ПЕРСОНАЛ МЕН ЕҢБЕК АҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ

Абай Мырзахметов атындағы Кокшетау университеті

Еңбекақы бойынша жасалған есеп екі бағытқа бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.

Біріншісіне, негізгі өндіріспен шұғылданса, екіншісі, білім-ғылым мәдени жұмыстармен айналысады. Бөлім бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерді тізімді және тізімді емес болып бөледі.

Тізімдіге жататындар: тұрақты, мерзімді, уақыттылар, ал 5 күннен кем жұмыс істейтіндерді тізімді еместерге жатқызады.

Тұрақтылар қатарына қызметкерлер, жұмысшылар, келісім-шарт бойынша жұмыс істейтіндер ал қосалқы жұмысшылар өнеркәсіп ұжымына жатпайды. Олардан қосымша көмек алу арқылы еңбекақы алатындар. Өнеркәсіп бөлімшесінің функциясына қарай екіге бөлінеді:

1. 
   Жұмыскерлер;
   
2. 
   Қызметкерлер.
   

Еңбекақыны төлем - тапсырма ведомосте ( №Е - 49) ал, жеке тұлға шоты бойынша (№Е - 54) ал, бергенде төлем ведомосі бойынша (№Е - 53).

Сонымен қоса, нақты істеген (12 айдан кем) орта еңбек ақы бойынша төлем екі түрде жасалады.

1. 
   қабылданбаған демалыс үшін қосымша ақы:жұмыс күндерде = жұмыс куні үшін еңбекақы алты күндік жұмыс күнінің саны, сенбіні қоса алғанда.
   
2. 
   демалыс жәрдемақыларының төлемі: орта күндік еңбекақы = төлем кезеңі ішіндегі есептелген еңбекақы соммасы толық жұмыс істеп шыққан күндер саны.
   

Бухгалтерлік есептің ең басты бөлігінің бірі - еңбекақыны есептеу, ұйымдастыру және тарату болып табылады.

Еңбекақы дегеніміз - еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім-шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алынады. Сыйақыларды жазу үшін басқару аппараттарының басшы қызметтеріне статистикалық есептің деректері, жедел есептің деректері негіз болып табылады. Моральдік факторлар ескеріледі. Бұл кез келген кәсіпорын мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген адамдардың еңбегін дұрыс бағалап олардың сіңірген еңбегіне қарай әділ еңбекақы төлеу, қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселесінің бірі. Белгілі уақыттағы ұйымның жұмысшылары мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу, еңбекақы есебін маңызды элементі болып табылады. Еңбектің күрделілігіне, мамандық дәрежесіне қарай еңбекақы төленеді. Маңызды элементінің бірі тиісті еңбекақымен қатар қосымша төлемдер жүргізіледі. Сол қосымша ақылар құрамына жас өспірімдерге еңбекақы төлеу. Әрине, белгіленген заңға сәйкес қысқартылған жұмыс күніне байланысты еңбекақы төленеді. Ең маңыздысы күндізгі ақыға қарағанда тарифтік мөлшері жоғары болады [3].

Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері - өндірілетін өнімдер мен істелінетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс бағалау. Еңбек өнімділігін дұрыс бағалау. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті - еңбекақы төлеуде нормативтік-құқықтық актілердің сақталуын бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексету болып табылады. Жұмысшылар мен қызметкерлермен уақытылы дұрыс есеп айырысу. Өндіріске жедел басшылық жасау тиісті мәліметтер алу. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды есепті беру.

Қазақстандағы экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды элементтерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жаңа бақылаушы мемлекеттік емес органдар пайда болды және әрекет етіп жүр.

Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор кадрларын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекеленген заң актілеріне сай аудитордың кәсіби міндетін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізіліді.

Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістерімен тәсілдерін қолдана білуі керек. Қолданылатын әдіс, тәсілдері бойынша жалпы еңбекақының жүйелік тәсілдері көп. Тариф жүйесінің кестесі, мөлшері мамандық анықтамасына бөлінетіннен байқадық. Тарифтік кесте еңбекақы жұмыстарының түріне қарап екіге бөлінеді. Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда өндіріс түрлеріне байланысты еңбек және еңбекақы мөлшерінің есебін қолдануға сәкес өнім өндіру есебінің әртүрлі тәсілі бар. Әрбір операция бойынша өндіріс түріне қарай оның өзі түгендеу болып табылады.

Ұйымдағы еңбекақының жағдайы бойынша Қ.К. Кеулімжаевтың көзқарасы мынадай: көптеген халық үшін еңбекақы кірістің қайнар көзі болып табылады. Оның мөлшерінің абсалютті немесе біртектілігіне қарай кез келген мемлекеттің өмір сүру деңгейіне тәуелді болып табылады. Сондықтан еңбекақыға байланысты оның деңгейі, өмір сүру деңгейі, белгіленген уақыт аралығына белгіленген ақы еңбекақы формалары және тағы басқалары жатады. Жұмыс берушілер мен жұмысшылар үшін қарастырылатын сұрақтарының бірі болып табылады. Еңбекақыға байланысты жағдайларды қарастырғанда ең алдымен еңбекақы мөлшерін анықтау, яғни ең алдымен еңбек шығынын қысқарту, сол уақытта жұмыскерлер ұйым кірісін жоғарлатуға қызығушылығын білдіреді [4].

Еңбекақыны ұйымдастыру - еңбек ұйымының ажырамас бір бөлігі. Сондықтан еңбекті ұйымдастыру еңбек ақының негізгі қалаушы элементтерінің бір бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда, еңбекақы құрлымы мен оның деңгейі еңбекті ұйымдастырудың құрлымына сәйкес келуі керек. Кәсіпорын ұйымдық құрлымының бірінші бөлшегі еңбек кәсіпорыны. Кәсіпорынның өзінің сатылары мен маңыздылығына нарықтағы жағдайларына қарай бөлімдерге бөлу керек. Себебі өз қажетіне қарай олар өз мақсаты мен көздеген жағдайларды анықтау керек. Ең тиімдісі ұйымдық құрлымға оның мәселесін шешу тәсілі ұзақ мерзімді стратегия. Яғни олар маңыздылығы мен қысқа мерзімді тактикалық жоспарды кәсіпорын стратегиялық мақсатты жүзеге асыруға жәрдемдеседі.

1. 
   Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. (21.07.2015 ж. өзгертулер мен толықтырулар).
   
2. 
   Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі бухгалтерлік есеп». Оқу құралы. - Алматы: «LEM», 2014. - 548 б.
   
3. 
   Кабылова Н.К., Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. «Бухгалтерлік есеп негіздері». Оқулық. - Астана: Фолиант, 2006. - 316 б.
   
4. 
   Қ.К. Кеулімжаев Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері: оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2006. - 384 б.
   

Абай Мырзахметов атындағы Кокшетау университеті

1. 
   Өзіндік құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 5/4 бөлігі шоғырланады. Сондықтан да өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс құралдарының жұмсалуы қамтамасыз етіледі.
   
2. 
   Өзіндік құн көтерме бағаны қалыптастыру базасы болып табылады, оның есептемей бағақалыптастыру мүмкін болмайды.
   
3. 
   Өзіндік құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың рентабельділігі, яғни олардың өндіру мақсаттылығы.
   

1. 
   Шығындардың алғашқы элементтері бойынша;
   
2. 
   Пайда болу және бағытталу сипаттамасы бойынша.
   

1. 
   Радостовец В.К. Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп. - Алматы: Экономика, 2006. - 369 б.
   
2. 
   Тажибаев Т.М. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есепті жүргізу: Оқулық. - Алматы: Экономика, 2012. - 310 б.
   
3. 
   Керимов В.З., Епифанов А.А., Селиванов П.В., Крятов М.С. Өндірістік қызметтегі басқару есебі: оқу құралы. - М.: 2008 №250 б.
   

Абай Мырзахметов атындағы Кокшетау университеті

Баланстық бап бухгалтерлік баланстың негізгі элементі болып табылады. Ол мүліктердің, міндеттемелердің түріне (атауына), мүліктердің қалыптасу көздеріне сәйкес келеді. Кәсіпорын мүлкінің жекелеген түрлерін, оның пайда болу көздерін, міндеттемелерін сипаттайтын баланс активі мен пассивінің көрсеткіші бухгалтерлік баланстың бабы деп аталады. Бухгалтерлік балансты жасаған кездебұл баптар топқа, топтар бөлімдерге бірігеді

Бухгалтерлік баланстың мәні оны белгілеу, тағайындау арқылы білінеді. Бір жағынан ол бухгалтерлік есеп әдісін бір бөлегі болып табылса, екінші жағынан ол кезеңдік және жылдық есеп беру формасы болып табылады [1].

Бухгалтерлік есеп әдісінің екі жақты белгіленгендіктен бухгалтерлік балансы үшін ғана тән сипат. Бухгалтерлік баланстың екі жақты сипатта болуы қарама-қарсылықтар бірлігі заңының мәні ғана емес, сонымен бірге ол кәсіпорынның қаржылық жағдайының бағасын анықтау үшін негіз болады. Объектінің экономикалық мәнін жетерлі дәрежеде түсіну мақсатында болыстың құрамдық-оның жеке статьялары мен топтарға бөлінуі бейнеленген. Потенциалды инвесторлар мен кредиторлар бухгалтер балансының актив және пассивтердегі топтар мен кіші топтар арасындағы қатынастарға және оның мағынасына үйренеді және баға береді. Сонымен, диплом жұмысының бірінші тарауында қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен оның халық шаруашылығының дамуындағы маңызы айтылады. Сонымен бірге бұл тарауда есеп беру мәліметтері кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, шаруашылық қызметті талдау үшін пайдаланатындығы туралы айтылады [2].

Сонымен бухгалтерлік балансты оқи алу төмендегідей мүмкіндіктерге ие болуға жағдай жасайды.

Кәсіпорын туралы жиі көлемде ақпарат алады.

Кәсіпорынның меншікті айналымы қаржыларымен қамтамасыз ету дәрежесін анықтайды.
Айналмалы қаржылардың көлемі есепшоттың қай статьялары есебінен өзгеріске ұшырағанын анықтайды.

Талдау көрсеткіштерін есептемей-ақ кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы анықталынады.

№2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі көрсеткіштерін ашып көрсету” (2 БЕС); “Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру” (3 БЕС) және “Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру” (4 БЕС) арқылы жүзеге асады.

Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы ҚР-ның заңының 16 бабы бойынша №30 бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы және меншік нысанына тәуелсіз заңды тұлға болып табылатын барлық кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік балансты жасайды. Бухгалтерлік баланс бес бөлімнен тұрады. Бухгалтерлік баланс екі бөлікке бөлінеді: актив және пассив. Баланстағы әрбір айдындама баланс бабы деп аталады. Баланстың екі түрлі жағы - актив пен пассив болғандықтан баланс баптары активтік және пассивтік болуы мүмкін. Реттеуші баптардан тұратын баланс екі түрде болуы мүмкін: 1 тура реттейтін баптар 2. контрарлық баптар Тура реттелетін баптар -баланстың негізгі бабына қосымша болып табылады. Контрарлық баптар негізгі баптардың шамасын азайтуды көрсетеді және баланста минус (-) таңбасымен көрсетеді. Реттеуші баптардан тұратын бухгалтерлік баланс - баланс-брутто (итальян сөзі brutto-таза емес) реттеуші баптарсыз баланс-нетто (итальян сөзі netto-таза) деп аталады [3].

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау - кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсалютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мумкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және топтарын талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірбиеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.

Отандық есептік-аналитикалық тәжірбиеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсірінен болатыны күмәнсіз.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау - кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсалютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мумкіндік береді [4].

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және топтарын талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Нурсеитов Э.О. «Қазақстандағы ХҚЕС принциптері». Алматы: Lem, 2006. - 240 б.
   
2. 
   Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі бухгалтерлік есеп». Оқу құралы.- Алматы: «LEM», 2014. - 548 б.
   
1. 
   Кабылова Н.К., Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. «Бухгалтерлік есеп негіздері». Оқулық. - Астана: Фолиант, 2006. - 316 б.
   
2. 
   Ержанов М.С., Нурумов А.А. Қазақстандық кәсіпорындардың қаржылық есептілігі: оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2007. - 180 б.
   

Если рассматривать факторы сбережений, то основным фактором, определяющим величину сбережений в домохозяйствах, является уровень доходов после уплаты налогов. Но, как и при анализе спроса, в теории сбережений существуют факторы не связанные с доходом:

1. 
   богатство;
   
2. 
   уровень цен;
   
3. 
   ожидания;
   
4. 
   потребительская задолженность;
   
5. 
   налогообложение.
   

Изменения в налогообложении также приводят к изменению в уровне сбережений, так как налоги выплачиваются частично за счет потребления и частично за счет сбережения. Поэтому рост налогов приведет к снижению уровня сбережений. И наоборот, доля дохода, полученная от снижения налогов, будет частично идти на сбережения населения, вызывая, таким образом, увеличение общего уровня сбережений.

1. 
   банковский депозит;
   
2. 
   собственный бизнес;
   
3. 
   инвестирование в финансовые рынки;
   
4. 
   покупка ЦБ;
   
5. 
   покупка инвестиционных паев.
   

Динамика срочных и условных вкладов физических лиц в Казахстане представлена на рисунке 1.

За период апрель 2011 г. - апрель 2015 г. величина срочных и условных вкладов физических лиц в Казахстане выросла на 1,8 трлн. тенге, что является положительной динамикой и характеризует работу банков в данной области как достаточно успешную - 1,9 раз за 4 года [3].

Динамика срочных и условных вкладов физических лиц в разрезе регионов Казахстана представлена на рисунке 2.

трлн. тенге

В Карагандинской области портфель срочных и условных вкладов населения составил 231,4 млрд. тенге. Это более 6% от РК. На втором месте среди областей по объему вкладов Восточно-Казахстанская область (177,7 млрд. тенге), на третьем - Южно-Казахстанская (131 млрд. тенге).

Лидируют по объему депозитов физических лиц по-прежнему мегаполисы, однако южная столица теряет концентрацию. Теперь г. Алматы занимает лишь 49,3% от РК. Только за апрель объем срочных и условных вкладов в г. Алматы снизился на 11,2 млрд. тенге, до 1,88 трлн. г. Астана, наоборот, в приросте - плюс 18,3 млрд. тенге за апрель, плюс 49,3 млрд. - за год (апрель 2015-2014).

За 5 лет с апреля 2011 банковские сбережения населения Казахстана увеличились почти в 2 раза. Мегаполисы нарастили за апрель 2015-2011 объем депозитов в 1,9 раз, области-лидеры апреля текущего года Карагандинская и ВКО - в 1,8 раз, ЮКО - в 2,7 раза.

Казахстана, трлн. тенге

В месячном разрезе (апрель к марту 2015) лидеры прироста - Костанайская (на 2,2 млрд. тенге, до 119,5 млрд.), Атырауская (на 1,6 млрд. тенге, до 92,8 млрд.) и Карагандинская (на 1,4 млрд. тенге) области. В целом по РК апрельский прирост составил 12,2 млрд. тенге, в плюсе - 10 регионов.
Самые дисциплинированные банковские вкладчики среди жителей областей - в Карагандинской области. На одного проживающего в регионе приходится 167,7 тыс. тенге депозитов (в то же время по средней заработной плате регион лишь на 6-м месте по РК) [4].

На втором месте по областям - Атырауская (158,8 тыс. тенге на жителя). В нефтяном регионе высокий уровень депозитов на человека коррелирует с одной из наиболее высоких по стране средних заработных плат. На третьем месте - Павлодарская область (158,7 тыс. тенге).

Казахстана, тыс. тенге