А. Мырзахметов атында

1. 
   Определение сетей MANET [электронний ресурс], - Режим доступа: http: // ru. wikipedia. org / wiki / MANET.
   
2. 
   Определение сенсорных сетей [электронний ресурс], - Режим доступа: http: // habrahabr.ru / post/ 95011.
   
3. 
   В.М. Винокуров, А.В. Пуговкин, А.А. Пшенников, Д.Н. Ушарова, А.С. Филатов Маршрутизация в беспроводных мобильных Ad hoc - сетях: научная статья. / В.М. Винокуров, А.В. Пуговкин, А.А. Пшенников, Д.Н. Ушарова, А.С. Филатов // Доклады ТУСУРа, №2 (22), часть 1, декабрь 2010 - С. 288 - 293.
   
4. 
   Терновой М.Ю. «Мобильные сети: IP маршрутизация и алгоритмы MANET маршрутизации».
   
5. 
   Гайнулин А.Г. Управление ресурсами в беспроводных сетях с переменной топологией / Гайнулин А.Г. // - Автореф. дисс. .докт. филос. наук. НГТУ - Н. Новгород: Изд. НГТУ, 2009.
   

Шайхыгалиев Ербол Аманжолович - гуманитарлық ғылымдардың магистрі

Бектуров Азамат Жанатович - Ик - 41 тобының студенті
Аңдатпа

Бұл мақалада Абылай хан қайтыс болғаннан кейін оның орнына отырған Уәли ханның кезіндегі Орта жүздегі саяси жағдай сипатталған.
Аннотация

В данной статье рассматривается политическая ситуация в Среднем жузе в период правления Уали хана, наследника Абылай хана.
Annotation

This article to considers the political situation in the Middle Zhuz during the period of Wali khan the successor of Abylai khan.
Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүз бен Ұлы жүз аумағында ұзаққа созылған саяси дағдарыс басталды, ол ақыр аяғында Қазақ хандығы саяси жүйесінің ыдырауына және оның өз тәуелсіздігінен айырылуына алып келді.

Бұз кезеңде Шаруалар соғысының сұмдықтарын бастан кешірген, Батыс Еуропада да, Қара теңізде де өз жағдайын нығайтып алған Ресей империясы едәуір күшейеді. 1768 - 1774 жылдардағы орыс - түрік соғысының барысында Ресей империясының әскерлері Қырым хандығы мен ноғай даласын басып алды, ал 1783 жылы Қырым хандығы тіршілік етуін тоқтатты. Ресей Алтын Орданың мұрасына және Еуразияның барлық халықтары арасындағы басты рөлге жеке - дара дәмелене бастады. Бұл Ресейдің Орталық Азияға, соның ішінденгі Қазақстанға экспансияшылдық саясатын жеңілдетті.

1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін күздігүні қазақ қоныстарында оның үлкен баласы Уәлиді хан жариялауға дайындық басталды. Онан басқа хан атағынан Барақ сұлтанның баласы, Абылайдың қызын алған, Орталық Қазақстандағы көптеген руларды басқарып келген Дайыр және Кіші жүз ханы Батырдың баласы, ол да Абылай ханның күйеу баласы Құдайменде сұлтан да дәмеленді. Соңғысы Обаған мен Есіл арасындағы үлесті басқарды. Оңтүстік Қазақстанда Әбілмәмбет ханның баласы Болат сұлтан мен Шахмұхаммедтің (Семеке хан) баласы Есім сұлтан ықпалды болды, олар Сырдария өзені бойындағы қалаларды иеленді. Солтүстік - шығыс Жетісуда Әбілмәмбеттің басқа бір баласы, әбден қартайған Әбілпейіз сұлтан билік етті. Орта жүз бен Ұлы жүздің басқа жерлерінің бәрі Абылайдың балаларына бөліп берілген еді. Нақ солардың қолдауы мен әкелерінің даусыз беделі Уәли сұлтанның таққа басқа үміткерлерді жеңуін қамтамасыз етті.

1781 жылдың қарашасында Уәлиді хан жариялаудың ресми рәсіміне қазақ даласына Цин империясының елшісі келді. Бастапқыда бұл рәсімді Көкшетаудағы хан ордасында өткізу жоспарланған еді, алайда кейіннен қытай елшілігімен кездесетін орын шығысқа ауыстырылды. 1781 жылдың желтоқсанында Ханбаба сұлтанның ауылында Уәли Цин империясы елшілерінің, қазақ сұлтандарының қатысуымен хан жарияланып, ақ киізге көтерілді. Сол жерде Абылайға ас берілді. Орта жүздің жаңа ханына көп сыйлықтар, соның ішінде алтын жалатқан тақ, күміс ыдыс - аяқ, көп мөлшерде жібек маталар мен қағаз ақша тарту етілді. «Уәли сұлтанды ақ киізге отырғызып, сонымен көтеріп, хан болуымен құттықтады», - деп хабарлады Сұлтанмұхамед сұлтан Сібір бекіністі шебі әскерлерінің командашысы генерал - майор Н.Г. Огаревке [1]. Сайлау рәсіміне әр түрлі қазақ руларының бес жүздей өкілі қатысты, соның ішінде орыс елшісі Чучалов та болды. 1782 жылдың басында Уәли хан Петропавл бекінісіне барып, Ресейге адалдыққ ресми түрде ант берді және оны Ресей әкімшілігі Орта жүздің ханы ретінде мойындады.

Уәлидің бір мезгілде Ресейге де, Қытайға да ант беруінің өзі - ақ оның әкесінің саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетеді. Бір жағынан, ол Ресей императоры II Екатеринаға: «Тірі тұрған кезімде, өз күшім жеткенше, Ұлы мәртебелі Сізге қызмет етуімді жалғастыра беремін», - деді [2]. Екінші жағынан, хан ара - тұра Пекинге өз елшілерін жіберіп, Цин императорын өзінің адалдығына сендіріп отырды. Дегенмен де оның билігі Абылай ханның қолында болғанындай абсолютті билік болған жоқ. XVIII ғасырдың 80 - жылдарының басында қаракесек және төртуыл руларында Барақ сұлтанның баласы Дайыр хан болып жарияланды. Оны Нұра өзенінің бойында арғын руларын басқарған Бөкей сұлтан қолдады. Уәли ханның өзі: «менде Қарауыл және Атығай сияқты шағын ғана екі болыс жағдайында күш көп емес, ал үлкен болыстар. атап айтқанда: өздерінде атақты сұлтандары бар Төртуыл, Қаракесек, Алтай және Найман болыстары, ал олардан менің ешқандай кәсіпте үмітім жоқ, өйткені олар мені амалын тауып тыңдамай кетуі мүмкін» деп білді.

А.И. Левшин 1783 жылы қазақтарда тағы бір хан болды, ол Барақ сұлтанның баласы, Әбілпейіз сұлтан қайтыс болғаннан кейін найманның қаракерей руы хан етіп жариялаған және Қытай императоры сол құрметте таныған Ханқожа деп санады [3]. Бірақ бұл жылы Ханқожаның хан атағы жайлы әлі сөз бола қоймаған еді. «Сен, Ханқожа, Әбілпейіздің үлкен баласысың, саған өз әкеңнің мұраға қалған ван (кінәз) атағын рақымдылықпен береміз, делінген император Цянь - лунның грамотасында.

Дегенмен Ханқожа 1799 жылы өзі қайтыс болғанға дейін хан деп атала берді. Деректемелерде Абылай хан қайтыс болғаннан кейін тәуелсіз болған және 1798 жылы Ташкентті, Түркістанды және басқа да қалаларды Жүніс қожаның басып алуы салдарынан биліктен айырылған Болат хан мен Есім ханның есімдері де айтылады.

Дайыр хан 1786 жылы қайтыс болды, оның інісі Бөкей сайлануға қол жеткізе алмай, өз иеліктеріне сұлтан атағымен билік жүргізе берді. Сонымен XVIII ғасырдың аяғында Орта жүзде екі хан - Уәли мен Ханқожа қалды.

Уәли ханның ішкі саясатын шекаралық шепке жақын жерде көшіп жүретін сұлтандар мен ақсақалдардың бір бөлігінің орыстарды жақтайтын пиғылдары да қиындата түсті. Соңғылары патша әкімшілігіне ханның озбырлығы мен қысым көрсетуіне жиі шағым жасайтын. Нәтижесінде шекарада тұратын қазақтар орыс иеліктеріне көшіп кетіп отырды. Мәселен, 1789 жылы Болат сұлтанның баласы Тоғым сұлтан Орта жүздің өзіне бағынатын ауылдарымен Өскемен бекінісіне қамқорлық көрсету туралы өтініш жасап, қоныстану үшін Ертістен жер алды. Солай бола тұрса да, 1796 жылдың өзінде орыс елшісі Телятников оны Түркістан түбінде кездестірген. 1795 жылдың қаңтарында тағы да екі сұлтан мен 19 ақсақал өздерінің қоныстарын тікелей Ресейдің басқаруына қабылдауды сұрап өтініш жасады. Бөкей және Құдайменде сұлтандар ашықтан - ашық Ресейге бүйрегі бұратын көзқарас ұстанды. 90 - жылдардың басында Уәли хан Оңтүстік Қазақстанға бақылау жасаудан айырылды және Жетісудың өз бауырлары Сүйік және Әділ сұлтандар билік еткен бөліктерінде ғана оның билігі сақталып қалды. Ханның 1785 жылғы қырғыздармен соғысы осы аймақтағы тағы бір сәтсіз сыртқы саяси әрекеті болды.

Қазақтар мен қырғыздар арасындағы әсіресе Абылай хан қайтыс болғаннан кейін жиілей түскен бір - біріне шабуыл жасап, мал айдап әкету Уәлиді қырғыздарға қарсы өз інілері Шыңғыс пен Қасым бастаған әскер жіберуге мәжбүр етті. Барлау жасаған Қасым сұлтан тұтқынға алынды, бірақ келіссөздерден кейін босатылып жіберілді. Дегенмен соғыс тоқтатылмады. Тыз сұлтан мен Бердіқожа старшын жеке қолымен қырғыздарға шабуыл жасады. Тыз да талқандалып, тұтқынға түсірілді, тек Бердіқожа ғана 1786 жылы қырғыздарды талқандаудың сәтін түсірді. Келесі жылы ол да тұтқынға түсіп, өлтірілді. Оның інілері мен балалары қырғыз қоныстарына сәтті шабуыл жасағанына қарамастан, жанжал бітпей, шапқыншылық жалғастырыла берді.

Уәлидің Цин империясымен қатынастары неғұрлым тұрақты болды. Қытайлардың Ресейге қарсы жоспарланып жатқан соғысына қатысудан оның 1785 жылы бас тартқанына қарамастан, үнемі елшілктер алмасып отырды, 1789 жылы Уәли ханның өкілдері Бопы мен Әділ сұлтан императордың 80 жылдығына байланысты Пекиндегі салтанаттарға қатысты, 1800 жылы ханның өтініші бойынша император Цзяцин Ғаббас сұлтанды Уәлидің мирасқоры деп ресми түрде таныды. Хан циндердің көмегімен қазақтарда қолданылып жүрген саяси жүйені өзгертіп, сайланбалы биліктің орнына мұраға қалдырылатын билік жүйесін орнатуға тырысты, алайда оның бұл идеясы нақты орындалмаған күйінде қалды. Ғаббас Уәли ханның тірі кезінде қайтыс болды, оның басқа балалары не жас болды, не айтарлықтай беделі болмады. Хан билігінің әлсіреуі Орталық Қазақстан қазақтарының 1816 жылы Бөкейді өз билеушілері деп жариялауына алып келді, оны орыс үкіметі ресми түрде танып, сол арқылы Уәлидің Орта жүзге ықпалын әлсіретуге тырысты. 1817 жылы солтүстік - шығыс Қазақстанда тағы екі хан пайда болды. Тобыл және Аят алқаптарында көшіп жүретін қыпшақ тайпасының қазақтары Қайып ханның ұрпағы, ықпалды сұлтан Жантөрені, Торғайдағы, Тобыл мен Обағандағы арғын қауымдары оның туысы Құдайменде сұлтанның баласы Жұмажанды хан етіп жариялады. 1819 жылы, Бөкей хан қайтыс болғаннан кейін, оның орнына Шыңғыс сайланды, алайда оның Нұраның жоғарғы ағыстары мен Қарқаралы және Кент тауларының төңірегінде көшіп жүретін бірнеше қауымдарға ғана билігі жүрді. Сонымен XIX ғасырдың бірінші ширегінде Орта жүзде Уәлиден басқа, оның билігіне таласқан тағы да ұш хан болды. Уәли хан өзінің баласы Ғұбайдолла сұлтанды мирасқоры деп жариялап, 1821 жылы қайтыс болды [4].

Уәли хан мен оның бақталастары билік етуінің негізгі қорытындысы Қазақ халқының жалпы әлсіреуі еді. Басқарудың үлестік жүйесіне көшу - сұлтандар ықпалының өсуіне, ал XVIII ғасырдың аяғы - XIX ғасырдың басында орталық биліктің бөлшектенуі іріткі салу сарынының күшеюіне және мемлекеттің іс жүзінде ыдырауына әкеп соқты. Ресей империясының шекаралық шебін жақын маңда көшіп жүретін руларды басқарған көптеген сұлтандар мен ақсақалдар орыстың өкімет орындарынан қолдау іздеп, Уәли ханды орағытып өтіп, олармен белсенді байланыстарды жолға қойды. Рубасылар шендерге, сыйлықтарға, олардың қазақ қауымдарына билігін қолдау мен нығайтуға берілген уәделерге айырбастап, Ресейге адалдыққа ант берді. Нақ осы жағдай XIX ғасырдың 20 - жылдарында Ресейдің Орта жүзде хан билігін жоюға әрекет жасауына және қазақтарды тәуелсіздіктен айырып, Қазақстанды Ресей империясының бір бөлігіне айналдырған әкімшілік реформалар жүргізуіне мүмкіндік берді.

1. 
   Цинская империя и казахские ханства. Вторая половина XVII - первая треть XIX в. Сборник документов и материалов. А., 1989, ч. 2. с. 106.
   
2. 
   Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе Российской империи. А, 1981. с. 93.
   
3. 
   А.И. Левшин. Описание киргиз - казачьих или киргиз - кайсацких орд и степей. А., 1996. с. 257.
   
4. 
   Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3 - том. - А.: «Атамұра», 2010. б. 275 - 276.
   

Замотаева Татьяна Михайловна - студент

Следует отметить, что наряду с рождаемостью и смертностью весьма значительное влияние на демографическую структуру населения оказывает миграция. Миграционные процессы всегда являлись и являются важнейшей стороной демографического развития Казахстана. Они влияют на динамику численности всего населения, городского и сельского в отдельности, его этническую, половозрастную, профессиональную структуру, состав по уровню образования, материально - экономическому положению и по многим другим показателям. Поэтому настоящий аспект является актуальным для разработки и реализации научной демографической политики республики в условиях ее суверенитета.

Миграционные процессы в исследуемый период были продолжением предыдущих социально - политических и демографических событий в стране. Мы попытаемся проанализировать их историческую ценность и прогнозировать путь позитивного выхода из сложившейся сегодня демографической и миграционной ситуации. Еще до вхождения в состав России на территории современного Казахстана проживали множество различных национальностей [1].

Казахстану отводилась главная роль в борьбе за быстрый подъем зернового хозяйства, в связи, с чем в республике стала расширяться материально - техническая база сельскохозяйственного производства. В этой связи остро встала задача укрепить колхозы и МТС квалифицированными кадрами. Всего на освоение целинных и залежных земель в Казахстан в 1954 - 1962 гг. прибыло около 2 млн. человек, в основном из европейской части страны. Почти во всех областях создавались крупные промышленные объекты. Так, только за период с 1954 по 1958 гг. было построено и введено в эксплуатацию 730 новых промышленных предприятий. Высокие темпы развития народного хозяйства, интенсивное использование естественных ресурсов при огромном дефиците рабочей силы вызвали массовое перемещение людских ресурсов из других районов страны в создаваемые промышленно - территориальные комплексы. По республиканскому организованному набору рабочей силы для промышленности, строительства и транспорта в 1954 - 1965 гг. прибыло почти 0,5 млн. человек, что составляет почти 80% всего оргнабора республики.

В результате бурных миграционных потоков за период с 1939 по 1959 гг. численность населения Казахстана выросла почти в полтора раза и составила 9 294 741 чел. Произошли значительные изменения в расселении населения. В 1959 г. в Казахстане было зафиксировано уже 182 городских поселения, в том числе 43 города и 139 поселков городского типа. Количество горожан, по сравнению с 1939 г., возросло в 2,4 раза, а их удельный вес увеличился с 27,7% до 43,7%, или в 1,6 раза. Таким образом, Казахстан по удельному весу городского населения приблизился к общесоюзному показателю (48%) [2].

Наблюдается некоторый рост темпов урбанизации казахского населения. Удельный вес казахов среди городского населения повысился за период с 1939 по 1959 г. на 0,8 пунктов и стал составлять 16,9%. Лишь 24,3% казахского населения были жителями городов и городских поселений. Миграция сказалась на росте сельского населения, особенно в областях северного Казахстана - центре целины. Механический прирост населения в 1955 г., по сравнению с 1953 г. в Целиноградской области увеличился в 96 раз, в Кустанайской - в 23 раза. В целом, согласно переписи населения 1959 г. сельское население республики увеличилось на 19%, а в Целинном крае за это же время - на 83%. (70, 46) В то же время удельный вес сельского населения в общей численности населения Казахстана снизился до 56,3%. Численность сельского казахского населения Казахстана, по сравнению с 1939 г., увеличилась на 163425 чел., или на 7,7%. Казахи оставались аграрным этносом, хотя их доля в составе жителей сельских населенных пунктов стала меньше половины - 40,4%. Долевое участие казахов в национальной структуре сельских населенных пунктов по регионам выглядела следующим образом. Их удельный вес в составе сельских жителей был высок в Гурьевской области (90,7%) и Кзыл - Ординской области (87%). Больше половины составляли казахи в сельских населенных пунктах Западно - Казахстанского края - 66%; Актюбинской - 57,6%; Уральской - 61,4%; в Джамбулской - 52%; Чимкентской - 56,7% областях. Наименьший их удельный вес в составе сельских жителей был зафиксирован в Северо - Казахстанской - 16,1% и Целиноградской - 19,5% областях.

Население республики в этот период росло, главным образом, благодаря миграции, меньше – за счет естественного прироста. Тем не менее, в конце 1950 – х годах – начале 1960 - х годах показатели рождаемости по Казахстану превышали среднесоюзные почти в два раза, что можно объяснить более благоприятным соотношением мужчин и женщин (47,6% и 52,4%) находящимся в брачном возрасте и высоким удельным весом молодых людей в целинных областях. В последующие годы рождаемость резко падает, остается значительной разницей между уровнем рождаемости населения в городской и сельской местности [3].

О темпах прироста населения за счет миграционного притока населения свидетельствуют данные переписей населения. Общая численность населения области в 1959 - 1989 года увеличилась с 35,8 тыс. до 324,6 тыс. человек, или в 9,1 раза. При этом численность русских возросла на 92,4 тыс., или в 7,4 раза, украинцев – на 8,8 тыс., или в 7,6 раза, татар - на 4,5 тыс., или в 7,6 раза. В целом этническая ситуация приобрела многонациональный характер [4].

1. 
   Асылбеков М.Х. Галиев А.Б. Социально - демографические процессы в Казахстане (1917 - 1980 гг.), - Алма - Ата: Гылым. 1991 г.
   
2. 
   (Козина В.В. Демографическая история Казахстана: Учеб. пос. - Караганда: Изд - во КарГУ, 2007.
   
3. 
   История Казахстана (с древнейших времен до наших дней. В пяти томах. Том 4. - Алматы: «Атамұра», 2009.
   
4. 
   Зайончковская Ж.А. Россия: миграция в разном масштабе времени. М., 1999. (с. 22) (с. 18)
   
5. 
   Карачурина Л.Б. Географический анализ интенсивности миграционных связей России
   
6. 
   и ее регионов с республиками ближнего зарубежья (1969 - 1997 гг.): дис.к.г.н. М., 1999. (с. 150) (с. 79).
   
7. 
   Кудайберденова Ж.А. Влияние миграционных процессов на изменение историко - демографической ситуации в Казахстане (вторая половина 19 - начало 20 вв.) автореф.
   
8. 
   Бекешев К.О., Изтелеулова Л.И., Шайхыгалиев Е.А., Ельжанова Е.Т., Капбасова Д.С. Подъем целины и взаимопомощь в решении хлебной проблемы в 1954 - 1956 гг. Монография, - Кокшетау: КУАМ, 2015 (с. 84) (с. 48).
   

Кудик Татьяна Талгатовна - студент

Особое место занимает вопрос об истинных причинах одного из значимых восстаний в Советском Союзе, поднятое заключенными и продолжавшееся довольно долгое время по сравнению с аналогичными. В Степном лагере содержались представители более 34 национальностей. Из 20698 человек 9596 были украинцы, 2690 - литовцы. Значительную их часть осудили за участие в « повстанческом националистическом движении» на Украине и в Литве в период Великой Отечественной войны и послевоенные годы. Больше половины заключенных имели сроки от 15 до 25 лет. 18180 человек были осуждены по обвинению в шпионаже, терроризме, повстанчестве и политбандитизме. Они представляли гремучую смесь, которая могла взорваться в любую минуту.

Как известно, после смерти Сталина в марте 1953 года, стране ожидали демократических преобразований в общественно - политической жизни. Однако пришедшее на смену новое Советское руководство предприняло попытку ослабления командно - административной системы в некоторых сферах, к сожалению, не дошедших до лагерной системы.

К тому же, в мае 1954 года в Степлаг были присланы около 600 «бытовиков» - уголовников людей, которые были обыкновенными ворами, рецидивистами. В один из дней они попытались прорваться в женское лагерное отделение, охрана оперативно среагировала и вынуждена была открыть огонь. В общей суматохе погибло 18 человек, это обстоятельство привело к стихийному бунту 16 мая в ходе которого власть в лагере перешла в руки заключенных [1].

В лагерной тюрьме сидел бывший подполковник Красной Армии Капитон Кузнецов, в прошлом находившийся в плену у немцев и служивший комендантом лагеря русских военнопленных. Он и возглавил восстание.

Заключенные ждали правительственную комиссию, которая бы смогла выявить злоупотребления властью в зоне со стороны лагерного руководства. 19 мая в лагерь прибыли замначальника ГУЛАГа Бочков и помощник генпрокурора СССР Самсонов. Здесь уже были министр МВД КазССР Губин, зампрокурора республики. 20 мая они вошли в лагерное отделение №3. В ходе переговоров было решено, что зеки в обмен на льготы, в виде переписки и свиданий, прекратят неповиновение, выйдут на работу и не будут посещать женское отделение. Зеки разрешили беспрепятственно посещать лагерь членам правительственной комиссии, она должна была расследовать расстрел 16 - 17 мая. Кузнецов распорядился вынести пруты и приказал: «Головные уборы снять». Прокуроры и министры тоже обнажили головы.

21 мая в Алма - Ату полетела телеграмма из Жезказгана о том, что порядок восстановлен, большинство заключенных вышло на работу, 18 человек убито, ранено 70, им оказывается помощь.

Казалось, мир восстановлен. В Теректы вывезли 426 «бытовиков». Но заключенные из числа украинцев и литовцев воспользовались ситуацией. Установив связь с лагерными отделениями из поселка Рудник Жезказгана через вольнонаемных, они поставили цель вести «борьбу с советским строем и его карательной политикой». Метод выбрали тот же: неповиновение властям и массовые беспорядки. Требования: разрешить общение с женским отделением, сократить сроки «25 - летникам», вернуть высланных из страны родственников и вызвать в лагерь представителей ЦК КПСС! Руководство прокуратуры и МВД не знало, что делать. Все договоренности были нарушены. Так закончился первый этап Кенгирского восстания, начавшийся 16 мая и закончившийся 26 мая. Лагерное начальство не решалось применять оружие против восставших: достаточно было уже трупов. Этот факт также подтверждает А. Солженицын, «сложность обстановки 1954 года заставляла их мяться. Тот же Вавилон и тот же Бочков ощущали в Москве некоторые новые веяния. И так создалась заминка, а значит - время для мятежников начать свою независимую жизнь. В комиссию избрали 12 человек во главе с Кузнецовым. Комиссия сразу создала отделы: агитации и пропаганды; быта и хозяйства; питания; внутренней безопасности; военный и технический - пожалуй, самый удивительный в лагерном правительстве» [2].

Сорок дней зона была свободной от советской власти. Была избрана комиссия из числа заключенных, было свое радио, выпускались листовки, их разбрасывали с неба с помощью бумажных змеев, выдвигались требования, часть из них была почти выполнена.

«Спустя 40 дней, когда переговоры не привели к результатам, по приказу министра МВД Круглова с Урала перебросили пять танков Т – 34. Первой танковой дивизии внутренних войск. Под прикрытием грохота тракторов ночью танки окружили лагерь. Снайперы «сняли» с наблюдательных вышек часовых из числа зеков. На рассвете танки взломали стены и подавили восстание» [3].

В одной из глав « Архипелага ГУЛАГ» Солженицын пишет, что танкистам и штурмовавшим лагерь с оружием в руках перед боем дали водку: ведь давить безоружных спящих людей танками легче под влиянием спиртного. При сопротивлении заключенные применяли самодельные гранаты, пистолеты, пики, железные прутья и камни. Войска открыли огонь из пушек танков холостыми снарядами, применяли ракеты, конвойно - караульных собак. Операция закончилась в 5 утра. Восстание подавили.

«1000 человек перебросили в другие лагеря, 7 активных участников мятежа приговорили к расстрелу. Но, по Свидетельству американского исследователя Марты Кравери, расстреляли только четверых. Кузнецова тоже приговорили к расстрелу, но позже заменили на 25 - летний срок. А в 1960 - м амнистировали. Умер он в 60 - е годы своей смертью где - то на юге» [4].

В конце 90 - х годов огромные стопки личных дел заключенных Степлага, были найдены тысячи папок! Позже они исчезли, скорее всего, их засекретили. В 1956 году, когда лагерь закрыли, большинство освободившихся заключенных поселилось здесь, в Жезказгане, под подписку о невыезде. Создали семьи, родили детей…Но до сих пор, восстания 1954 года заключенных Степлага остается мало исследованной темой в Отечественной истории.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Архив г. Кокшетау: Ф 16, Оп. 1.
   
2. 
   Могильницкий В. // Казахстанская правда // 30.05.2006 год.
   
3. 
   Солженицын А. «40 дней Кенгира». - Алматы, 1989. - 43 c.
   
4. 
   Сабинин А.М. Острова архипелага ГУЛАГ в Казахстане // Страницы трагических судеб: Сб. воспоминаний жертв полит. репрессий в СССР в 1920 - 1950 - е гг. / сост.: Е.М. Грибанова, А.С. Зулкашева, А.Н. Ипмагамбетова [и др.]. - Алматы : Жетi жаргы, 2002. - С. 228 - 232 : ил.
   

Капышев Ардақ Қайыржанович

Гуманитарлық ғылымдардың магистрі

Капбасова Диана Серикбаевна

5В011400 «Тарих» мамандығының 4 курс студенті

Мусипова Маржан Жанбулатовна

Әлемдік тәртіптерге жаһандық экологиялық өзгерістер, соғыстар қаупі, ядролық қауіпсіздік, азық - түлік тапшылығы, әлемдік ортақ ақпараттану, түрлі індет аурулары, индустриалдық - техникалық ортақтану, техногендік катастрофалар, халықаралық терроризм, наркотрафик, халықаралық заңсыз қару сату, халықаралық қылмыскерлік, адамдарды құлдыққа сату, діни экстримизм т.б. әлемдік қауіптер мен қайшылықтар үздіксіз өз ықпалдарын тигізіп отырды [1].

Ашық, ақпараттық, технологиялық қоғамдар құру жағдайында аталған қауіптер әрбір халыққа, әрбір мемлекетке және олардың азаматтарына өздерінің әсерін тікелей, немесе жанама түрде тигізеді. Әлемдік қауіптердің шиеленісуі әлемдік экономикалық, қаржылық дағдарыстарға себеп болуда. Жаһандық дағдарыстардан әрбір мемлекет зардап шегеді. Сондықтан әрбір мемлекет әлемдік дамудың ортақ мәселелерін шешуге мүдделі. Бірақта, қандай қуатты болмасын жеке бір мемлекет әлемдік мәселелерді шешуге қауқарсыз. Жаһандық қауіптер мен қайшылықтарға қарсы барлық мемлекеттердің бірлескен әрекеттері мен ортақ шаралары қажет. Әлемдік саясат мәні осындай зәруліктен туындайды. Әлемдік саясат - халықаралық қатынастар субъектілерінің, саяси акторлардың әлемдік мәселелерді, қауіптерді және қайшылықтарды бірлесіп шешуін ұйымдастырудың жолдары, бағыттары және әдістері болып табылады. Әлемдік саясат жаһандық мазмұндағы саясат. Себебі ол барлық халықтар мен мемлекеттерге ортақ саяси шындыққа тікелей қатысты [2].

Әлемдік саясат көпқабатты және көпжақты құбылыс. Себебі оның қызметі жаһандық өзгерістердің және жаңа құбылыстардың тууына байланысты. Мысалы, ғаламшардың жаһандық жылынуы әлем халықтарына түрлі табиғи апаттар әкелуде. Сондықтан өндірістің зиянды қалдықтарын азайтуға әрбір мемлекет мүдделі деп есептеледі. Алайда көпшілік мемлекетер өздерінің, капитал мүдделеріне әлі де болса басымдылық беруде. Өндіріс дамуда, зиянды қалдықтар өсе түсуде. Ал, әлемдік саясат адамзатты сақтау үшін әр ел өзінің эгоистік, ұлттық мүдделеріне тиым салу қажеттілігін талап етуде [3].

Әлемдік саясат мақсаты мемлекеттерді ғаламшарлық ортақ мәселелерді ұжымдық шешуге ұйымдастыру, олардың арасында бейбітшілік пен татулықты сақтау. Басым державалардың және трансұлттық компаниялардың ғаламдық мәселелерді шешуге бағытталған іс - әрекеттерін ортақ арнаға бұру. Әлемдік саясаттың түпкілікті, көкейтесті міндеті - адамзаттың өмір сүруіне жағдай жасау арқылы, оның тіршілігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезеңде әлемдік басым державалардың саяси элиталары әлемдік саясат міндеттерін шешпейінше ешбір мемлекетте келешек болмайтындығын түсінуде [4].

Демек саясат мәнін ұғыну үшін халықаралық саясат бағыттарын, оның қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын білу маңызды. Әлемдік саясат соғыс қаупіне қарсы халықтардың және мемлекеттердің бірлесіп күресуі қажеттілігін сезінуден басталады десек қателеспейміз. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап әлемдік жақындасу, бірлесу, ортақтасу, мүдделердің тәуелділігі сияқты үдерістердің күшеюі тереңдей берді. Ортақ экономикалық, сауда, транспорт пен коммуникация ғылым мен ақпарат байланыстары халықтар мен мемлекеттерді өзара тәуелді ете түсті. Өзара келісіп, ортақ мәселелерді бірлесіп шешу міндеттері зәрулікке айналды. Әлемдік жаһандану үдерісі тек объетивті ғана емес, түрлі субъективті факторлар ықпалымен жылдамдай берді. Әлемдік деңгейдегі ортақ мәселелер жүйесінің қалыптасуы ХХ ғасырдың 70 - 80 жылдарында нақты нәтижелерін беріп жаһандық жаңа тәртіптер қалыптасты [5].

Мемлекеттер мен халықтар жаһандық мәселелерді бірлесіп шешу мақсатында әлемдік қауымдастық құрып отыр. «Әлемдік қауымдастығы» ұғымын алғаш рет ресми түрде 1969 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде АҚШ Президенті Ричард Никсон қолдаған. Ол, - «Бүкіл тарихи ғұмырымызды біз бірінші рет әлемдік қауымдастық болып отырмыз», - деп көрсетті [2]. Әлемдік қауымдастықтың мақсаты - әлемдік тәртіптерге әсер ете отыра әлемдік бейбітшілік пен адамзатты сақтау болып табылады. Негізгі мақсатты орындау үшін барлық мемлекеттер әлемдік қауымдастықты нығайта беруге мүдделі болуға тиісті. Бұл ретте әлемдік және аймақтық басым державалардың бейбітшілік пен татулық үлгілерінің маңызы үлкен. АҚШ, Қытай, Ресей, Индия, Бразилия, Жапония, Германия, Ұлыбритания, Пәкістан сияқты қуатты мемлекеттердің агрессияға бармауы, әлемдік тәртіптерде бейбітшілік пен қауымдастығының жаһандық мәселелері мен қауіптерді тиімді шешу саясатын жүргізуге жағдай туғызатыны анық. Әлемдік тәртіптерде, әлемдік геосаяси құрылымда бейбітшілік әлемінің басым болуына жағдай жасайтын мемлекеттерді нағыз бейбітшілікті сүйетін мемлекеттер ретінде бағалауға болады [6].

Көпполярлық әлем - көптеген мемлекеттер тең экономикалық және әскери күшке ие болатын әлемдік құрылым. Теория жүзінде бұл ең тұрақсыз жүйе екен. Құдіреті тең мемлекеттердің бейбіт қарым - қатынаста өмір сүруі ұзаққа бармауы ықтимал. Дегенмен, ұзаққа созылуы да ғажап емес. «Биполярлық жүйе барысында да ерте ме кеш пе бір жеңімпаз анықталады» - дейді сарапшылар. Ал бір полярлық әлем уақыт өте келе ыдырайтындығына сарапшылар сеніммен қарайды [7].

Бүгінгі таңда, халықаралық қатынастарда дипломатияның алатын орны ерекше. Әлем кардиналды түрде өзгерді. Соғыс саясаттың жалғастырушысы болмайтын болды. Халықаралық аренада ХХI ғасырда әлем дамуының жолдары күнделікті талқыланып жатыр. Сол себепті, дипломатия халықаралық қақтығыстарды тойтару немесе реттеу мақсатында келіссөздер жүргізу өнерінің, компромистер мен өзара тиімді шешімдерді табу, сонымен – қатар, әртүрлі сфераларда халықаралық ынтымақтастықты тереңдету мен кеңейтудің қайнаркөзі болып табылады. Н.Ә. Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында кітабында былай дейді: Қазіргі тарихтың кестесі мейілінше тығыз. Бұрындары жүзжылдықтар мен онжылдықтарға созылатын іс – бүгіндері қас қағымда атқарылады. Қазір мемлекеттердің басшылары мен президенттері күн сайын кездесіп жатады, ал кезінде тіпті көрші державалардың билеушілері бір - бірімен ешқашан кездеспеген немесе кездескен күнде де белгілі бір биліктің, яки мемлекеттің жаңғыруы себепші болып отырған. Бүгінгі таңда жаңа мемлекеттер мен одақтар ай сайын бой көтереді десе де болады, ал олардың түбегейлі еңсе көтеріп, құрылымын орнықтыруы үшін санаулы - ақ жылдар қажет [9].

Қорытып айтар болсақ, бүгінгі таңдағы әлемдік саясатта АҚШ - тың гегемондығы анық байқалады. Әлемдік саясаттағы Американың араласқан дау - жанжалдары көбінесе халықаралық қауымдастықтың мақұлдауымен, өткір қажеттіліктен туындап отырады. Адам пенде болғандықтан, заң болмаса, «Әй дейтін ажа, қой дейтін қожа» болмаса, ойына келгенін істеп, жайылып кететіні бар. Сол сияқты, «бұзық» мемлекеттерді де қадағалап, бассыздықтарын тежеп отыратын бір күш қажет. Өкінішке қарай, осындай игі мақсатта құрылған БҰҰ көп жағдайда дәрменсіздік танытады. Сондықтан, «әлемдік жандарм» рөлін көбінесе АҚШ пен НАТО елдері атқаруға мәжбүр. Бұл – бұлтартпас факт [10].
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. // Алматы Атамұра, 2003.
   
2. 
   Сауытбек Абдрахманов, Әлемге әйгілі ұйым // Егемен Қазақстан - 2007 жыл 14 желтоқсан. - б. 5.
   
3. 
   Тоқаев Қ.К. «Қазақстан Республикасының дипломатиясы» - Алматы: 2002 - б. 311 - 312.
   
4. 
   Құлжабаева Ж.О. Халықаралық жария құқық. Жалпы және ерекше бөлімдер. – Алматы: «HAS» баспа компаниясы, 2003 - с. 98.
   
5. 
   Любецкий В. «Эволюция ядерной политики США в 1989 - 2000 гг.» // Мировая экономика и Международные отношения. - №9. - 2001. - c. 45.
   
6. 
   Новейшая история стран Азии и Африки. ХХ век. 1945 - 2000. т. 2, под ред. Родригеса, Москва, 2002 г. - c. 102.
   
7. 
   Саяси түсіндірме сөздік. - Алматы: ИСИ, 2007, 616 б. (85).
   
8. 
   «Современные международные отношения и мировая политика» под ред. Торкунова, Москва, 2004 г. - c. 93.
   
9. 
   Иноземцев В.Л. Бөлшектенген өркениет. М., 1999.
   
10. 
    Султанов Б.К. Музапарова Л.М. Становление внешней политики Казахстана. Алматы. ИМЭП баспасы. 2005. 5 - 6 б.
    

Шайхыгалиев Ербол Аманжолович - гуманитарлық ғылымдардың магистрі

Сактаганов Алмат Сайранович - Ик - 41 тобының студенті
Аңдатпа

Бұл мақалада Түрік қағанаты кезеңіндегі түріктердің Ұлы Далада орнатқан басқару жүйесінің ерекшеліктері сипатталған.
Аннотация

В данной статье рассматриваются особенности системы правленния установленный в период Тюркского каганата в Великой Степи.
Annotation

This article to consider the features of the system of government established in the period of the Turkic Khaganate.
Орта ғасырлық мемлекеттердің қалыптасу кезеңінде Орталық Азияның солтүстігі мен Оңтүстік Сібірді мекендеген тайпалардың арасында түріктер басты рөл атқарды. Жужандардың тағылық мемлекетіне нүкте қойып, Ұлы даланы біріктірген олар Түрік қағанатының негізін салды. Жүз жылдан кейін өмір сүруін тоқтатқанына қарамастан, түріктер Еуразияның тарихында маңызды орынға ие болып қала берді.

Түрік қағанатының билеушісі қаған, яғни елхан болған. Қаған саяси билігін ру ақсүйектерінің кеңесімен жүргізді. Қытай мәліметтеріне қарағанда қағанды жариялау өте күрделі рәсім болған: бектер оны ақ киізге отырғызып, күн жолының ыңғайымен халықтың айқай - қиқуы үстінде шеңберді тоғыз рет айналып шыққан. Кейін оны ақбоз атқа отырғызып, мойнына дереу жібек бұғау салып, оны қолма - қол босаңсытып, одан: «неше жыл хан болғың келеді?» - деп сұраған. Бірақ бұл сұрақтың ел басқару мерзімін анықтау ісінде қандай рөл атқарғаны белгісіз, бәрінен де дұрысы, бұл әдет, тайпа көсемі болып сайланатын кездің салты есебінде сақталып қалған тәрізді. Ал тақты мұраға қалдыру жүйесі өте күрделі болған.

Мемлекеттің қағаннан кейінгі бірінші адамы жабғу болған. Жабғу қағанның уәзірі қызметін атқарды. Әдетте бұл лауазымды орынға қаған әулетінен шыққандар ғана тағайындалып отырды. Мысалы, Бумын қағанның кезінде жабғу шенін оның туған інісі Істеми алған. Алайда жабғу қағанның мұрагері болып есептелінбеді. Мұрагерлер, атқаратын қызметіне қарамастан, «тегін» деп аталған. «Тегіндерге» қағанның ұлдары мен жақын туыстары жатқан. Қарауында билейтін еншілі жер - суы бар текті ханзада «шад» деп аталған, мысалы, кейін қаған болған Сымо, өгей деп күдіктенген соң «шад» бола алмаған.

Мән - маңызы төменірек шендерді Ашина әулетіне жатпайтын адамдар алған, дегенмен барлық қызмет орындары мұра етіп қалдырылып отырған.

Қағанның өз әскери жасағы болды. Ірі соғыстар кезінде көшпелі - малшылардан тұратын жасақ жиналынды. Батыс Түрік қағанатының «Он оқ елі» деген атынан қоғамның ондық жүйеден тұрғанын көруге болады. Жебе билік белгісі ретінде танылды. Әрбір оқ 1 түмен, яғни 10 мың жауынгер шығаруға міндетті болды. Түмен басында соғыс туын ұстаған «шадтар» тұрды [1].

Көне түріктердің ондық жүйесі әскери - әкімшілік сипатта болғандықтан, генеологиялық негізде құрылған жүйені ығыстырды. Бұл ұлыстық жүйе аумақтық жағынан ұйымдасты. Әрбір ондыққа бірнеше тайпа кірді. Түрік қағандары ірі руларды ыдыратып, олардың халқын шағын ұлыстарға бөлуге тырысқан.

Қаған тайпа басшыларынан жоғары, саяси билікке ие болып, сот және әскери қолбасшы қызметін де атқарған. Сонымен қатар қаған билігі тайпа ақсүйектерінің мұқтаждарына тәуелді болды.

Төменгі шендер Ашин әулетіне жатпайтындар болған, бірақ барлық қызмет мұрагерлікпен беріліп отырған. Осыған жүгіне отырып, түрік қоғамының феодалдық қоғам болғанын көреміз.

Түрік қоғамында еріктілер мен Ашин ұрпақтарынан басқа жаулап алу жорықтары кезінде қолға түскен құлдар мен күңдер де болған. Көбінесе әйелдер басым болған. 569 жылы Істеми Византия елшісі Земархқа қырғыз күңін тарту еткен. Жорық сәтті болған жағдайда Қытайдан сан мыңдаған күңдер айдап әкелінген. Тіпті тұтқындарды бөлісу кезінде түрік билеушілері арасында талас - тартыстар да болып тұрған. Түріктердің құлшылықты кең қолданғанын байқаймыз. Бірақ бұл жерде: көшпелі шаруашылықта құлдар қалай, не үшін пайдаланылған? – деген сұрақ туындайды. Түріктер арасында құлдардың жағдайы жақсы болғанға ұқсайды. Өйткені көшпелілерде аттар өте көп болғандықтан, құл кез келген уақытта оны алып, қашып кетер еді. Сөйтіп, құлдың қожасы шығынға батып, абыройы төгілген. Түріктердің құл ұстауға ұмтылуы осыны дәлелдей түседі. 486 жылы Шаболио ханға Суй империясының вассалы болуды мойындаңыз деген ұсыныс жасалады. Сонда Шаболио: «вассал» деген не? – деп сұраған екен. Оған: «Суй патшалығында «вассал» біздегі «құл» деген сөзбен бірдей деп түсіндіреді. Қаған сонда: «Мен Көк перзентінің құлы болғаныма қуаныштымын» - деп жауап береді де, елшіге сыйлық ұсынып, өз қуанышын білдіреді. Осы үзінді бізді біреудің құлы болуда тұрған қандай қуаныш? – деген ойға қалдырады [2].

Бүгіннен бастап Қытай империясының құлы боласың дегенді естігенде, Шаболио қағанның көкейінде бірдеңе болған тәрізді. Мүмкін құл сөзі түріктерде басқа мағына білдірген де шығар? «Құл» сөзінің мәселесін анықтауға Орхон - Есисей жазбаларындағы кейбір жазбалар мүмкіндік береді. Күтлегіннің «Үлкен жазуында» былай делінген: «табиғч будунка баглик уры оглын күл болту, сілік кыз оглын кюнг болты.», яғни «табғаш халқына бек ұлдары құл болды, пәк қыздары күң болды» деген мағына білдіреді. Шығыс түріктер Суй империясына, кейін Тан империясына бағынышты болғанына қарамастан өз жерлерінде еркін өмір сүріп, империяның басқа халықтарымен дәрежесі тең болды. Түріктер қытай әскеріне қосылып жорықтарға қатысатын, қызметтік мансабы да өсіп тұрған. Олар Қытайға бағынғанына қарамастан, ешбір әлеуметтік қанауға ұшырамаған.

Орхон - Енисей жазбаларының тағы бір мәтінінде былай делінген: «Елтеріс қаған елсіреген, қағансыраған халықты, күң болған халықты, түркі иелігінен айырылған халықты ата - баба мекеніне қайта орнатты. Мұнда тағы да жеке бастың еркіндіктен айрылғаны емес, тек жатжерлікке бағынғаны ғана айтылады.

Қытайлық «Суйшу» жазбаларында салық жөнінде көмескі ғана хабарланады: «Берілетін адам, ат, салық пен мал санын ағаштағы кертіктерге қарап есептейді». Бірақ Моисей Каганкатваци Түрік қағанаты бодандарына алым - салық салу жүйесін тамаша суреттейді: «Теріскей кінәзі жұрттың береке - құтын қашыра қорқытып, ел ішін үрей биледі. Ол қолдарынан алтын айыру, күміс өндіру, темір мен мыс қорыту келетін өнершілердің бәр - бәріне бақылайтын қарауылдар қойды. Сол сияқты ол тауарлар мен Ұлы дария - Күра мен Аракстан балық аулайтын балықшылардан баж салығын жинайды, бұған қоса парсы патшаларының хат - хабар қатынасы қағаздарынан да дирхем алып тұратын болды».

Бұл сынасөзден көретініміз, түрік қағандары алым - салықты Иран шахтарынан әлдеқайда көп алған, демек түрік хандары мен бекзаттарының байлығы елді жаулап алған сайын өсе берген. Олар Халха мен Жоңғарияны жайлаған телелерден, соғды қала - мемлекеттерінен, Маньчжуриядағы қидандар мен хилардан, Кавказ халықтарынан, Орал угорларынан, Сібір халықтарынан, болгарлар мен хазарлардан, Саян - Алтайдың түскей жоталарындағы орман тайпаларынан ұдайы салық алып тұрған. Одан басқа Қытай империясы жыл сайын аса көп салық төлеп тұрды, оны төлемеген жағдайда шапқыншылыққа ұшырайтын болған. Ал Иран мен Византиядан да не бейбіт бітімнің, не одақта болғанының төлемі үшін үнемі тарту - таралғылар түсіп тұрған. Осынау байлықтың бір бөлігі қатардағы сарбаздарға да берілген, өйткені бағындырылған халықтарды қанауға тек жауынгерлер арқылы ғана мүмкіндік болатын, дегенмен табыстың негізгі бөлігі билеушілердің қазынасын толықтырып отырды [3].

Осындай жолмен жиналатын байлық қисапсыз көп болғанға ұқсайды. Түрік жабғуы Істемидің Византия елшілерін қандай сый - сияпатпен қабылдағанын Менандр Протектор сипаттап жазып кеткен. «Олар түсте әдемілеп ауқаттанады және ұзақ күнді сол шатырда той - томалақпен өткізеді. Шатыр алуан түрлі оқа - зермен оймышталған жібек матадан тігілген еді. Олар шарап ішіп шаттанысты, бірақ шарабы біздердікі секілді жүзімнен жасалатын шарап емес. Олардың ішетін сусыны (қытайдың күріш арағы) да тағылардың белгісіз сусыны. Келесі күні олар кешегі сияқты жібектен жасалып, әртүрлі түспен әшекейленген басқа бір шатырға апарылды. Мұнда олардың әртүрлі әулиелері қойылған екен. Дизабул (Істеми) саф алтыннан құйылған тақта отырды. Осынау үйдің дәл ортасында алтын ыдыс аяқтар мен бүріккіштер, кеспектер бар, олары да алтыннан. Олар тағы да ауқатқа бас қойды, қажетті кептерін ішімдік үстінде айтып, сырласып біткесін, жөн - жөнімен тарқасты. Келесі күні олар басқа бір кең бөлмеге кірді, мұнда алтынмен апталған ұстындар, сол сияқыты төрт алтын тауыс тіреп тұрған алтындалған төсек болатын. Бөлме алдындағы кең алаңға ұзыннан ұзақ етіп арбалар тізіліп қойылған, олардың үстінде көптеген күміс бұйымдар, аяқ - табақтар мен себеттер, әртүрлі адамдардың күмістен жасалған бейнелері бартұғын, бұларының бізде жасалатын бұйымдардан ешбір кемдігі жоқ еді. Түрік бегінің жиһаз - мүлкі міне осындай еді.

Бұл байлықтың барлығы басқа халықтардан таланып алынған еді, бірақ өздерін әлемнің жартысының қожасына айналдырған түріктер жеңісі кездейсоқ нәрсе болмайтын. Олардың жалпы көшпелілер деңгейінен жоғары тұрған әскер мен басқару жүйесін шебер құрғаны сондай, түріктер сол жеңіске лайық жұрт болған деп толық сеніммен айта аламыз.

Түріктердің басқару жүйесі. Түрік қағанаты құрылғаннан кейін оның басқару жүйесі мәселесі бірден көтерілді.

Бумын қаған қайтыс болғаннан кейін оның мұрагері әрі баласы Қара Еске әкесінен көп кешікпей – 553 жылы жастық шағында қаза табады. Оның ұлы Шету тақтан тайдырылады. Жоғары қаған билігі Бумынның екінші ұлы – Мұқан қаған лауазымын алған Кушудің қолына тиеді. Оның тұсында Түрік қағанатының құдіреті шарықтау шегіне жетті, сонымен қатар басқарудың еншілі - таспиқтық жүйесі де құрылады, соның арқасында түріктер жүз жылдан аса уақыт бойы Еуразияның ең мықты мемлекеттерімен бәсекелесе алатын дәрежеге жетті.

Еншілі - таспиқтық жүйенің мәні мынандай: Түрік қағанаты «найзаның ұшымен, қылыштың күшімен» құрылған болатын. Он жылға жуық уақыттың аралығында Сары теңізден бастап Еділге дейінгі кең даланы мекендейтін көшпелі тайпаларды толығымен өздеріне қаратып, тағы да жиырма жылдай басқыншылық саясатын кеңейтіп жалғастыра береді. Бірақ осынау ұлан - ғайыр жерді бағындырып қана қоймай, оны уыстан шығармай, ұстап қалу керек еді. Түріктердің қанаушы билігіне бағынышты халықтардың көңілінен шықпағаны түсінікті, сол себепті қағанаттан оқшаулануға ұмтылғандар әрқашанда толастамады. Ашин әулетіне қарсы көтерілістер түріктер билігі жойылғанға дейін, бірде ана жерде, енді біресе басқа жерде үнемі болып тұрды [4].

Мұқан қағанның ең басты мақсаты - басып алынған аймақтардың бөлініп - жарылып кетуін болдырмау еді. Байрағына бөрі басы бейнеленген, көк сауытты атты әскер тұрғанда бағынышты халықтар Ашин қағанына адалдықтан айнымаған. Тек қолында қуатты әскері бар бек қана жат жерлік халықтардың көтерілуі мен бөлінуін тыйып тастай алар еді. Бірақ бек уысында үкімет билігі мен әскер болып тұрғанда және көп жағдайда оның енші аймағы мен қаған ордасын орасан зор қашықтық бөліп тұрғанда, бектердің қағанға адалдығын сақтап тұруға итермелейтін нәрсе ойлап табу керек болды. Мұқан қағанның өз орнына туысқан бауырларын тағайындап кетуіне де мүмкіндігі болды, алайда туысқандардың арасында талас - тартыстың әрдайым болып тұратынын ескерген қаған басқарудың басқа жүйесін таңдап алды. Жаңа басқару жүйесі еншілік - таспиқтық жүйе деп аталды. Оның негізгі қағидасы: егер мейірімділік сезімі мен жеке басының ізгі қасиеттері адалдықтың кепілдігі бола алмаса, онда ол адамды орталық үкіметке тәуелді етіп қоятын тәсілін табу керек. Еншілік - таспиқтық жүйе тәж - тақты мұра ретінде алу кезегін реттеп, жөнге қойды. Заңға сәйкес, Мұқан қағанның мұрагері болып баласы емес, інісі саналады, сосын немере інілерінің үлкені ағасының мұрагері аталды. Тақты күткен ханзадалар басқаруға енші етіп аймақтар алатын болған.

568 жылы Түрік қағанаты төрт еншілік аймаққа, ал 576 жылдан бастап сегіз еншілік аймаққа бөлінген. Бұл жерде енші - аймақтардың Батыс Еуропадағы феодалдардың үлестеріне ұқсайтыны байқалады. Мұнда бәрінен бұрын әскери күшті бөліп, белгілі бір ауданмен қоса әскери қолбасшыға бағындыру ісі жүзеге асырылған. Жоғары ханды Менандр «Арсила» деп атаған. «Арсила» ұғымы түріктің Арыслан деген аты екені күмән келтірмейді. 572 жылы Мұқан қаған қайтыс болғаннан кейін, жаңа заңға сәйкес таққа оның інісі Тобохан отырады, ендеше Арыслан Тобоханның өз аты болған деп болжаған жөн.

572 жылы Тобохан шығыстан немере інісі Шетуге, батыстан – інісіне еншіліктер бөліп береді. 581 жылы Тобо қаған қайтыс болғасын, ол жерін Бөріхан атанған өз ұлына қалдырады. Мұқан қағанның баласы Төременнің теріскейде, шамамен қырғыздар мен шіктердің жерлерінде, қосыны болған. Ал Істеми балаларының еншіліктері де болды: Қара Сордың (Тардуш) еншілігі, Түріксанф еншілігі Еділ мен Жайық аралығында болды. Ұлы ханның (қағанның) қосыны түріктердің байырғы жері – Алтай өңірінде болған, ал қалған екі еншілік, оның екі ұлына: Әмір мен Тегіншат меншігінде болған секілді.

Еншіліктердің осындай күрделі, шатасқан жүйесі жағдайында болуы тақ - тәж мұрагерлері арасында таспиқтық заң бастапқы кезде аса жағымды рөл атқарды. Енші аймақтық - таспиқтық жүйе жасы толмаған ханзаданың таққа отыруына кедергі жасалады, өйткені ол мемлекетті жөнді басқара алмай, оны мүшкіл халге түсіруі мүмкін еді. Сондықтан жоғары билік тәжірибелі адамдардың қолынан шықпаған. Ал енші аймақтардың бектері ерте ме, кеш пе, әйтеуір жоғары билікті алуға үміттеніп, бүлік шығармады, алауыздық тудырмады. Енші аймақтарға ие болған Ашин әулетінің ұрпақтары өздеріне бағынышты жерді көрші мемлекеттер есебінен ұлғайтуға тырысқан. Сондықтан Түрік қағанаты әр бағытта үнемі ұлғайып отырған. Түріктер басқарудың бұл жүйесін ғұндардан алғанға ұқсайды. Өйткені екі халықтың тамыры бір еді. Қытай және басқа да деректерде түріктердің арасында «үлкен әулеттің» болғандығы туралы ешбір мәлімет келтірілмейді. Ашин әулетінен шыққандардың барлығы таққа үмітті болған. Қалай болғанда да жүйенің нәтижесі Түрік қағанытының тарихында, жақсы жағынан да, жаман жағынан да көріне бастайды [5].

Бұл жүйенің әбден ойланып, тиянақталып жасалғанына қарамастан оның олқылықтары көп ұзамай көріне бастады. Іс жүзінде түріктер қоғамының мызғымас бірлікте болуы мүмкін емес еді, өйткені жалпыұлттық мүдде қаншалықты жоғары қойылғанымен, қолдарында аса үлкен күш жинақтаған әскери қолбасшыларлдың елден бөлініп шығуын тоқтата алмады. Түріктердің бұл ерекшелігі рулық - тайпалық тіршілік - тұрмысты сақтап қалуға себепші болған көшпелі мал шаруашылығының жағдайы мен өндіргіш күштердің төмен дәрежеде болуына байланысты еді.

Түріктердің шаңырағы шайқалып, ішкі талас - тартыстар басталған кезде қатардағы сарбаздардың қаған билігіне қарсы шыққан бірде - бір жәйтті кездестірмейміз. Көтерілістер басында әрқашанда ханзадалар мен хан тегіндегі бектер тұрған.

Барлық түріктер толығымен жауынгер болғандықтан, олардың бәрі Ашин әулеті бектерінің біреуі болмаса, екіншісінің жасағында қызмет атқарған. Бектер өз жауынгерлерінің көңіл - күйімен әрдайым санасып отырған, өйткені олар оның бірден - бір тірегі және қорғанышы болды. Демек, жауынгерлер оларды билеуші бегін не бұлардың өз мүдделеріне сәйкес әрекет етуге итермелеген, не оны тастап кетіп қалатын болған. Сондықтан мемлекет ішінде соқтығыстар сөзсіз болған. Бірақ қатардағы сарбаздардың бай - бағландарға қарсы күресінің орнына, өзара ортақ мүдде арқылы ғана емес, рулық бірлік арқылы да байланысып жатқан жеке топтар арасындағы күрес пайда болады. Сонымен бірге сырттан келген қауіп те күшті болды: бір жағынан Қытайды біріктірген Суй империясының әскері кез келген уақытта түріктерге қарсы шабуылға шығуға дайын болды, ал екіншіден, түріктерге ұзақ уақыт бойы бағынып келген теле тайпалары билеушілеріне қарсы шығуға ыңғайлы сәтті күтті. Түрік жауларының мықтылығын түсінген қатардағы түрік халқын берік топтаса түсуге мәжбүр етеді, сол себепті жауынгерлердің қағандар мен бектерге қарсы бірде - бір көтерілісі болмаған.

Алайда қағанаттың дәуірлеп тұрған шағы жыл өткен сайын артта қалғаны түсінікті бола бастады. Түрік қағанаты шапқыншылықтар мен ішкі талас - тартыстардың нәтижесінде ғана құлаған жоқ, оған жаңа әлеуметтік ортаның қалыптасуы, таптардың пайда болуы да әсер етті. Қағанатты жан - жағыннан мәдениеті жоғары дамыған Қытай, Иран, Соғды, Византия, Гаочан сияқты елдер қоршап тұрды. Бұл елдерде феодалдық қатынастар ерте дамып, орнаған еді. Оның әсерінен түріктер бөлшектеніп кетті. Сонымен бірге түрік жауынгерлерінің күш - қуатына Қытай мен Иран мемлекеттері қулық - сұмдықты, арбап - алдауды және ақшаны қарсы қойған. Қулық дегенді білмейтін, бектеріне адал берілген түрік халқы қытайлықтардың алдауларына оп - оңай сеніп қалып, ұдайы тұзаққа түсіп отырған. Онымен қоймай, Қытай, Иран және Византия сияқты алпауыт елдер түрік атты әскерінен кем түспейтін, техникалық жағынан күшті жарақталған, әбден жаттығып, шыныққан жалдамалы әскерді пайдаланды. Сол кездегі Еуразиядағы саяси жағдайды ескерсек, Түрік қағанатының құламағанына емес, оның жүз жылдан астам уақыт өмір сүргеніне қайран қалу керек.

1. 
   Кусаинова М.А. История Казахстана. // Алматы: «Шың Кітап», 2006. - 354 с.
   
2. 
   Құлахметова Л. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі байырғы түркілердің ел басқару жүйесі. // Алматы: «Қазақстан тарихы», 2003, №5. б. 37.
   
3. 
   Бернштам А.Н. Социально - экономический строй орхоно - енисейских тюрок в VI - VIII вв. М. - Л.: «Издательствр Академии наук СССР», 1946. - 208 с.
   
4. 
   Гумилев Л.Н. Удельно - лествичная система у тюрок в VI – VIII веках: (К вопросу о ранних формах государственности) // Москва: «Советская этнография». 1959. №3. С. 24.
   
5. 
   Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва: «Издательство восточной литературы», 1961. 391 с.
   

Шмидт Анна Владимировна - студент

Как проходила депортация? Что вытерпели чеченцы и ингуши? Что пережили? В памяти людей все еще остались воспоминания тех ужасных дней, когда ни в чем не виновных людей бросили в холодные сибирские и казахские земли.

Проводимые в странах СНГ в 1980 - 1990 - е годы меры по реабилитации народов вызывают необходимость исследования проблемы депортации и репрессий "поруганных" и "наказанных" народов и групп населения, принадлежащих к различным этническим меньшинствам. На практике получилось так, что нормативная база осуществления практических мер по реабилитации народов формировалась, начиная с Закона РСФСР "О реабилитации репрессированных народов", без должного научного обоснования и на первых порах имела больше популистский характер. Трудов по этой проблеме практически не существовало. Оставались недоступными документы, хранившиеся в "Особой папке" И.В. Сталина под грифами: "совершенно секретно", "разглашению не подлежит". Никто не заявлял и о имевшихся документах, связанных с реабилитацией, проводимой в конце 1950 - 1960 - х годов [1].

Трагедия репрессированного народа - это двойное горе, потому что нет большего несчастья для нации, чем потерять Родину. Ясно, что депортация носила античеловеческий характер. На сегодняшний день дана политическая, историческая, правовая и моральная оценка сталинскому злодеянию.

В течение января - февраля 1943 г. Северный Кавказ почти полностью был очищен от немецких оккупантов. Вместо изоляции враждебных элементов и ликвидации оставшихся бандитских группировок началась усиленная разработка планов по депортации двух народов, насчитывающих к тому времени около 500 тыс. человек. В январе 1944 г. для их выселения были выделены 14 200 вагонов, автомобильный транспорт, прибывший по ленд - лизу из США через Иран в СССР. 20 января СНК республики и Чечено - Ингушский обком ВКП(б) приняли совместное решение "Об обеспечении подготовки тактических учений войсковых частей Северо - Кавказского военного округа в горных условиях", предусматривающих скрытую подготовку к выселению чеченцев и ингушей. 31 января вышло постановление Государственного Комитета Обороны о депортации чеченцев и ингушей в Казахскую и Киргизскую ССР. 21 февраля последовал приказ НКВД №00193 о переселении чеченцев и ингушей, а 7 марта Указом Верховного Совета СССР была ликвидирована Чечено - Ингушская АССР. Операцию по их выполнению проводили Л.П. Берия и его заместители Б.З. Кобулов, И.А. Серов, С.С. Меркулов. Она началась 23 февраля. На следующий день Берия доложил Сталину: «Выселение проходит нормально. Из намеченных к изъятию в связи с операцией лиц арестовано 842 человека». На 25 февраля со своих родных мест были выдворены 352647 чеченцев и ингушей. В конце февраля Берия доложил Сталину о том, что из Чечено - Ингушетии в Казахстан и Киргизию отправлены 478479 чеченцев и ингушей, в том числе чеченцы из Дагестана. Ингушей насчитывалось 91250 человек. «В переполненных до предела "телячьих вагонах", без света и воды, почти месяц следовали мы к неизвестному месту назначения. - рассказывал заведующий отделом бывшего Северо - Осетинского обкома КПСС ингуш X. Арапиев. - Пошел гулять тиф. Лечения никакого, шла война. Во время коротких стоянок, на глухих безлюдных разъездах возле поезда в черном от паровозной копоти снегу хоронили умерших (уход от вагона дальше, чем на пять метров, грозил смертью на месте)». За время проведения операции было арестовано 2016 человек, изъято 20072 единицы огнестрельного оружия [2].

По данным лидера выступавших на стороне захватчиков чеченцев X. Исраилова (Терлоева), под его знаменами могли выступить пять территориальных округов с общим числом участников 24970 человек. Депортация на этом не завершилась. До конца 1945 г. ей подвергались чеченцы и ингуши, оставшиеся по различным причинам на территории республики; проживавшие в соседних областях и республиках, отбывавшие наказание в исправительных колониях и трудовых лагерях, расположенных на территории Европейской части РСФСР, мобилизованные из Красной Армии. Чеченец В. Алиев (Чечен - аул Атагинского района Чечено - Ингушской АССР), находившийся на службе в Красной Армии с 25 декабря 1942 г. (призывался как секретарь Атагинского райкома ВЛКСМ по пропаганде и агитации), сообщал: "Без предъявления ордера на арест мне предложили сдать оружие, снять знаки различия. 25 июля 1944 года военным трибуналом 3 - го гвардейского Сталинградского мото - механического корпуса. я был осужден. Я отбыл свой срок, но у меня два сына. Я не хотел, чтобы позор, принятый мною на себя, хотя бы отраженно падал на моих сынов". Таких заявлений в то время поступало множество. По данным отдела спецпоселений МВД, среди возвратившихся с фронта спецпереселенцев Северного Кавказа насчитывалось 710 офицеров, 1696 сержантов, 6488 рядовых. Для спецкомендатур, где пребывали чеченцы и ингуши, также были характерны строгий режим, тяжелые условия проживания. "Каждый месяц пятого числа, - вспоминал Герой Социалистического Труда, председатель Ассоциации деятелей эстрадного искусства СССР Махмуд Эсамбаев, - я должен был являться в комендатуру и расписываться в том, что я на месте, не сбежал. Такая процедура казалась мне унизительной." Однако многие чеченцы и ингуши не соглашались с подобным бесправным положением. Горцы - народ свободолюбивый. Не случайно, что именно от них поступало в Центр, в частности, на имя Сталина, больше всего писем, в которых переселенцами выражалось недовольство своим положением. Житель с. Назрань С.Ш. Исмаилов сообщал: "Я написал письмо на имя Сталина о том, что история человеческого общества не знает такого бесчеловечного отношения к целой нации" [3].

«Для осуществления операции «Чечевица» было привлечено до 19000 тысяч оперативных сотрудников НКВД, НКГК и «Смерша» и около 100 тысяч офицеров и бойцов войск НКВД, мобилизованных со всей страны для участия « в учениях в горной местности».

В ходе операции было арестовано 2016 человек. За первый день 23 февраля 1944 года было выселено 333739 человек, из них 176950 погружено в вагоны» [4].

К 1 марта было отправлено 478479 человек из них 387229 чеченцев и 91250 ингушей. Согласно архивным данным в Казахстан в 1944 году прибыло 239768 чеченцев и 78479 ингушей. К ним прибавились несколько тысяч чеченцев и ингушей, уволенных из рядов Красной Армии после февраля 1944 года, около 60000 демобилизованных солдат и офицеров.

Индустриальная область Казахстана, Карагандинская, приняла в 1944 году 40300 тысяч депортированных чеченцев и ингушей.

До настоящего времени эта мрачная история борьбы за жизнь в условиях спецпоселения историками недостаточно оценивалась. Надежда на воссоединение с родителями, детьми и близкими, вместе с состраданием чеченцев и ингушей другу к другу, милосердию простых граждан и проявленной невообразимой стойкостью и изобретательностью выживания в условиях послевоенного голода, режима спецкомендатур - все это настолько перемешалось в сознании людей, что не позволило им сгинуть, раствориться и ассимилироваться cреди народов советской эпохи [5].

Трудно посчитать людские, материальные, культурные и нравственные моральные потери чеченцев и ингушей во время депортации. Чечено - ингушское население потеряло многое и безвозвратно, в том числе своих лучших людей. Безвозвратно уничтожены и утеряны многие исторические памятники материальной и духовной культуры чеченцев и ингушей. Время, безвозвратно ушедшее в небытие, можно продолжать и продолжать горьким списком. Пагубность депортации заключается в том, что был нанесен ущерб генофонду народов. И эти потери могли бы быть еще более ощутимы, если бы казахи, узбеки и другие народы не поделились своим теплом, своим кровом, последним куском хлеба.

Искреннее чувство признательности и благодарности вызывают сведения о доброжелательности, сострадании, готовности помочь попавшим в столь тяжкую беду чеченцам и ингушам, проявленные населением Казахстана, и в первую очередь казахским народом. Об этом стоит и нужно говорить нынешнему поколению.

На сегодняшний день Казахстан представляет собой полиэтническое государство. У нас проживает более 130 национальностей, исповедующих 45 конфессий. По Конституции мы значимся как единый народ. Казахстана. Хотя мы разные по национальной идентичности, мы ощущаем себя гражданами одной республики, и нас унитарное государство. Мы – это народ Казахстана. В целом национальная политика Республики Казахстан основана на принципах межэтнического взаимодействия, главенства закона [6].

Чеченцы и ингуши, проживающие в настоящее время в Казахстане, не чувствуют себя обделенными заботой и вниманием со стороны государства.

31 мая по всей республике отмечается День памяти жертв политических репрессий. Дата, при упоминании, о которой хочется низко склонить голову перед теми, кто безвинно был оклеветан, пострадал за свои убеждения или просто за то, что по национальности был немцем, ингушом или чеченцем. Был установлен Памятник жертвам политических репрессий сыновей и дочерей чеченского и ингушского народа в Спасском мемориальном комплексе.

Нам надо помнить времена бессилия целых народов перед властью, те времена, когда насилие над личностью казалось верным путем к светлому будущему.

Нынешним и будущим поколениям нужны память и знания о злодеяниях сталинского режима. До настоящего времени сохранились архивы и поколение людей, прошедших горнила трагедии депортации.

Эта человеческая память должна во времени и пространстве соединить боль отдельных людей в единое целое как память и назидание будущим поколениям о том, в какое нелегкое время жили наши деды и отцы, братья и сестры.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Бугай Н.Ф. Правда о депортации чеченского и ингушского народов // Вопросы истории. 1990. №7. - 145 с.
   
2. 
   ЦГА РК. Ф. 1987. Оп.1. Д.9. Л.10.
   
3. 
   Земсков В.Н Спецпоселенцы в СССР, 1930 - 1960. - М: Наука, 2003. - 122 с.
   
4. 
   Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920 - 1990. - Алматы, 1993. - 25 с.
   
5. 
   Возвращенные имена. - Петропавловск.: Северный Казхастан, 2008. - 100 с.
   
6. 
   Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия // Вопросы истории, 1989. - №7. - 20 с.
   

Научный руководитель: Мухамадеев Т.М. - д.и.н.

12 декабря 1991 года в Ашгабате состоялась встреча президентов Казахстана, Узбекистана, Кыргызстана, Туркменистана и Таджикистана на которой было принято Совместное заявление. В заявлении в частности было определено, что «в интересах сохранения стратегической стабильности в мире целесообразно обеспечить единый контроль над ядерным оружием и объединенное командование войсками стратегического сдерживания» [4, с. 15].

16 декабря 1991 года в Законе «О государственной независимости Республики Казахстан» Казахстан впервые «заявил о своей приверженности принципу нераспространения ядерного оружия и процессу разоружения» [4, 16].

17 декабря 1991 года вечером в Алматы прибыл государственный секретарь США Джеймс Беккер для встречи с Президентом РК Н.А. Назарбаевым. На пресс - конференции Н.А. Назарбаев сообщил, что намечено 21 декабря провести встречу с руководителями по крайней мере девяти республик и, на которой Казахстанская сторона намерена поставить вопрос о заключении соглашения между четырьмя государствами, на территории которых размещено советское ядерное оружие, с целью обеспечения единого управления и контроля, а также нераспространения этого арсенала. Также он сообщил, что во всяком случае, с Президентом Б.Н. Ельциным есть договоренность - в России и Казахстане ядерное оружие остается [4, 19].

Согласно Соглашению о совместных мерах в отношении ядерного оружия (Алма - Ата, 21 декабря 1991 года) за основу принимался тезис о том, что государства - участники будут вырабатывать политику по ядерным вопросам и не станут передавать кому бы то ни было ядерное оружие или другие ядерные взрывные устройства и технологии, а также контроль над такими ядерными устройствами, ни прямо, ни косвенно. Стороны обязались не помогать, не поощрять и не побуждать какое - либо государство, не обладающее ядерным оружием, к его производству или к приобретению, осуществлять контроль над таким оружием или взрывными устройствами [5, 18]. Так же 21 декабря 1991 года была принята Алматинская декларация СНГ, в которой было заявлено, что в целях обеспечения международной стратегической стабильности и безопасности будет сохранено объединенное командование военно - стратегическими силами и единый контроль над ядерным оружием [4, 21].

В Минске 30 декабря 1991 года было подписано Соглашение между государствами - участниками Содружества независимых государств по Стратегическим силам [6, 78], в котором была признана необходимость объединенного командования стратегическими силами и сохранения единого контроля над ядерным оружием бывшего Союза ССР. Так же в данном Соглашении было определено, что до полной ликвидации ядерного оружия решение о необходимости его применения принимается Президентом РФ по согласованию с главами Республики Беларусь, Республики Казахстан, Украины, в консультации с главами других государств - участников Содружества. Действие Соглашения прекращается в отношении того государства - участника, с территории которого будут выведены стратегические силы или вывезено ядерное оружие. Однако в Соглашении по стратегическим силам ничего не говорилось о судьбе находившихся на территории Казахстана ядерных вооружений. В то время как «украинские» ядерные боеголовки были взяты под контроль объединенного командования Стратегических сил «с целью его неиспользования и разукомплектования к концу 1994 года, в том числе тактического ядерного оружия - до 1 июля 1992 года», а «процесс уничтожения ядерного оружия, размещенного на территории Республики Беларусь и Украины, осуществляется при участии Республики Беларусь, российской Федерации и Украины под совместным контролем государств Содружества».

Во второй половине января 1992 года Казахстан посетили высокопоставленные государственные чиновники Соединенных штатов Америки во главе с заместителем государственного секретаря США Р. Бартоломью. Их, прежде всего, интересовало отношение Казахстана к средствам (силам) стратегического назначения, то есть ракетным и авиационным, соединениям, дислоцированным на территории Республики.

Проявляя озабоченность судьбой подписанного Договора между Союзом Советских Социалистических Республик и Соединенными Штатами Америки о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений (Договор СНВ - 1), Р. Бартоломью предложил, чтобы от имени четырех государств, образованных после распада СССР, на территориях которых размещено ядерное оружие, Договор СНВ - 1 по взаимной договоренности ратифицировала бы только Россия. Кроме того, он также отмечал, чтобы и впредь эти вопросы решались между двумя странами – США и Российской Федерацией, а не несколькими партнерами. Здесь мнение гостей вступало в противоречие с позиции, занятой Казахстаном и высказанной Президентом Н.А. Назарбаевым в интервью американскому телевидению в 1991 году: «Казахстан получил в наследство ядерное оружие и должен будет его сохранить в будущем. Мы не можем позволить другим республикам, даже самым сильным брать под контроль ядерное оружие находящееся на нашей территории» [7].

В Минске 14 февраля 1992 года между государствами - участниками СНГ было подписано Соглашение о статусе Стратегических сил, в которое были внесены изменения от 22 января 1993 года [8].

20 марта 1992 года в Киеве было подписано Соглашение об Объединенных Вооруженных Силах на переходный период, в котором было определено, что Стратегические силы Содружества находятся в непосредственном подчинении Командующего Стратегическими силами СНГ [8]. Создание объединенных вооруженных сил позволило бы не пугать мировое сообщество расширением ядерного клуба и срывом подписанных договоров, сохранить основу необычайно дорогостоящей оборонной и пограничной инфраструктуры бывшего Союза, избежать формирования полноценных национальных армий, весьма обременительных для бюджетов отдельных государств.

Однако президент Украины Л.М. Кравчук внезапно отклонил концепцию создания Объединенных Вооруженных Сил СНГ по типу ОВС Организации Варшавского Договора, заявив: «У нас нет единого государства, и не может быть единых вооруженных сил». Ответ президента России Б.Н. Ельцина о том, что «Россия и Казахстан будут стоять насмерть за единые вооруженные силы», показался неубедительным. Кроме того, Б.Н. Ельцин фактически дезавуировал собственное заявление фразой: «Но если большинство республик начнут формировать собственные вооруженные силы, то мы будем делать то же самое» [9]. Тем самым вопрос о создании ОВС был решен, и решен отрицательно раз и навсегда. В принципе, ОВС СНГ были обречены изначально, и не точка зрения Л.М. Кравчука, будто главная опасность для Содружества исходит из попыток создать единые вооруженные силы, явилась толчком к их роспуску. Разнились не только политические ценности республик, но и их взгляды на безопасность.

Таким образом, проблема ядерной безопасности, возникшая в результате распада СССР и имевшая в качестве вполне вероятной перспективы расширение клуба государств - обладателей ядерного оружия за счет республик бывшего Советского Союза, начала благополучно разрешаться. Россия на правах правопреемницы СССР сохраняла за собой статус ядерной державы. Беларусь и Украина, познавшие весь ужас последствий аварии на Чернобыльской АЭС, добровольно отказывались от ядерного оружия (хотя позднее Украина попробует разыграть карту ядерного оружия, решая свои внутриполитические, экономические проблемы). Что касается Казахстана, то мы видим, что он временно воздержался от окончательного определения своего статуса без определенных гарантий своей национальной безопасности.

Майская встреча (1992) в Ташкенте лидеров стран СНГ явилась прекрасным поводом для того, чтобы прояснить позиции, определить приоритеты и внешнеполитические ориентиры. Очевидно, что именно подписание здесь Договора о коллективной безопасности, а также четкая позиция Российской Федерации, поддержавшей стремление Казахстана к безъядерному статусу, послужили толчком к заявлению о том, что Казахстан присоединится к Договору о нераспространении ядерного оружия как безъядерное государство. Таким образом, Республика изменила свою позицию, отказавшись от взрывоопасного статуса, ибо Казахстан, став членом Совета коллективной безопасности СНГ, обеспечил над собой «ядерный зонтик» России, а США признали Республику Казахстан как участника договорного процесса по сокращению СНВ и подтвердили свои обязательства по защите безъядерных государств, подписавших соглашение по сокращению СНВ.

Достигнутые договоренности имели следствием исключительно позитивное изменение международного климата, перевод взаимоотношений в регионе на качественно новый уровень, ибо впервые государство, столь мощное по экономическому потенциалу и политическому весу, отказывалось от ядерного оружия в таком взрывоопасном регионе.

Важным событием для Казахстана стало присоединение к Договору о СНВ - 1, согласно которому (Лиссабонский протокол от 23 мая 1992 года) Казахстан обязался в возможно короткие сроки присоединиться к Договору о нераспространении ядерного оружия как неядерное государство. Одновременно с этим Казахстан взял на себя обязательства поставить свои объекты под гарантии МАГАТЭ. Это означало, что в течение ближайшего будущего все ядерные объекты в Казахстане будут поставлены под гарантии МАГАТЭ, то есть будут охвачены правилами учета, информации и контроля со стороны атомного агентства [1, 90].

13 декабря 1993 года Верховный Совет РК ратифицировал Договор о нераспространении ядерного оружия, тем самым движение Казахстана в сторону безъядерного статуса пережило решающую фазу: ратификацию ДНЯО и присоединение к нему в качестве неядерного государства.

Процесс ядерного разоружения завершился в апреле 1995 года, после того как последняя ядерная боеголовка была вывезена в Российскую Федерацию, и в мае 1995 года был уничтожен последний ядерный заряд, находившийся в шахте Семипалатинского полигона еще с советских времен с помощью обычного взрывного устройства с сохранением всех мер безопасности. В своем специальном обращении к гражданам страны, Президент РК Н.А. Назарбаев назвал этот акт «последней точкой в ядерной биографии Казахстана» [10].

Эти события подвели черту под целой эпохой в истории Казахстана, в течение которой на его земле проводились ядерные испытания, располагались стратегические ядерные вооружения, добывалось и вывозилось сырье для атомной промышленности СССР.

Казахстанский ученый М. Лаумулин в научно - политическом издании «Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология» [11] выделил из этой эпохи три этапа в ядерной политике суверенного Казахстана.

Первый этап: 1989 - 1991 года - этот период характеризуется сильными антиядерными настроениями, борьбой за прекращение испытаний в Семипалатинске и превращение Казахстана в безъядерную зону (Декларация о независимости,1990 год), завершившейся закрытием ядерного полигона (август 1990 года).

Второй этап: с конца 1991 года - до декабря 1993 года. Для него характерно стремление высших эшелонов власти в Казахстане остаться под ядерным зонтиком России, нежелание расстаться с ЯО без достаточных гарантий безопасности и желание установить хотя бы частичный контроль за ним, и тенденции к максимальному использованию - экономическому и политическому, дивидендов от советского ядерного наследства. Эта противоречивая политика нашла отражение в ряде официальных документов, под которыми стоит подпись Казахстана и которые отражают его движения к неядерному государству [12, 28].

Третий этап: декабрь 1993 года - май 1995 года. Этот период характеризуется ратификацией ДНЯО казахстанским парламентом, сотрудничеством США и РК по уничтожению МБР и ШПУ в соответствии с обязательствами по Договору о СНВ - 1.

После 1995 года ядерная политика Казахстана пережила качественную трансформацию: из фазы пассивного развития, когда Казахстану навязывались политические решения по ядерным проблемам извне, она переходит в стадию активного проведения собственной линии и формирования своей позиции по всем главным проблемам.

В хронологическом порядке историю основные события Казахстана [1, 77], связанные с ликвидацией ядерного оружия на его территории, можно представить в следующем виде.

29 августа 1991 года - издан указ Президента «О закрытии Семипалатинского испытательного полигона».

23 мая 1992 года - подписан Лиссабонский протокол к Договору о СНВ - 1 о преемниках ядерного статуса СССР. Казахстан стал участником Договора о СНВ - 1 и одновременно взял на себя обязательство присоединиться к ДНЯО. 13 декабря 1993 года - Верховный Совет РК ратифицировал Договор о нераспространении ядерного оружия.

24 февраля 1994 года - Казахстан принят 118 - м членом МАГАТЭ. 26 июля 1994 года - Казахстан подписал Соглашение с МАГАТЭ о применении гарантий МАГАТЭ в связи с присоединением РК к Договору о нераспространении ядерного оружия.

16 сентября 1994 года - выведены в РФ все ядерные боеприпасы из РК.

5 декабря 1994 года - США, Великобритания, Россия и Казахстан, как неядерное государства подписали Меморандум о гарантиях безопасности (гарантируют территориальную целостность, неизменность границ и исключают экономическое давление на Республику Казахстан).

Ноябрь 1994 года - с Ульбинского металлургического завода было перевезено в США примерно 600 килограммов оружейного высокообогащенного урана. Апрель 1995 года - из Казахстана в Россию полностью выведены все 1040 ядерных боеголовок для МБР и 370 боеголовок для крылатых ракет. Май 1995 года - уничтожен последний ядерный заряд на Семипалатинском ядерном полигоне.

Сентябрь 1996 года - Казахстан подписал Договор о всеобъемлющем запрещении ядерных испытаний.

К сентябрю 1996 года - 104 МБР с территории Казахстана были переданы РФ для утилизации. 27 августа 1996 года - завершена ликвидация группировки Ракетных войск стратегического назначения в Казахстане.

15 мая 1997 года - Казахстан присоединился к Договору о принципах деятельности государств по исследованию космического пространства (включая Луну и другие небесные тела), который обязывает его участников не выводить на орбиту вокруг Земли любые объекты с ядерным оружием или любые другие виды оружия массового уничтожения, не устанавливать оружие на небесных телах и не размещать такое оружие в космическом пространстве каким либо иным образом.

Ноябрь 1997 года - директивой президента США из плана СИОП (план ведения ядерной войны США, где рассматриваются различные сценарии и варианты поражения объектов противника с помощью ядерного оружия) были исключены цели на территории Казахстана. К сентябрю 1999 года - уничтожены шахты и шахтные сооружения в ходе программы по совместному уменьшению угрозы, проводимого министерством обороны США.

Июль 2000 года - уничтожен последний туннель для ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне. Февраль 2002 года - началась реализация проекта Фонда «Инициатива по сокращению ядерной угрозы», Алматинского института нераспространения и национальной атомной компании «Казатомпром» по безопасной перевозке свежего высокообогащенного уранового топлива с реактора БН - 350 и превращению его в низкообогащенный уран на Ульбинском заводе.

Май 2002 года - Казахстан ратифицировал Договор о всеобъемлющем запрещении ядерных испытаний и был принят в группу ядерных поставщиков, объединяющую 40 государств и устанавливающую принципы экспортного контроля в сфере ядерной торговли.

Из хронологии данных событий видно, что Казахстан пошел на ратификацию договоров по ядерным проблемам и ликвидацию ядерного оружия на его территории только после достижения договоренностей по трем вопросам: гарантии ядерных государств о ядерном не нападении на Казахстан; возвращение стоимости обогащенного урана на ядерных боеголовках и предоставление инвестиций.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Казахстан: снижая ядерную угрозу, укрепляя глобальную безопасность. // Издана совместно Посольством РК в США и Фондом «Инициатива по сокращению ядерной угрозы». - Вашингтон, 2004.
   
2. 
   Попов М.М. Основные направления строительства вооруженных сил ведущих зарубежных стран. // Зарубежное военное обозрение. - 2003, №6.
   
3. 
   Нурмагамбетов С.К. Мой передний край. - Алматы: Ана тiлi, 1995. - 224 с.
   
4. 
   РЕСПУБЛИКА КАЗАХСТАН. Хроника 10 лет. // Главный редактор А. Нысанбаев - Алматы: Главная редакция «Казак энциклопедиясы», 2002. - 504 с.
   
5. 
   Военное сотрудничество. - Мн.: ИС СНГ, 1996.
   
6. 
   Ядерные вооружения и республиканский суверенитет. - М.: Междунар. отношения, 1992 - 88 с.
   
7. 
   Видова О.М. Назарбаев: Портрет человека и политика. - Алматы: Билим, 200 с. Видова О.М. Назарбаев: Портрет человека и политика. - Алматы: Билим, - 200 с.
   
8. 
   http://pravo2002.by.ru/intern/12/med01719/html.
   
9. 
   Фельгенгауэр П. Единство вооруженных сил и разногласия президентов СНГ // Независимая газета. - 1992, 21 января.
   
10. 
    Н.А. Назарбаев. Последняя точка в ядерной биографии Казахстана. Обращение Президента Республики Казахстан ко всем гражданам республики. // Казахстан и мировое сообщество. - 1995, №2. - с. 112 - 113.
    
11. 
    М. Лаумулин. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология. - Алматы, 1999. - с. 143 - 144.
    
12. 
    У. Касенов, Д. Елеукенов, М. Лаумулин. Казахстан и Договор о нераспространении ядерного оружия. - Алматы: КИСИ, 1994.
    

Капышев Ардақ Қайыржанович

Гуманитарлық ғылымдардың магистрі

Капбасова Диана Серикбаевна

5В011400 «Тарих» мамандығының 4 курс студенті

Аскенова Раушан Темиртасовна

Патша үкіметі қазақ даласына өзінің билігін түпкілікті жүргізу мақсатында жан - жақты ойластырылған өте айлалы отаршылық саясат жүргізді. Бұның өзін бірден жүзеге асырмай, сатылап, көздеген мақсатына жету жолында әр түрлі айла - шарғы жасады. Алғашқы бетте патша үкіметі проктектораттық басқару жүйесін жүргізді, ол бойынша Ресей сияқты күшті мемлекет Қазақстан сияқты дамудың феодалдық - патриархалдық сатысында жүрген мемлекетке формальді түрде болсада қамқорлық жасау саясатын жүргізді. Бұл кезде Ресей отаршылдық үкіметі торды алыстан құрып, қазақ қоғамының өміріне араласпай бүрынғы басқару жүйесін сол күйінде қалдырды. Яғни, ел билеудің бүрынғы хандық жүйесін сақтап, оның ішкі тірлігіне араласпай, қазақ даласын өзіне бағынышты болған хандар мен сүлтандар арқылы басқарып, сырттай ғана иелік етті. Жалпы алғанда бұл уақыт патша өкіметінің өзіне бағынышты қазақ елкесін игеру алдындағы дайындық кезеңі болды. Ол үшін өзіне беймәлім өлкенің қыр - сырын білу, отарлық саясатын қазақ даласында жүргізу жолдарының жоспарын дайындау үшін және халықтың әдет - ғұрпын, мінез - құлқын жан - жақты зерттеп олардың осал тұстарын алдын - ала біліп соны пайдалану үшін өлкеге өзінің зерттеу экспедицияларын ұйымдастырып жіберіп отырды 2, 143.

Соның арқасында қазақ халқының тыныс - тіршілігімен танысып, тақ үшін, билік үшін, жер - су үшін қазақ халқының арасында болып түратын алауыздықты өздерінің отарлау саясатындағы халықты бағындыру жолдарындағы, барлық отарлық державалардың отар елді бағындырудағы негізгі принципі: "Бөліп ал да, билей бер" принципін қазақ даласына кең қолдана бастады 3, 88.
Кейін өлкенің, халықтың жалпы ахуалымен танысқан соң патша үкіметі қазақ даласын түпкілікті билеу үшін қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан басқару тәртібін ыдырататын, қазақтың елдік этникалық ұйытқысын бұзатын әр түрлі реформалар жүргізіп, оларды губернияларға, округтерге, уездерге бел in біртұтас халықты тұтастықтан айыруға тырысты. Бұл саясаттың өзі Патша үкіметінің Құпия тыңшысы Сперанскийдің Сібір Генерал - губернаторы болып тағайындалып, Патша әкімшілігінің бұйрығымен қазақ даласын біржолата Ресейдің отарына айналдыруы үшін, ондағы ғасырлар бойы қалыптасып қалған басқарудың хандық жүйесін жойып, оның орнына Ресей әкімшілік басқару жүйесіне ұқсаған, әкімшілік басқару жүйесін орнықтыру жөніндегі тапсырмасына орай алдымен орта жүзде хандық билікті жоюды мақсат еткен "Сібір қырғыздары жөмінде Устав", кейін кіші жүздегі хандық билікті жоюды алдына қойған Эсеннің авторлығымен жасалған "Орынбор қырғыздары (қазақтары) жөніндегі Уставы" қабылданды [4, 46].

Қазақ даласы патшалы Ресейдің құрамына өткеннен кейін Россияның ықпалымен қазақтардың шаруашылық, саяси және мәдени өмірінде көптеген өзгерістер болды. Қазақ жері капиталистік қатынастар жедел қарқынмен дамып жатқан Ресей экономикасына негізделген экономикалық даму сатысына өтті. Алғашында жалпыресейлік еңбек бөлінісіне тартылса, кейін жалпыресейлік рынокқа тартыла бастады. Бұның өзі қазақтардың тұйықталған натуралды шаруашылығының ыдырауына және әлеуметтік жіктелістің басталуына әкелді.

Қазақ даласына ене бастаған капиталистік қатынастар өндіргіш күштердің, қоғамдық еңбек бөлінісінің өсуі, сонымен қатар сауда қатынастарының дамуына үлкен әсерін тигізді. Әсіресе ХІХ - ғасырдың ІІ - жартысынан бастап қазақтардың кунделікті шаруашылық мұқтаждарын қанағаттандырған және өздерінің товарын өткізуге негіз болған жәрмеңкелік сауданың рөлі өсті 5, 13.

Бекініс шептері маңында салынған қалалардағы айырбас арайлары жәрмеңке саудасының ірі - орталықтарына айналды. Мысалы: Қазақ даласының солтүстік - шығыс бөлігінде сауданың басты орталығы Қарқаралы уезіндегі 1848 жылы Қарасор көліне жақын Талды жазығындағы Қоянды деген жердегі Ялутор саудагері Серафим Ботов негізін салған, алғашында Ботов жәрмеңкесі деп аталып, кейін атақты Қоянды жәрмеңкесі атанған жәрмеңке, Петропавл уезіндегі Тайыншакөл, Ақмола уезіндегі Константиновск, Атбасар уезіндегі Перовск, Омбыдағы Веденский, Көкшетаудағы Димитров жәрмеңкелері болды. Осылардың ішіндегі ең ірісі Қоянды жәрмеңкесінде XIX ғасырдың аяғында сауда келісімдерінің көлемі 3 млн. сомға дейін жеткен.

Негізінен, сауда қазақ руларымен Кереку, Өскемен, Семей, Қарқаралы арқылы жүзеге асып отырды, келер жылдары Зайсан арқылы шекаралық өкімет әкімшілігі бөліктің рөліне көп көңіл аударды.

Ресейге бағынғанға дейінгі кезеңде XVII ғасыр мен XVIII ғасырдың басында Қазақстанда сауда нашар даміхіды. Өйткені шапқыншылық салдарынан ірі қалалар мен қала базарлары қираған еді. Бірақ ауыл шаруашылық өнімдерімен айырбас жасау тоқтаған жоқ. Қазақтар көрші Хиуа, Қоқан, Бұхара, Қытай мемлекеттерінің халықтарымен тығыз байланыста болады.

Ал, Қазақстанның Ресеймен тығыз сауда байланысы XVIII ғасырдың екінші жартысынан, патшалық Ресей қол астына кіргеннен кейін басталады. Сауданың өрістеуіне Қазақстанда орыс қалаларының салынуы үлкен әсерін тигізді 6, 17.

Қазақстанда кәсіпорынды қалалардың болмауы, әрине, сауданың өнеркәсіптің ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізді. Бұл жағдай Ертіс, Орынбор және Оралдағы алғашқы бекіністердің салынуына байланысты өзгере бастады. Сауда байланысының барысында бұл әскери бекіністер бірте - бірте қалаларға айналды. Қазақстан территориясында қалалардың, селолардың, станциялардың салынуы тауар мен ақша қатынасының орнығуына үлкен әсерін тигізді. Шалғай жатқан аудандарға қарағанда орыс шекарасына жақын орналасқан аудандарда сауда қатынасы ертерек дамиды.

Бұрынғы кеңесші Маевскийдің жазбасына қарағанда 1824 жылы Қарқаралы сыртқы округі құрылған соң және 1827 жылы Қарқаралы мен Баянауылға қоныс тепкен соң Жетісу өңірімен байланыс орнату әрекеті жасалды, Өйткені патшалық Ресей Құлжа. Шәуешекпен қатынас жасауға мүдделі еді.

Ялуторск көпесі Варнава Ботов 1848 жылдың көктемінде өндіріс тауарларымен Қызылжарға мал айдап апара жатқан саудагерлердің алдынан шығып сауда жасау мақсатында Тоқпақ тауларының баурайындағы үлкен жазыққа келіп қоныстанады. Ол өз тауарларын қымбат бағамен айырбастап мал мен одан алынатын өнімдерді, қолөнер бұйымдарын Қызылжарға тіптен Рессйдің Сібір мен еуропалық бөліктеріндегі қалаларға жеткізіп, мол пайда табады. Мұндай оңай олжа басқа да орыс көпестерінің назарын аударады. Осы себептерге байланысты 1849 жылы мамыр айында Қоянды да орыс саудагерлері мен қазақтардың съезі ашылады. Бірте - бірте дами отырып, бүл сауда орны жәрмеңке дәрежесіне дейін жетеді. Жәрмеңкенің дәл осы жерде ашылуына оның негізінен, Қытайдан Қызылжарға баратын керуен жолының үсті болғандығы да әсерін тигізді 7, 45.

XIX ғасырдың 40 - жылдары осы жәрмеңке ауданында тау - кен өндірістері дами бастайды. Александровск күміс балқыту (1849 жылы), Богословск (1857 жылы), Николаевск (1859 жылы) және Спасск мыс қорыту зауыттарының іске қосылуы дала саудасының дамуын жеделдете түседі. Патша үкіметінің көршілес елдермен сауда қатынасын дамыту үшін жасаған қадамдары да Қазақстандағы сауданың дамуына ықпал етті. Мысалы, Ресейдің Сібір линиясындағы жоюы Сібірге келген Азия көпестеріне өз тауарларын сауда куәлігінсіз сатуға мүмкіндік берді. 1852 жылы, бастапқыда бес жылға, ал 1857 жылы одан әрі ұзартылады. Осының бәрі Қоянды жәрмеңкесінің дамуына өз әсерін тигізеді.

1869 жылы Семей губерниясының әскери губернаторы Полтарацкий мен Қарқаралы уезінің бастығы штабс - капитан Тихонов Қоянды сауда орнын жәрмеңке ретінде тануға бұйрық шығарды. 1868 жылдың он екінші қыркүйегінде, Батыс Сібір бас басқармасының кеңесі Қоянды жерінде жыл сайын 15 мамырдан 15 шілдеге дейін жәрмеңке ұйымдастыруды бекітеді. Қоянды жәрмеңкесі жылдан - жылға күшейе түседі. Жәрмеңкеге әкелінетін мал саны маусым сайын сан мыңдап көбейіп отырады. Осыған байланысты 1871 жылы Батыс Сібір генерал - губернаторының жарлығымен жәрмеңкеге малды бағып - жаю үшін 55 шаршы шақырым жер бөлінеді.

Қоянды жәрмеңкесінің біраз жылдық есебін қарап отырып, жергілікті үлт өкілдері жағынан негізінен төрт түлік мал және оның өнімдері (тері, қой жүні, ешкінің түбіті), өсімдіктер, тағы басқа заттардың саудаға тартылып отырғанына көз жеткіземіз. Мал шаруашылығы өнімдерінің аса маңызды болғаны сонша, мүнда жыл сайын тек малдың өзі ғана 700000 сомнан 1,250000 сомға дейінгі көлемде әкелінген. Жалпы, жәрмеңкедегі айналымның қырықтан - алпысқа дейінгі процент! ірі қара мен ешкі, қойдың үлесіне тиді. Ал екінші орынды жалпы осы жәрмеңке айналымы бойынша мал шаруашылығы өнімдері алады