Қазақстан Республикасының біліктілігін арттыру курстарының үшінші (негізгі) деңгей бағдарламасын зерделеу және меңгеруге көмектесетін негізгі қадам болып саналады. Білім беру саласында көш басында келетін Финляндия, Сингапур және Ұлыбритания секілді прогресшіл елдерге тән оқыту үдерісіндегі мақсаттарды іске асыруға, ұстаздың жан-жақты дайындығына қолдау көрсететіндер бірі біліктілікті арттыру ұлттық орталықтарындағы деңгейлік курстар.

Бағдарламаның мақсаты – оқушылар өздерінің қалай оқу керектігіне назар аудара отырып, олардың өз ойлары мен дәлелдемелерін нақты жеткізе алатын, яғни ойға жүйрік, тілге шешен, әрі жазбаша түрде еркін, көркем бейнелеп жазуға төселген, бірнеше тілді қатар меңгерген бәсекеге қабілетті жан-жақты жетілген жеке тұлға қалыптастыру болып табылады. Ондай «тұлға» болашаққа сенімді, ынталы, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған, қазіргі сандық технологияларды, өмірде өз білімін қалыптан тыс жағдайда да еркін әрі терең пайдалана білетін жан болуы тиіс. Оқытудағы «Кембридж тәсілінің» теориялық негіздерінде түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан, орта білім беру жүйелерінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқыту тәсіліне басымдылық берілген. Бұл оқытудың басты бағыты – ойлауды дамыту болып табылады. Яғни, оқушы өзінде бар білімді түрлі дереккөздері арқылы, мұғалімнен, оқулықтан, достарынан алған білімдермен біріктіре отырып іске асырады. Осыған дейін біз дәстүрлі оқыту үрдісін іске асырып келгенбіз. Өткен ғасырдың басында американ педагог-психологі Джон Дьюи жоғарыдағы «дәстүрлі» білім беруді енжарлықпен білім алу үдерісі ретінде сипаттады және өзара әрекеттің немесе сыни қатысудың төмен деңгейін ғана қажет ететін жаттап алу әдісі деп сынаған.

Ал осыған дейін біздер қолданып келген «дәстүрлі оқыту» қандай оқыту? Ол – қазіргі мұғалімнің 45 минуттағы іс-әрекеті. Мұғалім кіреді, сабақ сұрайды, сабақ түсіндіреді. 4-5 оқушыны бағалайды, қалғандары сол қалпында қалады. Бұл жердегі мұғалім тарапынан берілген дайын білімге оқушылар өздігінен ары қарай дамыту, іздену, ойласу, атсалысу, салыстыру, пікір алмасу, пікір таластыру т.б. жайлар қолға алынбайды. Мұндай білімнің аясы тар, көбіне жаттанды есте сақтауға алып келеді. Сондықтан көбіне санада механикалық есте сақтау арқылы алынған білім ойлаудың төменгі деңгейінде ғана жүзеге асырылады. Ары қарай терең ойлану үрдісі іске асырылмайды. Ал сындарлы («конструктивті») оқытуда керісінше, мұнда басты басымдылық оқушыға беріледі. Мұғалімнен гөрі оқушы көп ойланып, көп талқылап, достарымен көп сөйлесіп, әрекеттенуі керек. Ал мұғалімнен өз сабақтарын оқушының идеясын, білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай етіп ұйымдастыру талап етіледі. Мұндай міндеттер оқушылардың оқыған тақырып бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнды ойларын білдіре алатындай пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып құрылады. Бұл жерде «Маған айт, мен оны ұмытамын, көрсет, мүмкін, есімде сақтармын, мені қызықтыр, мен сонда түсінемін» деген қытай мақалының түпкі мағынасына терең бойлауға тура келеді. Ғалымдар оқыған, естіген, көрген т.б. әрекеттерден гөрі адамның өзі өзгелерге түсіндірген білім көп есте сақталатынын айтады. Алайда барлық оқыту үдерісін ұйымдастырып, көшбасшылық жасайтын мұғалім болғандықтан, бағдарлама ең алдымен, мұғалімге қарай бағытталады. Өйткені мұғалімдер ойлау қабілеттері жоғары деңгейде дамыған оқушыларды қалыптастырғылары келсе, онда алдымен өздерінің де терең ойлау қабілеттерін дамытқан жөн. Сонда ғана бір жақты, «тек менікі дұрыс» деген сенімнен гөрі, жаңашыл идеяларға деген көңіл көкжиектері ашылып, жаңаша қалыптасуы мүмкін.

«Оқыту мен оқытудағы жаңа тәсілдер» модулі Бағдарламаның басшылыққа алынады. Оның мазмұны сыныпта демократия атмосферасын қалыптастыруға қалай ықпал етеді. Балаларды өз оқуын мойындайтын және барған сайын өз эмоцияларын, негіздемесін және әлеуметтік өзара қарым-қатынастарын бақылауда ұстауға қабілетті, өзін-өзі реттейтін оқушылар ретінде дамыту жолдары ашылған. Осы әдістің негізінде кіші жастағы балалардың өзі, егер оларға осындай мүмкіндік берілсе, жеке оқуы үшін өздеріне үлкен жауапкершілік алуға қабілетті болады. Ең ерте жастан бастап балалар өзінің оқуын түсіне бастайды, оқыту сабақтарына өзінің амал-тәсілін ұйымдастыра алады және өздеріне оң көзқарас тұрғысындағы оқушылар ретінде қарайды.

«Қалай оқудың жолын үйрену» тақырыбының атауы «өзін-өзі реттеу» үдерісіне жатады. Бұл үдерісте оқушылар метатану (ойлану туралы ойлау) үдерісі арқылы түсіну, бақылау және оқу тәжірибесіне қадағалау жүргізу қабілеттерін дамытады. Метатанымдылық арқылы олар өздерінің оқуына саналы түрде қарайды, оқыту тапсырмаларын шешу үшін өзіндік әдіс-тәсілдерді қолданады, сондай-ақ өздерін оқушы ретінде сезіне бастайды. Өзін-өзі реттеу мен метатанудың мұндай дағдыларын дамыту бұл балалардың саналы оқушы болып шығуының кілті екендігі анықталды.

«Метатану» термині оқушылардың ойлану туралы ойлау дағдыларын жатқызуға болады. Шетелдік зерттеушілердің анықтамасы бойынша метатануды өлшеудің үш құрылымын сипаттайды:

• өзін оқушы деп білу;

• мақсаттар мен әрекеттерді білу, түсіну және бағалау;

• тапсырманы орындауға қажетті стратегияларды білу және оның мониторингі.

Алғашқыда жеке білім ретінде өзін оқушы ретінде тани отырып, бала өзінің мықты және әлсіз жақтарын сезінеді, білім алу бойынша жұмысқа қатысты ұнайтынын, не ұнамайтындығын түсінеді және жеке мақсаттарды белгілеу қабілеті туындайды. Кейін оқушы өзінің мақсаты мен әрекетін біледі, түсінеді және бағалауды қамтиды. Бұл оның бағытталушылық қабілетін қалыптастырады.

Өздігінен реттелетін оқудың үш элементі аса маңызды болып табылады:

• тапсырмамен жұмыс жасау үдерісінде өздігінен бағытталушылығы;

• оқушының проблемалар мен мақсаттарды өздігінен айқындауы;

• проблеманы шешу мен мақсатқа жету үшін әдіс-тәсілдерді өздігінен таңдауы.

Білімді меңгеруде оқушылардың тәжірибесін пайдалана отырып, ойланудың күрделі қадамдары ашыла береді.

«Қалай оқудың жолын үйрену» бойынша жүргізілген ауқымды зерттеу барысында Кембридж университетінің зерттеушілері «Оқушы үні» жобасын ұсынады. Ол жобаның мақсаттары:

• оқушының оқу мен оқыту туралы әртүрлі пікірін ұғыну;

• оқушыға кеңес берудің әдіс-тәсілдері бойынша мұғалімдерге арналған нұсқаулық әзірлеу;

• мәдениет мектептерінде ашық және «қауіпсіз» диалог құрудың проблемалары мен мүмкіндіктерін анықтау болатын.

Оқушылармен пікірлесу, әңгімелесу барысында алалықсыз қарау қағидасын сақтау маңызды, барлық оқушылар әсіресе, «үндемейтін» және «дараланған» оқушылардың барлығының да пікірлері ескерілуге тиіс. Сондай-ақ, оқушылардың пікірлесуді шынайы, оқу мен оқытуға байланысты қызықты және маңызды сұрақтарды қамтылады. Олай болса, оқушы қалай оқу керек екендігін меңгерген жағдайда шәкіртті өмір сүруге және адам болуға баулу ұстаздың басты мақсаты іске асады деген үміт болу керек.

1. 
   Токпаева Т.А. Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту. А.: Білім, 2007.
   
2. 
   Әлімов А. Интербелсенді әдістемені ЖОО-да қолдану мәселелері. А.: Қазақ Ұлттық педагогикалы университеті, 2013.
   
3. 
   Абдрешева А.У. Білім берудегі ииновациялық бағыттар.А.: Білімдегі жаңалықтар, 2010.
   

• 
  разбивка курса на законченные части (модули и его элементы) имеющие самостоятельное значение;
  
• 
  отсеивание лишнего для данного конкретного вида работ материала;
  

• 
  учебную цель;
  
• 
  содержание учебного материала;
  
• 
  практические занятия;
  
• 
  контроль за усвоением знаний.
  

• 
  определение учебных целей;
  
• 
  диагностический анализ и предварительная оценка профессиональных знаний и способностей обучающихся;
  
• 
  последовательное распределение учебного материала курса по разделам;
  
• 
  критерии оценки достигнутых результатов обучения.
  

• 
  модульно-комплексное обучение;
  
• 
  модульно-проблемное обучение;
  
• 
  модульно-блочное обучение со следующими операционными блоками: информационным, текстово - информативным блок, коррекционно-информативным (решение задач на основе полученных знаний) блок проверки и контроля;
  
• 
  модульно-проективным обучением.
  

• 
  «Актуальные проблемы современной системы подготовки учителей»;
  
• 
  «Здоровьесберегающая среда обучения: требования, опыт, рекомендации»;
  
• 
  «Организация и методические рекомендации к проведению занятий по физической культуре в специальных медицинских группах»;
  
• 
  «Современный подход к организации методической работы в дошкольных организациях»;
  
• 
  «Ключ к успеху здоровой и конкурентоспособной личности (ЗОЖ)». Проблемное обучение основано на личностно-ориентированном образовании и представлено в блоке в виде целевых семинаров:
  
• 
  «Менеджмент и маркетинг в физической культуре и спорте»;
  
• 
  «Нормативно-правовые и экономические проблемы сферы» физическая культура и спорт»;
  
• 
  «Средства нетрадиционной медицины в реабилитации и лечении спортсменов";
  
• 
  «Инновационные технологии подготовки специалистов физической культуры и спорта».
  

• 
  участие в деловых играх;
  
• 
  проведение авторских и проблемных учебно-тренировочных занятий;
  
• 
  подготовка презентации и докладов;
  
• 
  решение практических задач;
  
• 
  защита проекта;
  
• 
  анализ конкретных ситуаций.
  

Рисунок 2. Блок теоретической подготовки

Рисунок 3. Блок практической подготовки

В модульной структуре образовательного процесса курса повышения квалификации по физической культуре и спорту особое место занимает блок интегральной подготовки. Этот блок объединяет особый вид учебной деятельности, включающий теоретические и практические разделы подготовки с акцентированием внимания слушателей на отдельных компонентах профессиональной деятельности. Создается возможность погружения слушателей в реальные условия профессиональной среды. Использование системно-модульной технологии построения обучения в процессе повышения квалификации специалистов по физической культуре и спорту дает ряд преимуществ, основное из которых заключается в возможности комплексного подхода к формированию системных знаний на основе последних достижений спортивной науки и практики.

Таким образом, модульная технология повышения квалификации предполагает тщательную проработку предметного и процессуального содержания каждого модуля как органической составной части образовательного процесса. Одним из основных условий решения этой задачи является создание многоканальной системы информационных связей. Реализовать возможность индивидуализации обучения можно только на основе перестройки систем и методов обучения, при которых прямые и обратные информационные связи могут стать многоканальными, а методы управления - замкнутыми, опирающимися на особенности контингента обучающихся.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Краткий словарь иностранных слов / Авт. - сост. Е.А. Гршина. - М.: ООО «Изд-во Астрель»; ООО «Изд-во АСТ», 2002. - 640 с.
   
2. 
   Холодов Ж.К. Практикум по теории и методике физического воспитания и спорта : Учебное пособие. - М.: Академия, 2005. - 144 стр.
   
3. 
   Холодов Ж.К. Теория и методика физического воспитания и спорта : учебное пособие.- М.: Академия, 2007. - 480 с.
   
4. 
   Сапарбаев М.Б. Подготовка учителя физической культуры. - Алмата, 1992.
   
5. 
   Столяренко А.М. Психология и педагогика: Учеб. Пос.для вузов. - М.: ЮНИТА - ДАНА, 2001. - 423 с.
   

Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті

Соңғы кездерде педагогикалық технология жөнінде жиі сөз қозғалып жүр. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту, тәрбиелеудегі ең озық, тиімді, ізденістерін, тәжірибелерін жалғасытырып, тың жолдарын іздеу, классикалық педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек. «Педагогикалық технология» дегеніміз не? Педагог-ғалым Беспалько өзінің «Слагаемыепедагогической технологии» деген еңбегінде былай дейді: «Оқу тәрбие процесінің алдын ала жүйелі түрде жоспарлануы және оның тәжірибеде жүзеге асуы – белгілі бір педагогикалық жүйенің тәжірибеде жүзеге асу жобасы». Педагогикалық технология оқыту мақсатына жетудің тиімді нақты жолдарын көрсетеді.

Бастауыш саты – бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Президент жолдауында: «Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады» – деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, оны дайындайтын ұстаз жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нәтиже деген ұғыммен егіз [2].

Мектеп бағдарламасында морфология материалдарын оқытудың өзіндік мақсаты бар. Морфологиялық заңдылықтарды оқыту дидактикалық принцип негізінде іске асырылады. Морфологияның қарастыратың нысандары – тілдің бірден-бір нақты, зерттелген әбден қалыптасқан актуалды мәселелері. Қазақ тілі морфологиясын оқытуда зерттелмеген екі- +үш ұғым тудыратын категориялар ұшыраспайды.

Морфология – сөз және оның грамматикалық көрсеткіштер туралы ілім. Әрбір сөздің контексте нендей өзгеріске түсіп, грамматикалық қандай мағына мен қызметке ие болып тұрғаны ескеріледі. Морфологияны оқытуда мұғалімдерден қазақ сөздерінің қандай топқа бөлінетінің, ол топтардың әрқайсысының өзіне тән қандай грамматикалық сыр-сипатының барлығын және контексте қандай қызмет атқаратынын оқушыларға білдіру талап етіледі. Тілдің заңдылықтарын практикада дұрыс пайдалана білуге дағдыландыру, баулу жұмыстары әр сабақ үстінде үнемі ескеріліп, іске асырылып отырылатын негізгі өзек (стержень) болады. Сондықтан тіл фактілерінің сапалы да, тиянақты меңгертілуі мұғалімдердің теориялық біліміне тікелей қатысты. Мұғалім тілдің ішкі заңдылығын жан-жақты терең білсе, оқушыға берілетін білім де, тілдің жүйесі де, тараулары да өзара байланысып, дұрыс оқытылады. Қазақ тілі мен әдебиет пәнін оқытатын ұстаздарға ортақ грамматикалық бір тұлғаны екінші бір ұқсас категориялармен шатастырып алушылық жиі ұшырасады. Сондай-ақ кейбір тақырыптардың өзіндік деген сыр-сипатын саралап, нақтылап беруде, кейбір ұстаздар грамматикалық талдауға үстірт қарап, оқулықта берілген ереже, анықтамалар мен мысалдарды қайталап айтып берумен шектелетін жайттар бар, кемшіліктер кездеседі. Тіл сабақтарында ұшырасатын олқылықтарды жоюда мұғалімдер өз білімдерін жетілдіріп, толықтырып отырулары керек. Жалпы білім беретін орта мектептің он бір жылдық мерзімге ұзартылып, бастауыш сыныптың оқу мерзімі төрт жылға созылу мәселелеріне байланысты мектепте берілетін білім негіздерінің бағдарламмалары қайта қарастырылып, жетілдірілді. Бұл жетілдірілген қазақ тілі бағдарламасында фонетика, зат есім, сын есімдер бөлшектенбей, тұтас бір жерде бір сыныпта өтілу ұйғарылды. Морфология бөлімінің объектілері ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеліп, нақтыланған, осыған орай, морфологияны оқыту мәселесі де әдістемелік жақтан қарастырылуы аз емес. Мәселен, Жиенбаев С., Сарыбаев Ш., Әлімжанов Д., Маманов Ы., Ұйықбаев И., Құрман Н., т.б. әдістемелік еңбектердің бәрінде де қазақ тілі морфологиясының объектілерін оқыту мәселесі әрқилы әдіс-тәсілдерімен, индукция, дедукция және аналитикалық, синтетикалық, сұрақ-жауап әдістері, салыстыру, әңгімелесу, ізденіс жасату, ойландыру, сөйлеу әдістері арқылы оқытудың жолдары жан-жақты сөз болады. Қазақ тілі морфологиясының жеке категорияларын оқыту жөнінде шыққан кітапшалар мен жинақтар, әдістемелік көмекші құралдардың саны біраз [3].

Бүгінгі күні оқу мен тәрбие жүйесі оқушының ішкі мүмкіншіліктерін дамытуға бағытталып отыр. Осы ретте білім беру саласына әдістеме және оқыту әдіс-тәсілдерімен бірге толық нәтижеге жылдам жеткізуді мақсат ететін оқыту технологиялары да қарқынды еңгізілуде. Дамыта оқыту технологиясы оқушыға өзінің ана тілінің ішкі құрылымы мен сыртқы жүйесін меңгертуде үлкен орын алады. Бүгінгі күнге дейін бастауыш сыныптарда қазақ тілі морфологиясын дамыта оқыту әдістемесі тікелей зерттеу обьектісі ретінде қарастырылмай келді. Қарастырылып және зерттеліп отырған проблеманың ғылыми негіздерін айқындау және қазақ тілі морфологиясын дамыта оқыту барысында теориялық ұғым қалыптастырудың ерекшеліктерін ескеру және олардың мазмұндарын белгілеп айқындау қазақ тілінің ішкі құрылымын меңгеріп, оны коммуникативтік бағытта қолдану дағдысын қалыптастыруға зор мүмкіндік береді.

Бастауыш сыныпта грамматикалық ұғымдарды меңгертуде түсіндіргенді қайталап айтып беруге (репродуктивті) баулу әдісі ойдағыдай нәтиже бермейді. Бұл әдіске машықтанған оқушылар көбінесе грамматикалық ұғымдарды жаттап, еске сақтауға бейім болады. Жаттап алынған білім мен дағдының көп уақыт өтпей-ақ ұмытылатыны, оқушылардың күнделікті тұрмысында пайдаланылмайды. Әдіскерлер бастауыш сыныптарда грамматикалық ұғымдарды меңгерту үшін қолайлы әдістемелік жағдайлар жасау қажеттілігін ұсынып отыр. Олар:

1. 
   Оқушылардың белсенді ойлау қызыметін іске қосу. Бұл - «проблемалық әдіс». Кез-келген грамматикалық ұғымды меңгерту барысында проблемалық жағдай туғызу мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
   
2. 
   Сөзге немесе сөйлемге қатысты оқушылардың саналы лингвистикалық көз қарасын дамыту, оқушылардың өз ойларын дұрыс, әсерлі баяндай білу қабілетін дамыту мақсатында бағындырылуы қажет.
   
3. 
   Өтілген грамматикалық ұғымның айқын және көмескі белгілерін меңгерту. Мысалы, «Кім? Не? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын өткенде, оқушылар бұл сұрақтарды нақтылы заттардың немесе адамдардың атын білдіретін сөздерге дұрыс қояды да, дерексіз атауларға кездескенде шатасып қалады. Мысалы: уақыт, жел, күн, дауыл, т.б. сөздерді заттың атын білдіріп тұр деп ойламайды. Немесе «Не істеді? неғылды? қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын өткенде, «жатыр, отыр, сұрады, жанды» деген сияқты нақтылы қимыл байқалиайтын сөздерге бұл сұрақтарды қоймайды. Сондықтан грамматикалық ұғымға қатысты осындай дерексіз сөздердің белгілеріне арнайы тоқталып өту қажет.
   
4. 
   Жаңа меңгерген грамматикалық ұғымды бұрын өтілген ұғымдар жүйесімен байланыстырып отыру. Бұл әдісті берілген білімді жинақтап отыру әдісі деп те айтуға болады.
   
5. 
   Жаңа грамматикалық ұғымды түсіндіру үшін оқушылардың бұрынғы білімдері мен дағдыларына сүйене отыру.
   
6. 
   Грамматикалық ұғымдарды көрнекі құралдар көмегімен меңгерту.
   

Зерттеу жұмыстарында 3-4 - сынып оқушыларына морфология ұғымдарын теориялық тұрғыдан оқытуды мұғалімнің алдына қойатын мақсаттары анықталады. Мәселен: морфологиялық ұғымдарды дамыта оқытуға 3-4 - сынып оқушыларын теориялық топтастырылған ұғым жасауға үйрету, яғни 3-4 - сынып оқушыларының теориялық ойлауымен тілін дамыту; морфологиялық ұғымдарды дамыта оқытудағы негізгі мақсат морфология туралы білім мазмұнын жаттандылықпен үйретпей, оқушыға өз бетімен орындайтын ақыл-ой әрекеттер арқылы меңгерту. Бастауыш сыныптарда оқытылатын морфологиялық ұғымдардың мазмұны мен олардың өзара сабақтастығы, Жалпы тілдің ойлау және қарым-қатынас құрамы ретіндегі қолданылуы оның морфологиялық жүйесінде болатын өзгерістерге тікелей байланысты. Адамның сөздік қоры қаншама бай болса да, егер ол өзі білетін сол сөздерді бір-бірімен байланыстырып қолдана алмаса, білгеннің бәрі босқа қалар еді. Сөздерден сөз тудырып, оларды жалғаулар арқылы бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлем ішінде әрқайсысын орын-орнына қою үшін көптеген морфологиялық заңдылықтарды білу қажет.

Сондықтан менің ойымша, мектепте оқытылатын пән атаулыларының тіл арқылы түсіндіріледі, сол себепті қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой-өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдің қабілетін арттыруда өзіндік рөлі зор. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан-жақты меңгерген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлеу білу дағдысын қалыптастыра алмайды [5].

Морфологиялық ұғымдарды қалыптастырып, оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірімен байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік нормаларды жете білдіру көзделеді. Бұл жерде мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау қажет. Өйткені, жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушыларға сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алатындары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық тағы басқа зат есім екені біледі.Ал оқушының ойлау қабілеті арқылы топшылаумен түсінетін түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстакты зат есімдерді ақыл, ой, сана, қуаныш, реніш, уайым, қайғы тағы басқалары келгенде оқушы тосылып қалады.Сын есім мен сан есімнің алдында тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетігні сияқты тіл заңдылықтарын оқушының сөйлеу әрекетіне дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің нормаларын сақтауға да үйрету.

Мұндағы зерттеу міндеттері, яғни Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасыу [6].

Ал, зерттеу болжамына келетін болсам, Морфологиялық ұғымдарды меңгерту де оқушының тілдік қабілетін арттыруға өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан-жақты меңгерген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыру. Оқушы білімін тиянақтауда жаттығу жұмыстарын жүргізу, жазба жұмыстарын алу кезінде оқушы жағдайын байқау болып табылады.

Мәселен, оқушыға морфологиялық ұғымдарды меңгертуде кейбір мәселелерге тоқталып өту қажет.

Атап айтқанда, олар мыналар:

1. 
   сөз құрамы;
   
2. 
   сөздердің жасалу жолдары;
   
3. 
   жалғаулардың жалғану тәртібі; (қосымша, жалғау, жұрнақ, түбір сөз)
   
4. 
   сөз таптары және олардың қызметі;
   
5. 
   әрбір сөз табына жататын сөздердің түрленуі және өзгеруі; т.б.
   

1. 
   А. Асқарбаев, М. Жазыбаев, С. Рахметова. “Бастауыш оқудың тиімділігін арттыру”: Алматы - 1975, 6-47 бет.
   
2. 
   Айдосова З. “Дамыта оқыту технологиясының мәселелері” (қазақ тілі мен әдебиеті). - 2004. - 93-7 бет.
   
1. 
   Бастауыш мектеп методикасы. Алматы. - 1987, 6-12 бет.
   
2. 
   Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмытарының әдістемесі. - Алматы. - 1994. - 3-9 бет.
   
3. 
   Молдатаева М. Тілді дамыта оқыту: Бастауыш мектеп: - 2000, №3-4-9 бет.
   
4. 
   Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы: Ана тілі. - 1995. - №5. - 54-59 бет.
   

Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті

Қазақ тілі пәні-болашақ ел иелерін тәрбиелейтін жалпы білім беретін мектептің білім беру жүйесінде өзіндік орны бөлек жетекші пән. Өйткені, қазақ тілі жас ұрпақтың дүниені танудың көзі болып саналады. Сондықтан, бұл пән тек тіл білімі туралы, ғылым туралы білім беріп, соған сай іскерлік дағдыларды меңгертумен, яғни, жеке пәндік қызмет атқарумен шектелмейді.

1. 
   Түсіндіру әдісі. Бұл әдіске ауызша баяндау-түсіндіру, әңгіме, сұрақ-жауап, дәріс түрлері жатады.
   
2. 
   Кітаппен жұмыс істеу әдісі: Мұғалімнің түсіндіргенін кітаптан қарау-анықтама, түсініктер, жоспар, конспект, тезис, газет-журнал, сөздікпен жұмыстар.
   
3. 
   Көрнекілік әдіс, экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану жатады.
   
4. 
   Техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің бірі-демонстрациялық әдіс: экран бейнесі арқалы диафильм, кино, фрагмент, техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің тағы бір түрі: кодоспоп, эпидоскоп, компьютермен жұмыс жасау жатады.
   
5. 
   Жаттығу әдісі, ауызша ойын жеткізу.
   

1. 
   мұғалімнің сөзі;
   
2. 
   әңгіме әдісі (кейде мұны сұрақ-жауап әдісі деп те атайды);
   
3. 
   тілдік фактілерді талдау (байқату, грамматикалық талдау);
   
4. 
   жаттығулар орындау;
   
5. 
   көрнекі құралдарды пайдалану (сызбалар, кестелер, суреттер, компьютерлер, т.б.);
   
6. 
   кітаппен жұмыс істеткізу;
   
7. 
   топсеруен (экскурсия) [2].
   

1. 
   Оқушылардың белсенді ойлау қызметі іске қосу.
   
2. 
   Сөзге немесе сөйлемге қатысты оқушылардың саналы лингвистикалық көзқарасын дамыту.
   
3. 
   Өтілген грамматикалық ұғымның айқын және көмескі белгілерін меңгеру.
   
4. 
   Жаңа меңгерген грамматикалық ұғымды бұрын өтілген ұғымдар жүйесімен байланыстырып отыру. Бұл әдісті берілген білімді жинақтап отыру әдісі деп те айтуға болады.
   
1. 
   Жаңа граматикалық ұғымды түсіндіру үшін оқушылардың бұрынғы білімдері мен дағдыларына сүйеніп отыру.
   
2. 
   Грамматикалық ұғымдарды көрнекі құралдар көмегімен меңгерту.
   

• 
  «Рөлдік ойын» адамға басқалардың жағдайын, көзқарасы мен сезімін түсінуге мүмкіндік беретін, өз пікірін қорғап, шешімін қабылдау іскерлігін дамыту құралы.
  
• 
  Грамматикалық ойындар оқушылардың сабаққа белсенділігін, қызығушылығын арттырады, тапқырлыққа, жалдам ойлауға, байқағыштыққа баулиды. Ойлау қабілетін дамытып, дүниетанымын кеңейтеді, шығармашылдық қабілетін ұштайды.
  
• 
  «Практикалық жаттығулар» әдісінде оқушылардың белсенділігі артып, шығармашылдық қабілеттері арта түседі. Білім деңгейін шығармашылдық деңгейде көтеруде шығармашылдыө тапсырмалардың орны ақыл-ой қабілеті бағдарламадағы берілген материалдарды игеруі бірдей емес. Мысалы: Біреуі түсіндірген сабақты тез ұқса, кейбіреуі керісінше, тіпті үлгере алмайтын оқушылар да кездеседі.
  

1. 
   Мақсаттары (не үшін оқыту кереке?)
   
2. 
   Мазмұны (нені оқыту керек?)
   
3. 
   Ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?)
   
4. 
   Құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?)
   
5. 
   Оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындаы ұштастық мәселелері.
   

1. 
   Бастауыш мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу;
   
2. 
   Оқудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл нұсқаларын) зерттеу және сипаттау;
   
3. 
   Қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселерді талдау.
   

1. 
   Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі, Морфология, А, 1994 ж., 174-199 б.
   
2. 
   Мұсабаев Ғ., Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары, А, 1951 ж., 34-35 б.
   
3. 
   Шәкенов Ж., Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы А, 1961 ж., 22-28, 55-65 б.
   
4. 
   Төлеуов Ә., Қазақ тіліндегі есім категорясы А, 1969 ж., 8-12 б.
   
5. 
   Әбуханов Ғ., Қазақ тілі (лексика, фонетика, морфология, син-т А, 1982, 107-115 б.).
   

В жизни каждого ребенка, начало школьного обучения равняется с началом школьной взрослой жизни. Период, когда закончилось детство. Взяв в руки перо и чернила, неумелым подчерком дети заполняют чистые страницы книги знаний. Которая будет сопровождать его на протяжении всей жизни.

Начало школьной жизни, сигнализирует о новом периоде становления личности ребенка. Дети в данный период примеряют новый статус, статус школьника. Школьная жизнь целиком наполнена овладением знанием, умением, навыком. А это означает, что с данных пор жизнь ребенка значительно отличается от прежней жизни, т.е. появляется определенный график и правила, которым он должен соответствовать.

Основная нагрузка младшего школьника заключается в «перестройке» как организма, так и личности, в общем. Перпендикулярно к умственной нагрузке, добавляется нагрузка физическая, что без внимания взрослых может повлечь большие проблемы с психологическим здоровьем, иммунной системой в частности.

В связи с этим для успешного освоения новой жизни, ребенок должен иметь определенный уровень подготовки к школьной жизни. Речь идет не только о физическом состоянии и анатомической готовности, так же на ряду находятся психическое состояние и интеллектуальное развитие, которые обеспечивают возможность учиться. Как показывают ряды тестирований, неподготовленные дети, значительно уступают в показателях. Что так же не благополучно отражается на состоянии ребенка.

Приходя в школу, дети имеют определенный багаж за плечами. Багаж знаний, умений, навыков. Ребенок приходит из семьи. А семья, это основной скульптор нашей маленькой личности, ученика [6, стр. 17-33].

Как уже говорилось выше, с поступлением ребенка в школу, он приобретает статус ученика. Этот фактор является определяющим характер отношения к нему в семье. Обсуждение успехов и оценочные суждения учителя становятся главными в общении ребенка с родителями, т.к. помимо статуса школьника, ребенок, принимает статус «маленькой самостоятельной личности», что позволяет родителям менее лояльно относиться к ребенку. Семейный уклад претерпевает значительные изменения. Ошибочные суждения учителя, медленная социальная адаптация ребенка, неуспеваемость становятся в большинстве случаев источником семейного конфликта, либо его составляющим. Исключением являются семьи, в которых родители помогают преодолеть ребенку трудности данного этапа. Сглаживают отрицательные впечатления школьной жизни, дискомфорт и строгий график.

Но в большинстве случаев это семьи с противоположным укладом. В которых ребенок не является полноправным членом семьи, мнение которого важно. В такой семье, ребенок это лишь ячейка, на которую были возложены обязательства. При их невыполнение следует кардинальное наказание: запрет досуговых развлечении, изоляция друзей, невыполнение обещанного.

Эта манера общения свойственна авторитарному стилю воспитания.

Вторичное название авторитарному стилю – диктаторский, либо тоталитарный. Например, тоталитарный режим. Согласитесь, что-то напоминает. Кстати говоря – не зря.

Данный стиль демонстрирует полное отсутствие мнения и воли ребенка. Родители контролируют все сферы жизнедеятельности ребенка. Очень часто вмешательство проявляется напрямую. Дети вырастают неуверенными в себе. Слабохарактерными. С полным отсутствием воли.

Более тяжким случаем будет – холодность родителей по отношению к ребенку, сдержанность на теплоту и ласку. Похвалу и поощрение.

Дети из таких семей, зачастую вырастают без основного стержня, как марионетки ждущие своего кукловода. Что касается обучаемости, есть несколько вариантов развития событий [4, стр. 17-44].

При наличии природных данных. Закомплексованность, неуверенность в себе – панцирь потенциала. Социализация происходит частично, что не дает ребенку влиться в коллектив. Система оценок усугубляет положение. Оцениваю дома, оценивают в школе. Ребенок работает ни на помножение знании, а на отметку в дневнике.

Так же есть иной вариант развития событий, если напористость ребенка – это врождённый элемент характера, то в совокупности с высокой успеваемостью обучение проходит на хорошем уровне. И отметки соответствуют количеству знании [3, стр. 87-156].

Так же основной минус авторитарного стиля, ребенок не имеет свободы выбора. Родители распределяют секции, которые будет посещать ребенок, выбирают окружение, школу.

Авторитарный стиль приводит ребенка ко лжи. Ребенок может не являться добрым, отзывчивым, но должен таковым казаться.

Что же происходит с ними дальше?

Те, что послабее, теряют себя как личность.

У них отсутствует чувство собственного достоинства.

Они становятся полностью ведомыми.

Не способны самостоятельно принимать решения.

Не имеют собственных желаний, твердой жизненной позиции.

Лишены целеустремленности.

Более сильные личности становятся деспотичными. И хотя все вышеперечисленное можно отнести и к ним, но в силу своего характера они этого не показывают, либо пытаются побороть.

У них в более яркой форме, чем в первом варианте выражена ненависть к родителям.

Спорные вопросы они решают в агрессивной форме, могут применить силу.

Они циничны, деспотичны, грубы, агрессивны, конфликтны.

Каковы последствия авторитарного стиля воспитания?

Последствия для этих двух групп несколько различны. Начнем с первой группы.

Повзрослев, такие дети всеми способами пытаются вырваться из, отчего дома. Например, девушки, не имея твердой жизненной позиции, будучи закомплексованными и лишенными самоуверенности, — в буквальном смысле выскакивают замуж за первого встречного. И этот первый встречный зачастую оказывается диктатором. Как говорится, от чего ушла, к тому и пришла. И она живет и терпит. Почему? Да просто она не знает, что бывает по-другому.

Таким людям практически не видится возможным начать свое дело, открыть бизнес, заняться творчеством. Они не уверены в себе и своих силах, не способны принимать решения и быть самостоятельными. Да, они неплохие исполнители, но лишенные амбиций — годами сидят на одном месте.

Мальчики, воспитанные авторитарной матерью, чаще всего женятся на женщинах с сильным характером, которые делают их «подкаблучниками». Нередко они становятся алкоголиками (алкоголизм и наркомания, вообще частые последствия негативных форм воспитания) и, находясь в состоянии алкогольного опьянения, становятся агрессивными. Правда, в основном только по отношению более слабых людей. Подавляя и унижая слабого, они играют роль сильной самоуверенной личности [1, стр. 17-18].

Вторая группа характеризуется цинизмом, открытой агрессией и деспотизмом.

Они враждебны по отношению к другим людям: хамят, часто применяют физическую силу, постоянно создают конфликтные ситуации.

По отношению к своим детям, они так же используют авторитарный стиль воспитания.

Они не могут долго удержаться на одном месте работы, так как постоянно пытаются доказать всем, что они лучше других. Но доказывают это не целеустремленностью, инициативой (которых у них просто нет) и хорошей работой, а «горло панством», унижениями коллег и т.п.

Могут стать непримиримыми борцами за свои права, бунтарями, которым очень трудно что-то доказать.

В качестве обобщающих примеров можно привести не один интересный случай:

Вот стоит молодая, женщина, рядом с ней – мальчик лет пяти, он держит воздушный шарик. Шарик неожиданно лопнул. Ребенок стал плакать. Мама сказала: «Ну что ты разрыдался?!.. Подумаешь - шарик...». Можно сказать, что эта женщина авторитарна, в известном смысле. Потому что первый признак авторитарной личности в том, что она выстраивает пропасть между собою и ребенком, обнаруживая полную глухоту к его эмоциональному миру. Он - другой. Для него лопнувший шарик – это жизненная катастрофа. Для нее – это мелочь. Такой вариант реакции матери наводит на вывод, что в семье, в которой она воспитывалась, был авторитарный режим. Так же еще один пример:

Молодая женщина, она училась в то время на четвертом курсе Института международных отношений. Отец – доктор психологических наук. Семья благополучная, у них собственный бизнес. Девочка Ксюша, ну, молодая женщина, говорит: «Папа, я хотела бы иметь свой бизнес. Я хочу открыть кафе». Он говорит: «Нет, ты будешь участвовать в моем бизнесе». Она говорит: «Почему? Я хочу попробовать свои силы в самостоятельном бизнесе». И тут у него с уст срывается хорошая фраза, он говорит: «Я для себя тебя родил!». Авторитарный человек всегда убежден в том, что он родил ребенка не для самостоятельной, автономной жизни, а для себя, это его собственность.

Противоположным от авторитарного, стиль либеральный. Взрослые слишком высоко оценивают ребенка, ребенок является объектом воспитания. Легко прощаются его слабости, почти полное отсутствие запретов и контроля. Это является слишком большим грузом, который не приносит пользу. Ребенок не имеет определенного ориентира, на что направить свои потенциал, в конечном итоге данные дети имеют низкую успеваемость в школе. Так же считается, что дети данного стиля являются самыми несчастными. Более подвержены психологическим заболеваниям. Таким как депрессия и разного рода фобиям. Среди них высок уровень насилия. Чаще остальных вовлекаются в антиобщественные действия. Так же ученые выявили связь либерального воспитания и преступлений малолетних, злоупотребления наркотиками и ранней сексуальной активности [3, стр. 203-233].

Хотя либеральный стиль и дезориентирует личность, в отличие от попустительского или же, как его иначе называю индифферентный, либеральный не разрушает природный фундамент задатков личности.

При попустительском стиле воспитания, самовоспитания для взрослых не является основной проблемой. Свои проблемы ребенок решает сам. Лозунг таких родителей «пусть растет самостоятельным».

Из всех вариантов воспитания самым оптимальным является демократический стиль. В котором ребенок выступает в роли субъекта воспитания, является равноправным членом диалога – это демократический стиль. Однако у медали две стороны. У каждого стиля есть плюсы, и есть минусы. Приверженность к данному стилю так же может быть чревата серьезными проблемами. На самых ранних этапах ребенок не может обладать потенциалом участника равноправного взаимодействия.

Задача старших – чувствовать темп поступательного процесса и не предпринимать попыток ускорить процесс становления личности. Иначе может возникнуть пробел либо в знаниях, либо в основном социальном опыте. Не приобретя который, человека нельзя назвать полностью сформированной личностью. Вывод: Дайте детству, созреть в детстве. Жан-Жак Руссо.

Если проблему рассматривать более глубоко, развивается весьма неблагоприятная цепочка.

Общество или человеческое общество – это группа людей, связанная друг с другом с помощью постоянных социальных отношений. Каждый из индивидов, которого имеет частичное или полное влияния на другого индивида. Если доминирующий индивид не имеет полной сформированности, это пагубно сказывается на обществе в целом. Т.е. влечет за собой деформацию общества, что не приемлемо для нормальной, размеренной жизни людей.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.: 1968. - 445 с.
   
2. 
   Настольная книга практического психолога/ Посохова С.Т., Соловьева С.Л. М: АСТ. ХРАНИТЕЛЬ; СПб; Сова, 2008 - 671 с.
   
3. 
   Синягина Н.Ю. Психолого-педагогическая коррекция детско-родительских отношений. - М.: Изд-во: Владос, 2001, 96 с.
   
4. 
   Целуйко В.М. Психология современной семьи. - М.: ГИЦ «ВЛАДОС», 2004 г. 300 стр.
   
5. 
   Словарь современных цитат / Душенко Константин. - М. Эксмо, 2006 г. 478 стр.
   
6. 
   Князева Т.Н. Я учусь учиться. Психологический курс, развития занятий для младших школьников. - М.: АРКТИ, И00 I. 216 с. (Биб-ка психолога-практика).
   

Демек, дене шынықтыру мен спорт мәдениеті мемлекеттің көздеген мақсатына айналуы қажет.

Денсаулықты сақтау мен нығайту және адамдардың жұмысқа қабілеттілігінің белсенділігін қолдау біздің қоғамның маңызды тапсырмасы болып табылады. Өйткені тұрғындардың денсаулығы елдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, экологиялық, санитарлы-гигиеналық жағдайын бейнелеп, оның дамуының қарқындылығына әсер етеді.

Дене мәдениеті — жалпы адамзат мәдениетінің ажырамас бөлігі, оның маңызды ерекше бөлшегі. Оған қоса бұл спецификалық процесс және адамзат қызметінің нәтижесі, тұлғаның физикалық дамуының құралы мен тәсілі. Дене тәрбиесі жеке тұлғаның өмірлік маңызды жақтарына әрекет етіп, ұрпақтарына мұра ретінде беріледі және өмір сүру барысында тәрбиенің, қызметтің және қоршаған ортаның әсерімен дамиды. Дене тәрбиесі байланысы барысында, ойында, сауықтарда тұлғаның әлеуметтік белсенді пайдалы қызметі арқылы өзін-өзі танытудың кейбір үлгісі ретінде әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырады. Өзінің негізінде дене шынықтыру мәдениеті, денсаулық жағдайы мен жұмысқа қабілеттілікті белсендіретін әдеттер мен дағдыларды, физикалық қабілет формаларын тиімді қалыптастыруға мүмкіндік беретін, мақсатты қимыл-қозғалыстың қызметін білдіреді.

Дене шынықтыру мәдениеті материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығын ұсынады. Оның алғашқысына спорттық қондырғылар, инвентарьлар, арнайы қондырғылар, спорттық экипировка, дәрігерлік қамтамасыз ету жатады. Екіншісіне ақпаратты, өнер туындыларын, спорттың алуан түрлерін, ойындарды, дене жаттығулар кешендерін, дене және спорт қызметі барысында адам тәртібін реттейтін этикалық нормаларды жатқызуға болады. Дене шынықтыру мәдениетінің дамыған формаларында эстетикалық құндылықтар да қылаң береді (физкультуралық парадтар, спорттық-көріністік шығулар).

Дене шынықтыру мәдениетіндегі қызметтің нәтижесіне дене дайындығын және қозғалыстық дағдылар мен әдеттердің жетілу деңгейі, өмірлік қуаттың дамуы, спорттық жетістіктер, рухани, эстетикалық, ой дамуы жатады [1].

Салауатты өмір салты (СӨС) жаңартылған ғылыми және тұрмыстық түсінігі жаңа заманғы қоғамдағы адамның денсаулығын, тұлғаның физикалық дамуындағы дене жетістіктерінің объективті қажеттілігі түсінігін қамтиды. Салауатты өмір салты - тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік қатынастардың дамуына байланысты болып келетін әлеуметтік-экономикалық санат. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары гигиеналық мәдениеті. Дене-спорттық қозғалыстар тәжірибесінің заманауи құбылыстарында «салауатты өмір салты» түсінігі жиі қолданылып келеді, ол тұлға мен қоғамның өмірінің маңызды мінездемелік бөлшегі болып саналып, заманауи қоғамдық дамудың объективті қажеттілігін бейнелейді.

Салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды әлеуметтік факторларының бірі дене шынықтыру мәдениеті мен соңғы 15-20 жылдың ішінде көптеген елдерде «көпшілікке арналған спорт» деп атап жүрген бұқаралық спортты жатқызамыз.

Заманауи қоғамда спорт және дене шынықтыру мәдениеті салауатты өмір салтын қалыптастыру агентінің қызметін орындап, жеке тұлғаға спорттық қызметті жүзеге асыру барысында әлеуметтік жолын таңдатуға, өзіне қажетті әлеуметтік тәжірибе жинақтауға мүмкіндік береді. Спорт және дене шынықтыру мәдениеті адамды әлеуметтік және биологиялық тұрғыда біріктіріп, әлеуметтік қоғамдық және жеке денсаулығының қалыптасу механизмі ретінде қызмет етеді.

Сонымен, дене шынықтыру мәдениетін нәтижесі қоғам мен жеке тұлға үшін пайдалы мәдени қызметтің жеке түрі ретінде қарастыру қажет. Білім, тәрбие беру жүйесінде, еңбекті ұйымдастыру саласында, күнделікті тұрмыс, дені сау демалыстың әлеуметтік өмірінде дене шынықтыру мәдениеті өзінің тәрбиелік, білім беру, сауықтыру, экономикалық, жалпы мәдени маңыздылығын білдіреді, адамдардың дене шынытыру мәдениеті құндылықтарын пайдалануы, таратуы және көбейтуі бойынша бірлескен қызметі арқылы дене шынығу қозғалысы сияқты әлеуметтік ағымның туындауына септігін тигізеді [2].

Спорт — дене шынықтыру мәдениетінің бөлшегі. Онда адам өзінің мүмкіндік шектерін кеңейтуге талпынады, бұл сәттіліктер мен сәтсіздіктерге толы орасан көңіл-күйдің әлемі, адамның тәрбиеленуі мен өзін-өзі тәрбиелеуінің әрекет етуші құралы, онда адамдардың арасындағы байланыстар процесінің өте күрделі элементтері бар. Спорт — бұл жеке жарысу қызметі мен оған арнайы дайындық. Ол енықталған ережелер мен тәртіп нормаларында өмір сүреді. Онда жеңіске құштарлық, адамның физикалық, психикалық және рухани сапаларының шоғырлануын талап ететін жоғары нәтижелерге қол жеткізуге талпыныс айқын білінеді. Сондықтан да өзін жеңістерде сәтті көрсетп келе жатқан спортшылар туралы, олардың спорттық мінездері туралы қоғамда жиі айтады. Спортпен айналысу адамның көптеген қажеттеліктерін қанағаттандырып, дене және рухани қажеттілігі болып қала береді.

Мектепке дейінгі мекемелерден бастап білім және тәрбиелеу жүйесіне енгізілген дене тәрбиесі, адамдардың дене дайындығының негізін мінездеп – өмір сүруге қажетті маңызды қимыл-қозғалыс әдеттері мен дағдылар қорын береді, дене мүмкндіктерін әр салалы дамытады. Оның маңызды бөлшегі баланың өз қозғалысын меңгере алатын, оны түрлі бағыттарда үйлестіре алатын гимнастикалық жаттығулар мен ережелер жүйесін орындаудан қозғалыс «мектебі» болып табылады. Бұларға: кеңістікте жүріп тұру үшін күшті оңтайлы қолдануға арналған жаттығулар (жүрудің, жүгірудің, жүзудің, коньки, шаңғы тебудің негізгі тәсілдері); кедергілерден өту, ауырлықтарды көтеру; доп «мектебі» (волейбол, баскетбол, гандбол, футбол, теннис және өзге де ойын түрлері)жатады. Дене дамуы — бұл адам өмірі барысында ағзаның табиғи морфологиялық және функционалдық ерекшеліктерінің өзгеруі мен қалыптасуының биологиялық процесі (бойының ұзындығы, дене салмағы, кеуде қуысының шеңбері, өкпенің өмірлік сыйымдылығы, ауаны қолдануы, күштілігі, ептілігі, жылдамдығы, шыдамдылығы, ырғақтылығы, пысықтығы және т.б.).

Спорт түрлері арқылы дене жаттығуларының көмегімен, дұрыс тамақтану, еңбек және демалыс режимі арқылы дене дамуының жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерін қажетті бағытқа өзгертуге болады. Дене дамуының негізінде жаттығулардың биологиялық заңдылығы мен үлгі бірлігінің заңдылығы және ағза функциясы жатыр. Одан басқа дене дамуы тұқым қуалаушылыққа да байланысты, оны да жағымды немесе керісінше адамның жетілуінің тежеуші факторы ретінде қарастыруға болады.

Дене дамуы процесі жастық кезеңділік заңдылығына тәуелді. Сондықтан бұл процесске оны басқару үшін кірісуде осының барлығын, яғни адам ағзасының ерекшеліктерін, түрлі жастық шектеулерді, өсу және даму, қартаю шақтарын екшеп-текшеп алған жөн.

Оған қоса, физикалық даму ағза мен ортаның бірлік заңына байланысты және адамның өмір сүру жағдайына оның ішінде географиялық ортасына байланысты. Сондықтан дене тәрбиесінің құралдары мен тәсілдерін таңдау барысында осы заңдылықтардың әсерін зерделеу міндетті.

Дене дамуы адамның денінің саулығымен тығыз байланыста. Денсаулық жас адамның тек үйлесімді дамуын анықтайтын жетекші фактор ретінде ғана емес, оған қоса мамандықты сәтті игеруі, оның болашақ мамандығының жемістілігін анықтап, жалпы өмірде жолы болғандықтан да хабар береді [3].

Дене тәрбиесінің құралы ретінде мыналар пайдаланылады: дене жаттығулары, табиғаттың табиғи күштері (күн, ауа және су, олардың шынықтыру әрекеттері), гигиеналық факторлар (жеке гигиена — күн тәртібі, ұйқы гигиенасы, тамақтану тәртібі, еңбек қызметі, дене гигиенасы, спорттық киім, аяқ киім, сабақ оқу орны, жағымсыз әдеттерден арылу). Олардың кешенді әрекеттесуінің емдік және дамушы әсері орасан.

Бұқаралық дене мәдениеті қоғамның әлеуметтік саласына жатады. Оның негізіне адамдардың физикалық тұрғыдан жетілуінің, олардың тірек-қимыл дағдылары мен ептіліктерін қалыптастыру, сауығу, оңалдыру, өздерінің бос уақытын тиімді ұйымдастыру сияқты әлеуметтік қажеттіліктері жатыр. Бұл қажеттіліктер ерекше әлеуметтік институт – дене мәдениетін ұйымдастыру қажеттілігін туғызған. Адамдардың өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін дене қызметі арқылы қанағаттандыруы дене мәдениетінің бұқаралығын анықтайтын негізгі жылдам күштердің бірі болып табылады.

Бұқаралық дене мәдениетін дамыту адамгершілік тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде қаралып, адамдардың бос уақытын ұйымдастырудың маңызды факторы, салауатты өмір салты нормаларын бекіту, мұның барлығы қорыта келгенде жағымсыз әдеттерден арылтатын күш болып табылады (шылым шегу, шектен тыс ішімдік ішу, есірткі пайдалану).

Жетекші факторлардың рөлі мен маңызын толық қарау олардың әсерін бағалауға мүмкіндік береді, демек ол дене мәдениетінің даму процесін әлеуметтік мәдени құбылыстары ретінде қоғамның әсері деп қарауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттің саяси қызметінде дене мәдениетін арттыру маңызы, жас ұрпақтың және жалпы ұлттың сауығуында салауатты өмір салтына байыпты түсінік қалыптастыру ерекше орын алады.

«Халық денсаулығы – елдің байлығы» бұл жай ғана сөз емес, көптеген дамыған елдердің даму тарихы дәлелдеген кеменгер сөз. Қазақстан Республикасы Призидентінің 1995 жылғы 4 мамырдағы №22 №61 «Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың кезек күттірмес шаралары туралы» Жарлығы және Қазақстан Республикасы Үкімінің 1996 жылғы 24 маусымдағы №774 «Қазақстан Республикасы тұрғындарының дене шынықтыру президенттік сынамалары» Қаулысы жарыққа шығуы - тарихи құжаттар.Оның қажеттігі мен өміршеңдігі жарыққа шыққан күннен бастап байқалып отыр.

Президенттік сынамалар – бұл бақылаулық нормативтер арқылы халықтың оқуға, еңбек қызметіне дене тәрбиесі даярлығының және жастардың әскери қызметіне даярлығының жалпы деңгейін айқындайтын жаттығулардың, сынақтардың жиынтығы.

Президенттік сынамалар Қазақстан Республикасы балаларының, жастарының және ересек халқының дене тәрбиесі даярлығына қойылар нормативтік талаптар негізі болып табылады [4].

Қорыта келе - жағымсыз әдеттерден бас тартып, дене жаттығуларымен айналысатын және өмірі бойына өзінің жұмысқа белсенді қабілеттігін сақтаған адамдар санының көбеюі кез-келген мемлекеттің қол жеткізер басты мақсаты болып табылады. Дене мәдениеті мен спортты дамыту туралы қамқорлық адамдардың мүмкіндіктерін ашу үшін кең кеңістік беретін, олардың қажеттіліктерін мен мүдделерін қанағаттандыратын, адами факторларды белсендіретін ізгілік идеяларын, құндылықтар мен нормаларын өмірге айналдыруды қамтамасыз ететін мемлекеттің маңызды әлеуметтік саясаты болып табылуы қажет.