Абай жолы. 1 кітап



бет17/70
Дата06.05.2023
өлшемі7,5 Mb.
#176199
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   70
Байланысты:
Абай-жолы


2

Ералыдағы жатақтарға қаладан қайтып келе жатқан Абай мен Баймағамбет кеше кешке келген едi. Көп үйлi жиi қонған, кедей ауылдың орта тұсында тұрған қоңыр үй сыртында Абай мен Баймағамбет мiнiп келген трашпенкенiң дертесi қайырулы тұр. Қоңыр үйде жұрт таңертеңгi шайды жаңа iшiп болған. Үй иесi бурыл сақал Дәркембай, омырауы ашық көне көйлектiң сыртынан жұпыны шекпенiн жамылып, жалаң аяқ малдасын құрып, Абаймен әңгiмелесiп отыр. Сиыр мүйiз сары шақшадан алақанына салып алған насыбайын танауына оқта-текте шекiп атады. Қонағына, қазiргi отырған мәжiлiсiне көңiлi жай. Кейiстен қабағы жадырап, өзiне сүйiктi адамға дәм татқызып, қонақжай болғанына үлкен шүкiрана, ырзалығы бар сияқты. Шай ыдыстарын шайып, сүртiп, жинастырып жүрген ашаң жүздi қартаң әйел Сарқыт та өз үйiне Абайдың қонғанын ырзалықпен қабылдаған сияқты.
Күйеуi мен Абайдың әңгiме арасында әзiл қатысқан күлiскен сөздерi болса, ұдайы құлақ түрiп, ажымды қабағы ашыла түсiп, жақсы тыңдайды. Өзi де күле қостайды. Төрден есiкке дейiн шашылып жатқан кәмпит қағаздары көрiнедi. Дәркембайдың он жасар кенже баласын да осы үйдiң өз базаршысы келгендей, мәз-мәйрам етiптi. Дәркембай Абайдан қала әңгiмесiне түн бойы қанған сияқты.
– Елдiң осындағы атқа мiнген ақсақал, қарасақалын тыңдағаннан басқа бiз не көрдiк. Қазақтың жақсы дегенi сөз сөйлесе, бiреуге өткiзген әмiр-құдiретiн, күшiн айтады. Бiреу, сұм-сұрқия қулығын, айласын айтады. Бiздей кедей-кепшiктi тыңдасаң, жоқ-жiтiгiн, мұңын айтады. Сенiң кешеден бергi, анау патшаны өлтiрген, ел үшiн жанын отқа салған азаматтар туралы айтқан сөзiң менiң көңiлiме әсiресе қонады-ау, Абай. "Тұзы сор, еңбегi еш қара халықты ойлайтындар бар. Солардың мұңын мұң етiп, жанын отқа салып, көпке келер жақсылықты ойлайтын азамат бар. Ел оянса, ырысқа жетсе, солардың жолы болған.күнi жетедi" дейсiң. Бұл айтқаның, осы мынау тiрсегi қиылған бөлтiрiктей боп Ералыда шоңқайып отырып қалған көп жатақтың да сойыл соғары ғой. Жоқшысы ғой! – деп, бiраз насыбайын шекiп, ойланып отыр. Кешеден бергi Абайдан ұққан сөзiнiң бәрiн жиып кеп, жүйрiк тiлмен түйдi.
– Е-е-е! Күштiлер ненi айтады? Күшсiзге еткен зорлығын айтады. Күшсiз ненi айтады? Күштiден көрген қорлығын айтады! – деп топшылағанда, Абай Дәркембай ойының сергектiгiне таңдана қарады.
– Бәрекелде! Кешеден бергi кеңесiмiз өзiңе сондай бiр жақсы түйiн түйгiздi- ау. Мынауың бiр мақал болатын сөз ғой. Ақыл – малға бөккен бай-бағланда емес, азаппен сор кешкен жаралы, жарлы ойлыда десеңшi! – дедi.
Дәркембай өзiн мақтаған Абай сөзiне сабырмен ғана күлдi де:
– Менi ақылды етiп, халықтың ағасы етесiң бе? Кедейдiң шешенi болса, "судан шыққан судырақмет" дейдi. Қу таңдай тақылдады да бiттi дейдi. Ақылсыз болса, "жарлының жарым есi" дейдi. Тiлi болса "бұның сөз не теңi?" деп және мысқыл етедi. Сөз әперген есенi көрген жоқпын ғой, Абай! – деп, Дәркембай өзiнiң ендiгi айтайын деген мұңына қарай басты.
Кешеден берi Абайдың келгенiне сүйсiнiп отырғанда Дәркембайдың бұған шақпақ үлкен мұңдары болатын. Оның кейбiрi өзiнiкi болса, тағы бiр алуандары осы арадағы көршi-қолаң, кем-кетiктердiң мұңы.
Қаладан шаршап келдi деп, түн бойы Абайға өздерiнiң шаруаларын, шағымдарын әдейi айтпай iркiлген Дәркембай әңгiменi Абайдың аттанар кезiне әдейi қалдырған болатын. Қазiр бұл үйге бiрен-саран көршiлер де кiрген едi. Ол Абайға белгiлi: Дәндiбай, Еренай және осылар құралпас, Көтiбақ iшiнен жатақ қалған Қареке болатын. Қазiр Абай қасына қырық-елу үйлi жатақтың төрт-бес шалы әдейiлеп iрiктелiп келiп отыр екен. Жаңа келген қарттардың барлығынан, Абай егiндi қалай салғанын, қазiргi iшiп-жемi, күй-жайлары қалай екенiн жеке-жеке сұрастырды.
– Миялы-байғабыл жатағы, егiндiк жерлерiң тәуiр едi. Өндiрiп егiн салғаның кiм болды? – деп әуелi Дәндiбайдан сұрады.
Дәндiбай, "өндiрiп" деген Абай сөзiн қайталап, күлдi де:
– Шырағым, Абай-ау! Өндiретiн бiз бе едiк? Бұ енеңдi... Итке мiнiп, ирекпен қамшылаған.қырсық шалған күнде, құдайдың берейiн деп тұрғанын да ала алмайтын мешеулiк бар емес пе? Сол Миялы-байғабылында отырған ұзын саны жиырма үйдiң жиыны жиырма жер егiн салмаған соң, несiн мақтан етейiн.
– Салғаның шығатын ба? Егiн тарпы биыл қалай болатын? Азының да береке сi бар ғой! – деп Абай сұрағанда, Дәндiбай, Дәркембай, Еренай үшеуi қатар үн қатысты.
– Береке деймiсiң.
– Берекенi бұйыртса жарайды ғой
– Береке iздеп әрекеге соғамыз ба!? – десiп үшеуi қатар, күдiкпен мұңдарын сездiрдi.
– О не дегендерiң? – деп, Абай Дәркембайға қарағанда, үй иесi бағанадан айтпақ болған мұңының бiреуiн бастады.
– Былтыр "берекенi көктен тiлеме, еткен еңбектен тiле" деген бiр сөзiң есiмде қапты. Тiледiк те еңбек еттiк. Еңбегiмiзге орай, былтыр бәрiмiздiң де астығымыз Шолпанға, Кiндiктiге, Миялы-Байғабылға да жақсы шығып едi. Соның арты не болды. Дәл былтыр осы Ералы да болған, өзiң көрген жанжал сайлаудың артынан бiз тұралап қалған жоқ па едiк...
– Балтамтаптың аяғы Бүрлiбайдан тарқамады ма?
– "Жаман, жыртық лашығыңа жоқшы болам деп, Оязбен шатақты шығарып қырсық жасаған сендерсiң"– деп Тәкежан, Майбасарлар, қырсығын әкеп бiздiң былтырғы егiнiмiзге тигiзбедi ме? Береке деген со ма? Жайқалып тұрған егiнiмiз ендi пiсiп, ендi орақ саламыз дегенде, бiр түнде, бес ауылдың жылқысы қаптап, тып-типыл қып кеттi ғой! – дедi Еренай. Ол Дәркембайдың сөзiн бөлген бойында, былтырдан Абайға мәлiм болған аса бiр арманды арызын айтып кеттi.
Абай бұл сөздiң төркiнiн бiлушi едi. Былтыр болыстықтан түсiп қалған Тәкежан және осы жатақтар егiн салған қоныс-өрiстердi күзек ететiн Ырғызбай, Көтiбақтар бұл елдiң егiнiн әдейi қырсық жасап, жегiзiп қойған. Мезгiлiнде Абай, осылардың егiнiн жеген ауылдардың бәрiмен қатты ұстасып, көп айтысып дауласқан болатын. Бiр топ бай ауылдардан Асылбек болыс арқылы осы Еренай, Дәндiбай, Қарекелерге мал кескiзiп берген-дi.
Бiрақ қазiргi ақсақалдардың жиылып кеп Абайға айтып отырғаны, тағы сондағы мұң болатын. Себебi мал кесiлгенмен, жуан ауылдар бұлардың ақысын бермей кеткен. Осылардың адал ақысын әлi күнге бермеген зорлықтың жөнiн Абай ендi бiлдi. Дәркембай осы күйдi айта отырып, жақында, Арқатта, Сыбан мен Тобықты, Уақ арасында болғалы жатқан сиязды айтты. Абайға бұлардың ақылдасқаны – "көп елдiң арасынан күш құрап, көлiк қамдап, адал ақыларын жоқтап баратын кiсi шығарса, сол барып арыз айтар iс болар ма едi?" Осыны сұрайды.
Абай бұл сөзге жауап бермей тұрып, тағы қандай көрген көресi, мұңдары барын сұрастырды.
– Биылғы көктемдегi егiстерiңе тигiзген залалдары болды ма? Немесе егiн салып, бейнет кешiп жатқан шақтарыңда көлiк берiп, ат майы дегендi берiп, қарайласқан ағайын болды ма? – деп сұрап едi.
Қарттар Абайдың бұл сөзiне де күлдi. Қареке кеңкiлдеп, кекеткендей, кесек үн қатып:
– Ойбай, сығыр-ай, не деп отыр? Бергенге бередi. Берер түгi жоқ өңшең ыңыршаққа қандай орайы қайтады деп бередi! – дедi.
– Бергендi айтасың, тап осы Қарекенiң егiнiне, жаңа көктеп келе жатқанда, тағы жылқысын түнде жайып кеткен жоқ па, ол ағайын болмысың!
– Онысы ол ма, ат бермек түгiл, өзiмiздiң бiр-бiр шолағымызды тағы қағып кеткенiн айтпайсыңдар ма! – деп, Еренай мен Дәркембай жаңада көрген тың бiр өктемдiк зорлықтың бетiн аша бастады.
Бұл соңғы сөздiң жайын қалада ұзақ жүрген Абай естiген жоқ едi. Соны сұрай бастағанда Дәркембай тағы бiр ауыр қиянаттың бетiн ашты. Бұның ұзақ әңгiмесiнде, Абайды қатты қысылтып ұялтатын да сыр бар.
...Жатақтар былтырғы ала алмаған ақысын биыл қайта сөз қылғанда, көктемде осы өңiрлерге көшiп келген Тәкежан, Майбасар, Күнту, Байсал аулы, Қаратай аулы сияқты жуан ауылдар ашу шақырып, зiл көрсетiптi. Соның салдары болу керек, – егiн жаңа қылтанақ берiп келе жатқанда, жаңағы ауылдар өздерiнiң тұс-тұсындағы осы отырған жатақтардың көбiнiң егiндерiн жылқысына таптатып, қатты зияндап кетiптi. Еңбегi үшiн жаны күйген жатақтар арлы-берлi аласұрып шабуылдап, әркiмге шағып көрген екен. Түк шығара алмапты.
"Обал ғой, адал ақысы ғой, табан ақы-маңдай терi ғой, бұларды жылатпау керек қой" деген сөздi айтқан бiрен-сарандар болса да жуан ауылдардың өкпе, наразылығынан өздерi жасқанып болыспапты. Жанашыр сөздерi өз үйлерiнде, ерiннiң емеурiнiмен ғана айтылыпты да, сол күйде қалыпты. Тiптi жаны күйген соң Байғабылдағы Дәркембай, Дәндiбай бастаған Бөкеншi, Жiгiтек жатақтары Қашамадан қайтып келе жатқан Тәкежан жылқысынан күнде егiнге түсе беретiн болған соң, бiр-екi жылқыны ұстап, түнгi жылқышысымен төбелесiп те қалған екен. Ертеңiнде қайдан жиылғаны белгiсiз, иықтарына сойыл салып, осы жатақтың құрымын шауып алатындай боп, жүздеген қара шоқпар келiптi. Ат ойнатып, Дәркембайдың өзiн сабарман болып, ұстап алған жылқыларын қуып алып кеткен. "Егiнiмдi жедiң ғой" деп зарлап барғанда, аяғының ұшына отырғызбай, әке бабасынан боқтап, Тәкежан мен Майбасар қуып тастапты. "Елдiң сұрқын кетiрiп, қайдағы сұмдықты бастағандар. Жер тырмалап, қоныс-өрiсiмнiң құтын қашырған сұмырайсыңдар" деген. "Ел iшiнен аластайтын өңшең жiтiкке, саяқсың" дептi. "Былтыр басымнан дәрежеңдi алғызған сен қыршаңқылардың кесiрлерiң. Баяғыда атаң бiр туса да, ағайыным сен емессiң. Сенi Тобықты санынан садаға ғып шығардым. Жатақ болғыш болсаң, егiн еккiш болсаң, кет ана Белағашқа, мұжыққа кет. Сонда барып орыс бол! Неге тiрi жүрсiң. Неге сен құрымайсың" деп, айтпаған сұмдығы, етпеген қорлығы жоқ екен.
– Ол, ол да емес екен. Соқадан бiр-бiр шолағымыздың жаңа босағаны сол едi. Айға жуық уақыт болып қалды. Осындағы жетi үйдiң жетi бiрдей атын бiр түнде ұры алып кеттi.
– Тәңiр-ай, айналаң өрттей жаулық болғанда, ортада қап отырған бiр түп шидей, қалт-құлт күйiмiз бар едi. Тiлеуiң құрғырлар, тым құрса осы отырған елу үйдiң кiм екенiн ойласа еттi. Бiрi болмаса, бiрiнiң босағасында шiрiгендер едi ғой. Ата-бабасымен отымен кiрiп, күлiмен шыққандар.едi. "Бишаралар, тырбанған екенсiң, сендердiң де шыр бiтiп, бүйiрiң шығып.жүретiн күнiң бiр болсыншы!" деп жаны ашымас болар ма! Ендiгi кеп отырған қыстығы, мүлде қасқырдай! – деп Дәркембай тағы мұңға кеттi.
– Жаңағы жоғалған жетi атты бұл арада жоқ-жiтiк тапсырған соң, осы төртеумiз жоқшы боп, iздеп шығып ек. Алыстың ұрысы емес екен. Қызыл-моладан шығардық. Алған – Ақымбеттiң ұрылары. Шығырып берген қу мен сұм және табылды. Қолда барымызды, айтушыға, "жүрек жардыға" берiп, ендi малымызды қайтарамыз деп жүргенiмiзде, тағы бiр пәле сап еттi. Қызыл-моланың болысы өзiңнiң iнiң Ысқақ емес пе! Ұрыдан малымыз шыққанда: "Болыс өзiмнiң Ысқағым, әпермей қоймайды, көзiңдi ашып қара"– деп Ақымбеттың ұрыларын жан алқымға алып.көрiп ек. Ол ойысарман да болып едi. Қиялап айтқан дауы: бұл ұрлығым емес, өз елiңнiң адамы Серiкбайда кеткен еселi малым бар-ды. Сол. "осыны ал деп шығарып бердi. Серiкбай мен сен жатақтың дауың бар көрiнедi. Әуелi сол жақтан арылып кел. Бiзге бұл малды ұстатқан Серiкбайды алып кел " демесiн бе. Қайта оралып мұнда келсек, ағайынға шағайық десек, былтырдан берi ол Серiкбай қу Қашаманы қыстайды екен. Қашама Тәкежанның жерi екен. Сүйтiп келсек, Серiкбайды Тәкежан бiздiң көзiмiзге көрсететiн емес. Шаң тигiзетiн емес. "Жатақ тантырамасын, Серiкбай да өздерiңдей жоқ-жiтiктiң бiрi. Оған мен болысамын. Жатағым, кем-кетiгiм деп болысамын" деген боп, жарлының жасақшысы бола қалыпты. Серiкбай деген итi, сүйтсек, Тәкежанның өзi сүйеп, өзi құрық берiп.жүрген ұрысы деседi. Ұры болмаса, түк кәсiбi жоқ ел ортасына сыймай отырған малы жоқ, қуарған жалғыз үй, қудала, қу медиен, елсiздi қыстау ете ме? Қойшы, қысқасы Серiкбай қолға түспедi. Жылыстап тайып ол кеттi. Ал Ақымбетке сенделгеннен сенделiп, мына төртеуiмiз тағы барсақ, ендi ол жақты да құдай ұрып.қапты. Тәкежан Ысқақ болысқа, өзiңнiң iнiңе, хат жазып, кiсi шаптырыпты. "Жатақ менiң жауым, бұлардың малына жоқшы болма, болыспа. Қайта, тiрсекке бiр салып қуып таста!" дептi. Ендi бiзге қарсы дем берген сөздi Ақымбет Ысқақ болыстан естiптi. Жетi iрiңдей ат түгiл, жетi тулақ та ала алмай, ұлып қайттық. Мiне, жаңағы айтқан сияз болса, былтырғы егiн, биылғы егiндi айтып және мынау бар кедейдiң бұт артқан жетi шолағын, күн көргiшiн iздеп соған барсақ деп ек. Осыған ақылыңды өзiң айтшы! Сенiмен сөйлесiп отырған – тек осы қасыңдағы төрт шал деме. Исi елу үйлi жылаулар, жатақ! – деп бiтiрдi.
Абай бұл әңгiмелер уағында әлденеше рет қабақ түйiп, кейде ашумен, жағын тiстендi. Әңгiмесiн қатқыл үнмен, шешен тiлмен сөйлеген Дәркембайға қарап, көз алмай отырып, бiрнеше рет күрсiнiп те қойды. Iшiнен өз ағасы Тәкежан iсi мен өз iнiсi Ысқақтың қылықтарына қинала, ызаланып отыр. Намыс, ұят, жиренiш бәрi де у толқынданып, саналы кеудеде, күз тұманындай шұбалады. Жазықсыз жүйрiк қарттың сөзiн тыңдап отырғанда, қатар жарысқан бiр жол өлең оралады. Ырғақты бiр сөйлемдi осы жерде тауып, iшiнен көп қайталайды.
…Ар ұялар іс қылмас ақыл зерек.
Ар уялар iс қой. Керең сана, бiтеу кеуде, жемiт қарын бар. Оларға ар не, жанашыр не, әдiлет не!
Дәркембай әңгiмесiн бiтiрiп, үй iшi бiраз уақытта жым-жырт тынып қалған кезде, Абай жаңағы өз ойын сөйлей аяқтады:
– Осынша жауыздықты iстеп отырған менiменен бiр әке, бiр шешеден туған – бiрi аға, бiрi iнi болмыс. Сендерге солар үшiн мен де қылмыстымын. "Арсыз қолым iстедi, арлы бетiм ұялды" дегенiм кiмдi жұбатады? Сендердi не деп уатады! – деп, Абай қарт достарына басында бөгде көрiнген, бiрақ кейiн сыры танылған бiр әңгiме айтып кеттi. Ол, қалада Михайловпен сөйлескен көп мәжiлiстен туған жай едi. Соны баяндай отырып, өз басына халық турасында ендi келген бiр күрделi ойға кеттi. Бұл ойын осы арада тауып, дәл осы арада айтып та кеттi.
– Сона бiр кезде, жатаққа кеп қосылғаныңды айтқанда, менiң осы күнге шейiн, көкейiмнен кетпестей бiр шын сөздi сөйлеп ең, Дәркембай. "Күйi бiрдiң – күнi бiр. Туысым – аталасым емес, өзiммен мұңы бiр, бейнетi бiр жатақтар" деп ең. Соныңды мен халық қамын ойлайтын бiр ойшыл орыс азаматымен әңгiмелескенде, тағы да жақсы ұғына түстiм. Бейнет иесi болған бұқараның мұңдасы, тек қазақ iшiнде емес, өзiңдей қорлық пен зорлыққа шiрiген қалың миллион қара халық – орыста да бар екен. О да руым орыс деп, аталасым деп, патшасы мен шенеунiгiне, төресi мен ұлығына ден қойып отырған жоқ. Қайта "қан сорғышым, обырым осы" дейдi екен. Дәл жаңағы өзiңдей. Ойласам, Көкше-мамай руынан ашыққан кедей жатақтардың ғана мұңы бiр емес. Олардың Сiбiр мен Ресейдегi бар орыс жатақтарымен де ұраны, мұңы бiр екен! – дедi.
Өз ойының бұл өрiске жеткенiне Абай өзi де сүйсiнiп күлдi. Оның сөзiнiң шындығына әлi түгел ойы жетiп болмаған Дәркембайлар күдiктенiп күледi, Абай тағы сөйлеп кеттi:
– Тағы ойласам, Тобықты-керей, Қаракесек-найман iшiндегi болыс атаулы Семей мен Омбы, Орынбор-мәскеу атаулыдағы барлық төрелер тобымен ұрандас екен. Бұны ұрсаң оған, оны соқсаң бұған тиетiндей сыры бар екен, қарт достарым. Жаңағы айтқан орыс ойшылы бұқара мұңын жоқтайтын асыл азамат. Сол айтыпты: "Қалың ел, өзiн сорлатқан ұлық зорлығынан арылу үшiн, басқаға жалынбасын, өзiнiң қайраулы қара балтасына жалынсын" дептi! Кейде сендердiң мұңыңды тыңдап отырып, "шiркiн, сол қара балтаны осы қазақ сахарасындағы талай дерт, мерездiң тамырына қарш еткiзiп қадап, ұрар ма едi!" деп те ойлаймын. Қатты толқимын! – дедi.
Бiрақ бұл сөздер, сыртқа айтылғаны болмаса, Абайдың бiреуге ақыл қосқан сөзi емес. Iшкi терең түйiн ойындай. Мына отырған қарттарға Абайдың ой көмегiнен бұрын, қазiр iс көмегi әсiресе керек. Соны аңғарды да, тез өзгердi. Бұған қадала қарап отырған төрт қарттың жүздерiн жағалай барлап өттi де, ендi шұғыл берiк байлау айтты. Шалдар күтпегендей, дос көмектiң байлауы едi.
– Сияз Арқатта емес, сыртта, Балқыбекте болады. Осы кез басталып қалған да болар, қалада естiгем-дi. Пәле-жала жиынына бармаймын деп байлаған едiм. Бiрақ сендер үшiн, дәл осы үйде бүгiн естiген жауыздық зұлымдықпен бiр шайқасу үшiн, әдейi барамын. Үш күннен соң осы арадан сол Балқыбекке қарай сендер де аттаныңдар. Былтырғы егiнiң, биылғың, жоғалған аттарың – бәрiнiң дауын Тәкежан, Ысқақ, Майбасарлардан тұтас даулаймыз. Тек қырық үйлiден, "сәлемшi боп, мен келдiм" деңдер де, бiр екеуiң сол сияздың басында бол. Дәркембай, өзiң жүр. Қасыңа мына Дәндiбайды ерт. Өзiңе тартқан бұ да бiр қатты томар, ер кедейiң ғой. Байлау сол. Өзге сөз кейiн сияз басында. Тек үш күннен соң аттаныңдар. Бiз жүремiз! Баймағамбет, атты жек! – деп, Абай орнынан ширығып тұрды. Асығып қозғалып, дүр сiлкiнгендей болды.
Баймағамбет Абайдың асығып шираған көңiлiне өзiнiң шапшаң, жылпос қозғалысын жауап етiп, үйден ытқи жөнелдi. Абай тез қамданып, киiне бастап едi. Түрегелiп, желетiн, жазғы жеңiл ұзын бешпетiн кидi. Сағатына қарап, ендi шалдар жүзiн аңғарса, олар бiрдеңеден iркiлiп, дағдарып отырған сияқты. Дәндiбай Еренайға сәл бұрылып, күбiрлеп, шала сөйлейдi. Ақыл сұрап отырған тәрiзi бардай, Абай түрегеп тұрған бойында Дәндiбайға қарай иiле түсiп:
– Немене, Дәндеке? Сен бiрдемеден күрмелiп отырсың ғой. Айтшы маған, не күдiк, не бөгеттерiң бар – деп Дәндiбайдан бет бұрып Дәркембайға да қарап едi. Дәркембай салқын жүзiн бұзбастан Абайға бар денесiмен бұрылды.
– Айтқан ақылың да, байлауың да бәрi жақсы, топ алдына бармай есе тимесiн көрiп отырмыз. Бұл жұртыңды бөгеп отырған, тағы жоқшылық боп отыр. Ол Балқыбекке кем боса, екi кiсi бару керек. Дәндiбай екеуiмiздi жүр дегенiң де мақұл. Бiрақ мыналардың күмiлжiп отырғаны – "қалай жетемiз?"– дейдi. Жетi бiрдей аты кеткен жатақ ауылда, қай жетiсiп тұрған ат пен тон бар? – дедi. Бұның сөзiн қостаған Еренай:
– Бұт артар жоқ қой, Абайжан-ау! – деп едi. Дәндiбай да iлес, кекесiндi үн қосты.
– Ене, қызыңды... Кедейлiк қыр соңымнан қала ма тақымдап. Қолым жетер жерге де жiбермейдi. Шабан-шардақ қып, мешел болған баладай. Осы Ералының бойынан қозы көш жерге шығар көлiгiм жоқ. Ит арқасы қиян.г-балқыбекке немен жетейiн?! – дедi.
Абай бұл тұста да өзiнiң iсшiл байлауынан жаңылған жоқ. Тағы да тез жауап айтты.
– Бiреуiңнiң атың бар көрiнедi ғой. Ендi бiреуiңе ана мен жегiп келе жатқан шеткi ат, кiшi құла ат тисiн. Дәндiбай, жаз бойы осыны сен жайла. Жылқы отарға шығарда қосарсың. Ал, Дәркембай, жаңа сен атпен қоса, тонды да айтып қалдың ғой! – дедi.
Кеше кештен берi осы үйдiң iшiне кiргiзiлiп қойған ұзынша, жаңа ақ сандықты Абай өзi барып ашты. Содан екi бөлек кездеме алып шықты.
– Мынау, асты-үстiмен бiр шапан. Бұны, Дәркембай, сен өзiң iстетiп ки! – дегенде қарттардың бәрi, қатарынан үн қосып, сүйсiне күлдi.
– Бәрекелде!
– Көп жаса!
– Қарық қылдың ғой, қарағым!
– Азаматым аман бол! – деседi. Дабырласып, жамыраған сөздер арасында, Дәркембай Абайдың қолынан кездеменi алып жатыр.
– Бұның қалай, Абайжан-ау? Зорлықты Тәкежан iстеп, айыпты сен тартып жатырмысың немене? – дедi. Өзi де қатты күлiп, өзге шалдар мен Абайды да күлдiрдi.
– Би алдына бармай-ақ бiр ат шапан айыпты алып алды, бұл жатақ. Есе бередi деймiсiң ендi! – деп, тағы күлдi. Абай өзi де қос қартының көңiлiн сергiткенiне көңiлдене түстi.
– Үндеме, Дәркембай, бұның айып екенi рас. Бiрақ атаңа атам еткен iстердiң айыбы болсын. Тәкежан, Ысқақпен сөзiмiз алда. Олардың айыптысы болмаспын, айыптаушысы болармын. Серт со болсын. Тек соқтыққанда тайып түспей, шаншылып түс. Тоқпамбет төбелесiнiң алдында Байдалы айтты деп едi ғой: Сүйiндiк, ақылды Сүгiрден сұрамай, мына ер кедейден, Дәркембайдан сұрасаңшы деп Дәндiбай екеуiңе жүр деп отырғаным сол. Қапсырған жерлерiңнен қан алмасаңдар, күз ел бауырға түскенде, мына жиын жатақ алдында, екеуiңдi "жасық шықты" деп сынға, сарапқа саламын! – дедi. Үй iшiн күлдiрiп алып, Еренай мен Қарекеге:
– Мұнда қалатын екi қарт, осы уәдеге екеуiңдi куә қылам. Бұларменен сын серттi күзге қоямын! – дедi.
Осы кезде: "Ат даяр" деп Баймағамбет келгенде, үйдегiлер тегiс сыртқа шығуға қамданып едi. Абайдың жаңағы сөзiне жауап етiп, қатты сөйлеп, күлiп келе жатқан Еренай:
– Сертiң серт. Онда бұл екеуiнiң билiгiн де өзiңе айтқызамын! – деп едi. Қареке Дәндiбай мен Дәркембай туралы үлкен сенiм айтты.
– Тәңiр деген, тiл мен жаққа тұсау түспесе, қасында сен отырғанда бұл екi тарланың, болыс түгiл, жандаралдан да жалтармас. Өзiң осы екеуiн текке атаған жоқсың, тауып ұстадың ғой, бала шырақ. Шешiнген судан тайынбас дейтiн, жалаңаш батырың осылар болмаса, жатақтың мүлде сорлағаны да! – деп далаға шыға бере, бұл жөнiндегi сөздi тұжырды.
Тройка орнына парлап жегiлген дүп құла мен жирен прәшкенi Баймағамбет сәл қозғап, Дәркембай үйiнiң жанынан сыздырып жүргiзе бердi. Жатақтың қоңыр лашықтарынан шыққан көп ұсақ балалар арба жанында үйiлiп тұр едi. Ендi жүргiншiлерге жол берiп, жарыла бердi. Көлеңкеде жатқан өлi жүнi түспеген арық қаншық жүдеу күшiктер, шардақ-шадыр ұсақ төбеттер шәуiлдей үрдi. Өздерiнiң шұбар тобымен арбаның артынан шулап iлестi. Еренайлар қасында, Абайды ұзатып салуға жиылған қартаң әйелдер, кәрi-жас ерлер, балалар бар едi. Солардың ортасында тұрып, Абай жаққа қарап, Еренай жақсы бiр ой қорытты.
– Құданың құдiретi, осы баланың жас күнiнен-ақ ағайын үмiтi көп едi. Сол үмiт, әлi үмiт. Зая болмай келе жатқандай. Өзiмен iстес, сөздес боп жақын бiлгенiм осы едi. Жолың болғыр, шынайы жақсылық дәме қылғызатын жас екен! – дедi. Жаңағы сөзiн салқын қабақпен тыңдап тұрған көп кедейге қарады. Жоғалған жетi атыңды әперемiн дедi. Айып-анжысымен дәл жуандардан әперемiн деп кеттi. Былтырғы, биылғы егiндерiңнiң төлеуiн әперемiн деп кеттi. Соны айтып тұрмын мен! – деп, сөзiн бiтiрдi.
Топ ортасында көп ауызбен сенер-сенбестей қайталап, соншалық мұңдық бiр сөздер айтылады.
– Жетi ат!
– Қайта әпермек!
– Есемiздi әпермек!
– Егiннiң шығынын төлетпек!
– Былтырғы егiн, биылғы егiн!
– Биылғы егiн!
– Орайын әпермек!
– Дегенi болсын!
– Айтқаны шын болса, жолы болсын! – дескен жапыр-жұпыр сөздер естiлдi. Көп жатақтардың көздерi шаң iшiнде шала көрiнiп бара жатқан арбаға қарайды. Шала үмiтi сол арбаға ере кетiп бара жатқандай. Барлық кедей ауыл болып, ұзақ қарап тұрысып қалды.
Абай бұл жолғы сапарында көп жүрiп кешiгiп келген. Михайловпен, Андреевпен ерте көктемде басталған биылғы мәжiлiстерi Абайдың өмiрiндегi көп кездесулерден бөлек. Көп дүниенiң сырын ашқан, санап бiтiргiсiз нәрлi, қызық дәрiстердей болып едi. Қалада сондықтан кешiккен-дi. Қазiр жас ортасы болып қалған шақта ел жайлаудың ең шеткi қоныстарында екен. Абай мен Баймағамбет Ералыдан шыққан соң ара қонып, қатты жүрiп, екiншi күнi кеш батар шақта ғана Құнанбай ауылдарының шетiне iлiнген едi. Жанынан жүргiншiлер қиыс өтiп бара жатқан үлкен ақ ауыл, Ботақан-ошағында отырған Тәкежан аулы екен. Бұл мол жылқылы, қалың қойлы, оншақты үй қоңсысы бар, лықыған бай ауыл болып кетiптi.
Абай Баймағамбетке:
– Бұл ауылға түспей-ақ өтемiз, – дедi.
Ұлжан аулы және соның қасындағы Абай аулы Байқошқарда. Осыдан қозы көш жерде болатын. Ел жатпай, балалар ұйықтамай тұрып, көптен көрмеген жақындарына Абай ендi тез жеткiсi кеп келедi. Жол Тәкежан аулының шеткi қара лашықтарының жанына тақау келгенде, Абайдың есiне Қаражан ең алдымен түстi. Баймағамбетке бұрылды да:
– Мынаны қарашы, Баймағамбет. Осы, дәуде болса, не қойшы, не сауыншы, күзетшi, малшысының үйiнiң бiрi ғой. Осынша құрым шоқпыт қып қойыпты. Бiр үзiк, бiр туырлықтық киiз берсе, Қаражан құдай ұрғанның, несi кетедi екен! Қалай ойлайсың!? – дедi.
Баймағамбет қатар отырған қалпында, Абайға түктi қабағын бұрып, үлкен көк көздерi жалт қарап жымия күлдi:
– Қаражаннан қайырым аз шығады ғой, Абай аға! Жұмыс ететiн көршi болмаса, жай қарiп-қасердi жиып отырған жоқ. Қызметiн iстесе де қарайласқысы келмегенi ғой! – дедi.
Бұл кезде жүргiншiлер, ауылдан қиыс өтiп бара жатып, Ботақанның мол сулы ұзын бұлағына өрiстен шаңдатып, шауып келiп қаптаған мол жылқыны көрдi. Абай бұл жылқының көлемiне көз салды:
– Осының бәрi Тәкежан жылқысы ма? Қай уақытта, қалай қалыңдап кеткен, Баймағамбет-ау? – дедi.
Сол кезде қатты шауып келiп iлескен бiр аттың дүбiрi естiлдi.
Абай мен Баймағамбет қатар бұрылып қарасты. Арғымақтай биiк қара қасқа, семiз құнанға күмiс ер-тоқым ерттеп мiнген ересек бала, Әзiмбай шауып келген екен.
– Ассалаумағалейкүм, Абай аға! – деп жанаса кеттi.
Абай баланың сәлемiн алып, аулының, әке-шешесiнiң амандығын сұрады. Бұл Тәкежан мен Қаражанның ер жетiп қалған жалғыз ұлы болатын. Жалпақ бет, қара күрең, қысық көз келген, қалың қабағы қызара сызданып тұрған, салқын түстi бала. Амандық айта салысымен Әзiмбай, шешесiнiң бұны әдейiлеп жiберген сәлемiн, жортып келе жатып, Абайға айтып келедi.
– Абай аға, сiзге апам жiбердi. "Бiздiң ауылға түспей, бзарлығын қимай өткенi несi! Кәмпитi мен қағаз шайын, қант-мейiзiн таңертең кiсi жiберiп, бәрiбiр алғызамын! Келiндер өздерi талап жемесiн!" деп айт, – дедi. Менi әдейi сiзге сәлем бер, соны айт деп жiбердi! – дедi.
Бала осы сөздi айтып болып, шешесiнiң зiлiмен Абайларды мұқатқандай кекесiн жүзбен ендi ғана күлдi де, атының басын iрке берiп едi. Қазiр қайта бұрылмақ тәрiздi. Абай оған: "тоқта, берi жүр!" деп арбаның өзi отырған жағына қарай нұсқады. Қатарласып келген Әзiмбайға ол ағалық жылы жүзбен сөз қатты.
– Қарағым, қолқаң базарлық болса, осы арбадағы тәттiнiң бәрi сенiкi болсын. Өзiң бiзбен ере жүрiп, бiздiң ауылға қон да, таңертең бәрiн алып қайт. Әкең мен шешеңе бүгiн амандаспай бара жатқаным – күн кешкiрiп кеттi. Алдымызда бәрiмiздiң де үлкенiмiз – үлкен шеше мен әке бар. Ауыл жатпай тұрып, ең алдымен соларға сәлем бермекке асығып келем. Ол бiр бөлек сөз! – деп Баймағамбетке атты бiраз ақырын жүргiздi. Арбаның салдыры бәсеңдеген кезде, балаға тағы бiраз сөз айтты.
– Өзiң үлкейiп, жiгiт боп қапсың. Шешеңнiң айтқанының бәрi бiрдей ақыл бола бермейдi. Алыстан келе жатқан ағамен амандық айтар-айтпастан, "аламын, берiп кет" деген жөн бе? Ойлашы! Ол шешең болса, мен ағаң. Бұндайды да ойлап жүргейсiң, ұқтың ба? – деп, баланың жүзiне барлай қарап едi, Әзiмбай түсiне қоймағандай. Қызыл жүзi көкшiлденiп, күрең тартып, сазара түстi. Салқын қабағы жыбыр етiп, жиренiп қалды. Абайға жауап қатқан жоқ.
Ендi Абай бұдан әңгiме сұрап:
– Мынау жылқы тегiс өз ауылдарыңдiкi ме? – дедi.
– Е, өзiмiздiкi, ендi кiмдiкi болсын!
– Саны қанша өзiнiң?
Бала үндемей, тартынып қалды. Iшiнен жақсы бiлiп тұрған жылқы санын айтуды жаман ырым көрдi. Әкесi Тәкежен, күнде түгендеп жүрген жылқының санын бала үйге айтып келгенде: "Дабырайтпа, кiсiге малыңның санын айтпа!"– дейтiн. Бала айтпаған соң, Баймағамбет Абай сөзiнiң жауапсыз қалғанына ырза болмай өз бiлгенiн айтып жiбердi:
– Биыл ұсағымен бес жүзге жеттi деп естiп едiм. Мынау жылқының қарасы содан көп болмаса, аз емес қой, – дедi.
Бала сонда да сыр берген жоқ.
Абай аз томсарып, өсiп келе жатқан бiр жамандықты көргендей, күрсiне түстi. Үнi өзгерiп, өзiне өзi айтқандай боп сөйледi:
– Осыдан он бес жыл бұрын екеумiз қатар еншi алғанда, сексен жылқыдан тиiп едi. Тәкежан болыстықты, тойғандай-ақ емген ғой. Өткен сайлауда түспегенде, бұдан да басқа болар ма едi, әлде қайтер едi! – дедi.
Қырыс қабақ бала бұл ағасын анық ұнатпай, iшiнен ашу жиып, ызаланып қалғандай. Ендi мына сөзден соң қулықты, арамдықты бiлiп қалған көңiлiне ерегес пен жуандық кеп кеттi.
– Болыстықтан түспесе дейсiз. Өзiңiз естiмеген екенсiз ғой. Жаңада болған сайлауды бiлдiңiз бе ағам тағы болыс болды. Айтпақшы, шүйiншi, осы бiр жұмадан берi бiздiң ауылдардың барлығы, жағалай той жасап, құнан шаптырып, қуаныш етiп жатыр... – дедi.
Абай балаға бар денесiмен шұғыл бұрыла қарады. Бұл өңiрде болған ең үлкен жаңалық – болыс сайлауының хабарын сұрады. Қалада жүргенде Казанцев деген крестьян начальнигiнiң осы маңдағы үш-төрт болысқа, өзi билейтiн учаскеге, сайлауға шығып кеткенiн бiлушi едi. Бiрақ кiмнiң сайланған хабарын Абайлар әлi бiлген жоқ-ты.
– Ағаңды кiм сайлады? Қай болысқа сайланды?
– Начандик Казансып сайлады. Менiң ағам Қызыладырға болыс болды.
– Қызыладырға?! Шыңғысқа кiм болды?
– Шыңғысқа, өзiмiздiң елге, Шұбар ағам сайланды. Қызылмолаға тағы да, қайтадан болыс болып, Ысқақ ағам сайланды. Сүйтiп Қажының үш баласы үш елге болыс болды деп, сонау ш-шақпақ, Жыланды, Кең-қоныс. Дөңгелек-қоныс, Байқошқарға шейiн, барлық Ырғызбай iшi мәрә-сәрә. Бiлмеген екенсiз. Ендеше дәл бiр аттай шүйiншi алады екем, Абай аға, сiзден! – деп, сөзiн бiтiрдi.
Болыс болған әкесi мен ағаларының хабарын айтқанда баланың жүзi қызарып, нұрлана жанды. Өзiнiң iшiнде жүрген үлкен бiр қуанышын iрке алмай, жасыра алмай, жарқырап бiлдiрдi.
Бұл бала әкiмдiктiң, әмiрдiң қызығын көрiп, дәмiн татып, құмартып қалған бала сияқты. Жаңағы хабарды сөйлеген тiлi мен түрiнен Абай iштей: "Мынау өзi ер жетiп қапты ғой. Талай сабақты құлағына құйғаннан, iске, сөзге ерте кiрiсейiн деп тұрған бала ғой!" деп ойлады. Сонымен қаатар, iшiндегi Әзiмбай түсiн жақтырмаған қатал сынын да iрке алған жоқ. "Қабаған ит қастанған, әлдеқандай жан шығар екен сенен? Болсаң Тәкежаннан зiлдi болармекесiң! Кесiрдi ұстасаң келiстiрiп ұстап жүрмесең нағысын!" деп өзiне-өзi түңiле ойланып, үндемей қалған едi.
Шүйiншi сұрағанға Абайдың жауап бермей, бiр ауыз да болса үн қатпай қалғанына бала тағы ыза болды. Әуелде шешесiнен жиi еститiн бiр сөздi ойға алды. "Қызғанады, бiзден малды да, абыройды да Абай қызғанады" десетұғын. Сол шеше иландырған өсиет бойынша, Абайды сырттан ұнатпайтын Әзiмбай қазiр бұның қызғанышын өз көзiмен көрiп тұрғандай. Iшiнен қыңыр қатал үкiм жасады. "Қызғанасың ғой, үнiң өшiп қалғаны сол ғой. Ендеше тағы бiр естiмеген сұмдығымды айтайын" деген ойға бекiндi. Абай баладан естiген хабарға оқыс ойланып қалғандықтан, Әзiмбай жайын ұмытып кеткен едi. Ұясына кiрiп бара жатқан қызыл күнге бiр рет көзi шағылысып, жалт қарады да Баймағамбетке:
– Айда, жүре түс! – деген-дi.
Тер басса да, кешкi жүрiстен қызына түскен пар ат пысқыра берiп, тағы жорта жөнелдi. Шымы тұтас, тегiс жазық Ботақанның тықыр шалғынында арба сықырламай, тарсылдамай, ағыза жортты. Бұлардан Әзiмбай ендi қалып қоятын жөн бар едi. Қазiр ауыл да алыстап барады. Күн кешкiргендiктен жылқы суға қанып ап, түнгi жайылысқа қарай шұбыра бастағандай. Малсақ бала Әзiмбай қара қасқа құнанның қамын ойлап, ауылға тез қайтып, жылқыға жiберiп үлгiру керек. Қас қарайып кетсе қалың жылқыны таба алмай, адасып та кетуi мүмкiн. Оның үстiне, қазiр бөтен, ел Кереймен жақын кеп iргелес отырғандықтан, жылқыға жау тигiш боп, алды-салды көбейген кез. "Құнаным жазым боп кете ме!" деген ойды да қатар ойлап үлгiрдi.
Бiрақ сонда да бала Абайлардан қалысқан жоқ. Жаңағы Абай турасында ойлаған ызалы кекесiндi, ендi оған батыра айтып қалатын бiр сөзбен аяқтауы керек сияқты. Содыр, қатал бала Абайды күйдiретiн хабардың не екенiн бiлетiн. Ол да – осы соңғы күндердiң жаңалығы. Қалың жайлау, айнала ел Құнанбай балаларының тегiс болыс болуын таң-тамаша сөйлеумен қатар, жаңағы жайды да үнемi айтатын. Көпшiлiк күйiнiп, болыстарды қарғап, ызамен құсталанып айтатын жаманат хабар едi. "Бұны естiгенде Абай жарылып кетер. Болысам деп жағаласып бiр болмаушы едi. Ендi құдiретi күштi болса, арашашы боп айырып алып көрсiн. Осы iсiм Абайды да жеңген бетiм. Дегенiме ерiксiз көндiрген, бағындырған жерiм" деп, дәл бүгiн түстегi қымызда, өз әкесi Тәкежан сөйлеген-дi. Ырғызбайдың ақсақал, қарасақалына осылай айтып отырғанын Әзiмбай көкейiне жақсы тоқып, нық аңғарған болатын. Бала, ендi сол жаңалықты, Абайдың қасында жанаса шауып отырып, еңкейiп ап, анықтап жеткiздi.
– Айтпақшы, сiзге айтуға ұмытып кетiппiн. Ағамдарды болыс сайлаған Қазансып "Базаралыны ұстап берiңдер" деп тапсырыпты. Сол бұйрықпен үш-төрт болыстың басы қосылып, пiргауарлап Базаралыны ұстатып, кешегi күн қалаға айдатыпты. Өңшең көк сауыт жасауылдар жолда қашып кетедi деп, түйеге мiнгiзiп апты. Түнде қолына, аяғына кiсен салып ұстайтын боп, айдап әкетiптi! – дедi.
Осы хабарын айтып болған бала, ендi iңiр қараңғысы түсе берген көлеңкелi кеште аппақ сұлу тiстерiн ақсита күлдi де, атының басын iрке бердi.
Абай баланың жүзiне ашумен, ажырая қарады. Арбаның үстiнде дөңбекшiгендей, жұлқына бұрылды.
– Өй, өңшең құдай ұрған! Болмай жатып тағы баяғы иттiктi бастады десеңшi! Өңшең бөрi кеуде, бөрi ауыз, жыртқыштар! – дедi.
Бөрiнiң аузы Абай есiне Әзiмбайдың жаңағы күлген аузын көргеннен түстi. Содан алған ұнамсыз бiр сезiммен әлде қалай жалғас едi. Осыдан бiраз бұрын "қабаған ит қастанған" жүздi көрсе, ендi ерiндерi қып-қызыл, үлкен ауызды, жәйiн ауыз Әзiмбай қасқырлық бiр бiтiмдi және елестеткендей болатын. Абайдың ұрыс сөзiнiң артын баланың естiгiсi келген жоқ. Ол құнанын шұғыл тартып, тоқтап қалды. Бiрақ кетiп бара жатқан арбаның артынан даурыға сөйлеп:" бар сонымен!" деп, тағы да ызалана, ақсия жымиды да, қайта бұрылды. Алыста, үлкен ақ үйлi аулының жерошақтарында жалпылдай жанған кешкi қызыл оты, iшер асқа қарай мұндалап, "кел-келдеп" шақырғандай, тамақсау баланың кешкi етке еңсесi кетiптi.қара қасқа құнанның тiзгiнiн жинаңқырап, жамбасқа сарала қамшыменен осып ұрып, ауылға қарай құйықтыра жөнелдi. Жалғыз өзi қуана көтерiледi. Алысқанын жеңгендей, шабытты көңiл тауып, сол қараңғы ымыртта жапа-жалғыз өзi: "Ырғызбай – Ырғызбай" деп айғайлап, ұран салып, құтырына шапты.
Байқошқарға Абайлар келгенде, ауыл жатқан жоқ едi. Әсiресе Абайдың қуанғаны – бұның үш-төрт баласы Ақылбай, Әбiш, Мағаш және күлегеш қызы Күлбадандар да ұйқтаған жоқ екен. Олар арбаның салдырын естiп, өз ауылдарынан айғайлап жүгiрген. Абай отырған арбаға кеп, жапыр-жұпыр қамалаған. Бiреулерi козлоға, тағы бiреулерi арбаның артына мiнiптi. Мағаш, Әбiш сияқты кiшкенелерi Абайдың екi тiзесiне отырған. Мойнынан құшақтап, сағына жабысып, даурыға күлiсiп, шексiз қуанышпен қарсы алысты. Баймағамбет ат тұмсығын, Абайдың әрқашан ең алдымен амандасатын жаны – Ұлжан үйiнiң сыртына кеп тiредi. Семiз бәйбiше Ұлжан бiр шоғыр балаларының қамау-қоршауында келе жатқан Абайды өзiнiң үлкен төсегiнiң жанында, орнынан тұрып қарсы алды. Құшақтап, сүйiп амандасты. Әйгерiм, Айғыздар да Абайға осы үйге кеп амандасқан. Алпамсадай зор иық, кең жауырын, батыр тұлғалы Оспан да келдi. Омырауы ашық ақ көйлектiң сыртынан барқыт жаға, жұқа шапан жамылыпты. Бұның қасында жас келiншегi, сұңғақ, сұлу бойлы Еркежан келiн қатар кiрдi. Оспан Абаймен жайраңдасып амандасады. Дамылсыз келiп, кесек үнмен үй iшiндегi дабырды баса сөйлейдi. Құнанбай аулының жағалай болыс болып жатқан қуанышын тағы да Абайға қайталап айтты. Шүйiншi сұрады. Абай оның шүйiншiсiне тек ақырын ғана жауап қатып, Ұлжанға қарады. "Қайырлы болсын, шат-шадыман екенсiздер, қайырлы болсын!"- дедi. Ұлжан да Абайдың оншалық қуанбаған қабағын түсiнгендей, ақырын сөйледi. "Қайыры бiрге болсын, қарағым!" деп қана қоя салды. Оспан әлi де ақсия күлiп, болыс болған аға-iнiлерi үшiн мақтана тасқындайды. Жылқының қыл түбiндей қысқа қара мұрты сояулап түксиген. Шоқша сақалы шанжау-шанжау боп, тырағайлап шыққан, қап-қара көмiрдей. Оспан өмiрдiң қай қызық, қай шаттығы болсын, бәрiн де үлкен қызумен сезiнедi.
– Тек қайыры ұзақ болсын. Қуаныш үстiне қуаныш қат-қабат! – дедi.
Абайдың Әзiмбайдан естiген соңғы суық хабарын қазiр Оспан "қат-қабат қуаныштың" бiрi есептi ұсынып отыр. Абай бiледi, Базаралыға өштiкте, ожар томырық Оспан, Тәкежаннан кем түспеген болу керек. Анау арамдығы болмаса да, өр кеуделiкте бұның да зiлi көп. "Ұстаған жерде қолы, тiстеген жерде тiсi кетедi" деп, қақпайлап, терiске әкететiн Майбасарлар аз емес. Ол қазiр өзiнiң аға бауырларының бақ-дәреже қуанышын, сол аңқылдақтық бойынша, Абайдан аулақ демейдi.
– Бұндағылар болыс болып жатыр. "Ұлыққа өз қылығымыз жақты. Өзiмiздi бiлгеннен, абыройымызды ұққаннан Қазансып өзi сайлады" дегiсi келедi. Мен оларға: "Құдайыңды ұмытпа, асып таспа. Ұлық сенiң неңдi бiлушi едi? Көктемде барып жаз ортасына шейiн қалада құм таптап, ыстыққа шыжып жатқанда, Абай тек жатыр деппең? Осы бәрiңе кеп жатқан мол абырой, мынау батпан құйрық неден? Қаланың үлкен ұлығымен күнде көрiсiп, келiсiп iстетiп отырған Абай iсi" деп, бұларды өре бастырмай жүрмiн! – деп қарқылдап күлдi.
Абай Оспанның бұған ең жақын iнi бола тұра, соншалық, қаңғып адасқанына, аса бiр қатты мысқылмен күлдi.
– Қақ қасымда жүрсең де, кейде мен туралы адасқанда, айсыз қараңғыда жүргендей, қаңғып шығасың-ау, Оспан! Бiр болыс болғанда сексен жылқысын бес жүзге жеткiзiп алған Тәкежанды мүсiркеймiн бе!? Қызыл-моланың болысы боп Тобықтының ұрысын сүйейтiн Ысқақ үшiн жанымды салам ба!? Менi жақсы көргеннен, өзiңше маған да шен бермек болғаның ба? Бұл сайлауыңа тұяқ қыбырлатқан қатынасым жоқ. Адасып, бал ашпай, жайыңа отыр! – деп тағы күлдi.
Оспан ол айтқанына да тоқтаған жоқ.
– Жарайды, қой, шырағым. Оныңа иланатын Тобықты жоқ. Осы қан жайлаудағы қалың елдiң қатқан шал, балдырлаған баласына шейiн сұрашы! Үш бiрдей Құнанбаев қатар болыс болады. Қалада қадалып, сарылып жатқан Абай, оған ат салыспайды.дегенге итiм илана ма! Қайта бұл сөзiңдi жап та, мына болыс болған аға-iнiлерiңнiң алғысын ала бер. Қайтесiң, жаңағы сөзiңе иланатын, жат түгiл, мен де жоқ. Неге иланам? Осы абыройды, тәңiр берген абыройды өзiңе өзiң қимай қасың бар ма?! – дедi қыңырайып, мойнын бұрған бетiнен қайтар емес.
Бұның ауыздығын тiстеп алғандай бетiмен кететiнiн бiлiп, Абай балалары мен шешелер көзiнше ендi ырғасып-қаржасқысы келген жоқ. Сөздi шұғылынан Әбiшке бұрып, соның оқуы жайын сұрай бастады.
– Аға, мен осы күнде орысша да оқып жүрмiн. Оны сен бiлдiң бе? Қыстаудан берi оқи бастадым! – дедi. Әбiш Абайға, үй iшiнiң сақтап жүрген жақсы бiр жаңалығын, өзiне сөз тие салысымен, ең алдымен айтты.
– О, кiмнен? Кiм оқытып жүр орысшаны, қарағым?
Ағы ақ, қызылы қызыл боп жұтынып отырған аса сұлу, биязы баласы Әбiштi Абай өзiне қарай құшақтап тартты. Маңдайынан сүйдi.
Бұны кiм орысша оқытып жүргенiн Ұлжан айтып бердi.
– Жазғытұры сен қалаға кетiсiмен, бiздiң Жидебайдағы ауылға бiр бала орыс келген едi. Бұрын бiр жыл тiлмаш та болған екен. Өзiн осы ел "бала тiлмаш" дейдi. Сол, "қалаға тұруға ауруым бар, қымызға көкке шығайын деп келiп ем, балаларың бар ғой, бәйбiше, оларды да оқытып тұрайын" деген соң, Абайдың балаларын оқытсын, кiшкенелерiн орысша оқытам деп жүрген. Сол отауда болсын деп, Ақшоқыға жөнелткем-дi. Мiнi содан берi жалғыз Әбiш емес, Мағашың, Күлбаданыңа шейiн, сол бала тiлмаш Байып дегеннен оқып жыр! – дедi.
Абай өзiнен жасырын сақтап келген бұл сияқты жақсылық, жаңалыққа аса қуанды. Әйгерiмге ендi туралап жауап қатып:
– Қалай, балалар Кiшкене-молдадан оқығандай, бұдан да үздiксiз оқи ма? Өзi күтiмдi ме? – деп сұрастырады.
Әйгерiм Абайды сағындырған сұлу үнiмен жауап қатып:
– Балалар бар ынтасымен, жанын салып оқиды. Қызығып оқиды. Жайлауға қарай көшiп келе жатқанымызда, тiптi жаппалап қонған күндердiң өзiнде де Әбiш Мағаштар бiр күн қалет қылған жоқ. Тiлмаштың өзi де қазақуар, – дедi аз биязы мысқылмен сыпайы күлiп, Абай жүзiне соншалық бiр жылы шыраймен қарап: – орыс молдасы қызық болады екен ғой өзi. Сыздану, салмақтану жоқ. Баланы тiптi елiктiрiп, ойнатып оқытатын сияқты! – дедi.
Абай Әйгерiмнiң зейiндi, зерек көңiлiн танып отыр. Бас изеп, зор ықласпен күле тыңдап мақұлдады. Оспан жеңгесiн қағыта, қалжың еттi:
– Жә, жә! Құдай жолымен шариғатты үйреткен әкеңдей молданы былай қойып, жаман-жәутiк тiлмашты мақтағаның неменең? Әйтеуiр Абай орыс оқуын ұнатушы едi деп, сен екеумiз де қара таяғымси.беремiз-ау осы! Тамағымызды кенеп! – деп, Әйгерiмнiң даусына салып, мазақтап, – үнiмiз сылдырай-шылдырай түсiп әбден! – дедi. Үй ду күлген едi. Сүйтiп, Әйгерiмдi ене көзiнше қызартып, үнiн өшiрiп қойды да, қарқылдай күлдi.
Абай Әбiштен, Мағаштан, Күлбаданнан кей сөздердiң орысша атын сұрап, сынап көрдi. Таласа жауап берген балаларынан "оқу, бiлiм", деп аңсап тұрған үлкен бiр талап, ықылас таныды.
Еттен кейiн, Әбiш, Мағаш, Күлбадан үшеуiн кең шапанының екi жақ етегiмен жамылшылап, құшақтай ертiп, Әйгерiмнiң үйiне қарай жүргенде Абай iшiнен үлкен шүкiр еттi. Бағана кешке, бұған кездескен Тәкежан баласы Әзiмбайды есiне алды. Оның жаманшылықты бiлiп қалған бiтiмiнен мынау өз балалары мүлде басқа. Шын бала, әлi аппақ сүттей таза бала. Тәлiм, тәрбие күткен бала екенiн ойлап, аталық ырзалық сезгендей боп едi. Әбiштi қыса түсiп, тыста келе жатып:
– Қалқам, Әбiшiм, орысша оқи бастағаның сондай жақсы болған. Мұсылманша оқуың жетерлiктей болды. Мен биыл сенi орысшаға оқуға, ұзақ оқұға берем. Құдай бұйырса, үлкен ғалым адам болып өсесiң. Бұл менiң сен тураңдағы үлкен бiр аталық тiлегiм, балам! Менен бұрын өзiң оқи бастағаның, менi қатты қуантты, айналайын! – дедi. Маңдайға кеп қалған толық айға, кең аспанға көз салып тұрды. Iштей бiр дұға тiлек айтқандай болды. "Осынымның өмiр-жасын зая қылма, дегенiме жеткiз. Мен таппаған зор бiлiмдi, адамгерлiк қасиеттi, тым құрса осы перзентiм тапсын. Бағын аш, жасаған, жолын қыла көр!"– дедi. Осы түнде сүйiктi ұлын бауырына қысып тұрып, соншалық бiр құпия, ыстық дұға еткендей болып едi. Әбiш үндеген жоқ. Бiрақ ата мейiрiне соншалық бойсұнып, құлай ұйығандай. Өңi аппақ боп қобалжып апты.
– Құп, аға, құп! – деп қана қойды.
Әкесi мен ағасының арасындағы осы шартты, бойы кiшкене болса да, iшi соншалық сезiмтал бала Мағаш та аңғарған едi. Әбiштi құшақтап тұрған ағасын кiндiк тұсынан қапсыра аймалап алып:
– Иә, аға! – деп наразы бiр үн қатты да, – жалғыз Әбiш емес, мен де барам. Қалаға барып, мен де орысша оқимын! – дедi. Бұлардың қастарында тұрған Күлбадан да кiшкене Мағаштан қалыса алмай:
– Аға, аға деймiн, мен де, мен де барам!Менi де оқыт орысшаға. Байыптан сұрашы. Ол, орысшаны бәрiнен бұрын сен үйренесiң дейдi. Ал! Мен де барам! – дедi.
Абай тыста әлi де үйге кiрмей, балаларының қоршауында тұрып, шаттана күлдi. Күлбаданды басынан сипады. Мағаш пен екеуiнiң беттерiнен сүйiп тұрып, уәде бердi:
– Ендеше екеуiңдi де Әбiшке қосып, осы күзде оқуға бiрге апарам. Бәрiңдi бiр-ақ апарам, уәдем осы болсын! – дедi. Балаларын ертiп үйге тақағанда, Әйгерiм үнсiз ғана күлiп, үй жанында тұр едi. Ендi есiктiң киiзiн оң қолымен шалқайта көтерiп, Абайдың алдынан өз отауына есiк ашты.

ТАРАУДА

1
Балқыбектегi сиязға Абай бiр топ кiсiмен барды. Байырғы жолдастарынан қазiр қасындағы адамдары: Ербол, Баймағамбет, Шәке бар. Жәнiбекке келiп, Ерболдiкiнде қонақ болып, сияз басына қарай жүргенде, екi-үш кiсi жолдасымен Асылбек те ере жүрдi. Ол осы өткен сайлауда болыстықтан түскен болатын.


Абай қасында бұл жолы, бала жiгiттен ерген өзiнiң үлкен баласы Ақылбай да бар. Абайдың баласы аталғанымен, Ақылбай оның тәрбиесiнде емес, Нұрғаным қолында, Құнанбайдың кенжесi есебiнде өскен. Ақылбай барлық Ырғызбай iшiндегi бұла-болпаш жастың бiрi болатын. Өзi Абайға ағайын iшiнде ең тоңторыс, алыс есептi. Жай қалыс ағайынның бiрiндей.
Бұның өз қасында екi жiгiт бар. Бiрi – Қазақбай. Зор денелi, үлкен қошқар тұмсықты, шүңiрек көк көздi кiсi. Тұқымы Шеркес. Ендiгi аты Қазақбай атанған, Құнанбай аулының көршiсi. Ол жас жағынан Ақылбайдан көп үлкен, Абай құралпас. Естияр кiсi бiрге болсын деп, Нұрғаным Ақылбайға бұны әдейi қосқан. Екiншi кiсiсi – Мамайдан шыққан, Ақылбайдың өзiмен түйдей құрдас, бала жiгiт Мамырқаз. Ол ақ сұр жүздi, үлкен көздi, денелi, балуан болуға тақап жүрген жiгiт. Әрi күлдiргi, мысқылшыл тiлi бар. Өзi Ақылбайды шын достық бейiлмен жақсы көредi. Ақылбай қайда жүрсе де Мамырқазды қасынан тастамайды.
Абай тобымен келе жатқанда Ақылбай, көбiнесе, үлкен кiсiлермен бiр жүруден тартынып, аулақтай бередi. Мамырқаз екеуiнiң оңашадағы еркiн, қалжың-қылжаңы ма, әйтеуiр сөздерi бiтпейдi. Абай олардың анда-санда елсiз далада ұзақ, оқшауланып қалғанын байқайды. Кейде ағыза жарысып, үлкендердi басып озып, iлгерi ұзап кетедi. Әлсiн-әлсiн бiр тоқтап, бiр шауып жүрген, балаша жүрiстерi бар. Осыны Абай көптен аңғарып, қасындағы Шәке мен Ерболға әзiл айтып қояды.
– Ақылбайдың мына Мамырқаз шыны-ақ жақсы, тату досы ма екен? Тату болған достан кiсi осылай, ұялас күшiктердей, шұбала шырмалып ажыраса алмай жүретiн бiр шағы болады! – деп Ерболға қарады.
Ербол күле түсiп, үлкен қоңыр көздерi жалт етiп, Абайға қарады. Бұлардың өз арасындағы жас күндерiндегi қызықтас күйдi Абай айтып келе жатқанын оңай таныды. Ақылбай мен Мамырқазда Абай мен Ерболдың достығындай "достық бар шығар-ау" дегенге, Ерболдың көңiлi көнбейдi.
– Достық деймiсiң, Абай. Жастық бозбастық, сыбыр-сылтың шығар. Сондайды ойлап, жер танып қалған қулар болу керек, дәу де болса осыларың! – деп топты түгел күлдiрдi. Ербол Ақылбайлар жаққа қарады. Абай да солардың бөгелiп, ұйлығып тұрған күйлерiн бақты да:
– Кiм бiлсiн. Байдың аяңкес, болпаш мырзасы өзiмшiл, қызғаншақ болады. Өзгенiң бiлiмдi, ақылды дегенiнiң бәрiнен бойды аулаққа салады. "Бәрiнен өзiң жақсысың!" дейтiн қошеметшiнi сүйедi. Сол ма екен, қудай бiлсiн! Әйтеуiр, Ақылбайыңыз бiз сырын бiлген жiгiтiмiз емес! – дедi.
Шәке, Баймағамбет. Ерболдарды бұл сөз де күлдiрдi. Ербол әзiлiн Абайға қадады.
– Тегi, кiсiнiң он алты жасында бiткен баласы болудан сақ болу керек қолдан келсе! Бозбала кезiнде, "сен әкесiң" дегiзген баланы ондай кiсi жiгiт ағасы болған күнде де жақтырмас. Қырына ала бере ме, әлде қалай! – дедi. Бұнысы – Абайға Ерболдың ғана достығы айтқызатын батыл қалжың. Абайға аға достық қалпынан бiрде-бiр заман аумаған Асылбек, Ерболдың қалжыңын қызығып тыңдады. Ақырын, сыпайы күлкiсiмен езу тартты.
– Сүйтiп, Ербол Ақылбайды ақтау жағына шықты деңiз!
– Құрық бердi!
– Бергенде, ұзын құрық бердi!
– Өзi ерке Ақылбайды бұдан былай ауыздықсыз, жүгенсiз тарта бер деген сөз болды! – десiп, Шәке, Баймағамбеттер күле сөйлеп, бiр шетте күңкiлдесiп келе жатыр.
Бұл топ Балқыбекке ерте жеттi. Әрi өзенi, әрi ұзын қалың қырқасы да Балқыбек атанатын осы қоныс – сиязға әдейi бiр жақсы ойлап табылған. Сияз – көршiлес үш-төрт рудың бас қосқан сиязы. Сол елдердiң дауласып, ақылдасып, көп жарғыласатын орны. Ондай жиын мекенi алыс-тартысқа түсетiн рулардың ешқайсысының ортасында болмай, аулақ жерде болғаны дұрыс.
Iрге жуандық, көптiк ету деген – бұл рулардың атқамiнерiнен әрдайым қалмайтын қырсық мiнез. Балқыбек болса, бiр жағы Тобықты, бiр жағы Сыбан-найман, бiр жағы Керей жайлауының, үш жақтан кеп түйiскен орталығында. Үш ру жерiнiң бөлiгi. Кең шалғыны мен мөлдiр суы бар шұрайлы қоныстың бiрi болса да, жыл сайын бос тұрады. Үш ел бiрiнен бiрi қызғанатын жер. Бiреу қонып қойса: "Іргеңдi тарт. Сенiң меншiктiң емес. Бұл ара қоныс" деп, өзге екi ел сөз қыла түрегеледi.
Биылғы жылда, мынау үш-төрт елдiң кезiгуiне керек болған уақытта, Балқыбектен артық жер iздесе табылмайды.
Бұл жолғы Балқыбек сиязына Семей уезiндегi крестьянский начальник Казанцевтiң учаскесiне қарайтын тоғыз болыс ел жиналмақ. Тобықты төрт болыс, екi болыс Сыбан, екi болыс Уақ, Бура. Дуаны бұл болыстардан бөлек болса да, жерi көршiлес Керей де бар. Балқыбекке ең жақын елдiң бiрi – сол Керей. Олар да мына сиязға әкелiп, үйлерiн тiгiп, дiлмар, жүйрiк билерiн iрiктеп дауға шығарып, қамданып жүр.
Казанцев учаскесiнiң бар болысында, Құнанбай балаларының ықпалы қатты жүрiп тұрған кездiң бiрi осы. Соңғы өткiзген сайлаудан берi Тобықты iшi ғана емес, көршiлес Керей, Сыбан, Уақ, Бура – бәрi де Құнанбайдың үш бiрдей баласы үш елге болыс болғанын дамылсыз сөз қылатын. Сұқтанып, таңданып та, қызғанып, күйiп те сөйлегендер осылардың өздерi сияқтылар. Әр ру елдiң болыстыққа, билiкке қол артып жүрген аталы жуан ауылдары болатын.
– Ырғызбай жетiстi. Кеше аға-сұлтан болып Құнанбай тұрғанда, алапаты асты деп жұрт бiр таңданып едi. Ендi Құнанбай ел сөзiне араласпай, үйiнде жатыр. Күлге шөккен кәрi бурадай, тыным алып жатып едi. Керегi не бiрақ, ұлық пен бақ әлi осының соңында екен. Үш бiрдей бөлтiрiгi үш елдi билеп-төстейдi. Сүйтiп, бар Тобықты тағы да Ырғызбайдың жұмса жұдырығында, жазса алақанында.боп шықты. Бiр Тобықты емес, Қызыл-молаға болыс болып отырған Ысқақ Уақ, Бураны. Сыбанды да қанатымен қармай отыр. Еңкейсе Ертiсi, шалқайса Шыңғысы деген, асып тұрған бiр шағы екен ғой бұл Ырғызбайдың! – деп, көп жұрт сөйлеп жүр.
Ербол Балқыбектегi сиязға бұдан бұрын бiр барып, аз күн жұрт аңғарын көрiп қайтқан-ды. "Ел" деп, бұндайда қалың жиын халықты айтпайды. Атқа мiнген, сөз сөйлеген, әмiр-құдiрет жүргiзген болыс, бидi және солардың айналасындағы қоршау-қамауды айтады. Балқыбекке қарай келе жатқан жолдың соңғы кезiнде Абай мен Ербол өзге топтан кейiндеп, оңашалап қалып, екеуi ғана әңгiмелесiп келе жатыр едi.
Жаңағы Құнанбай балалары турасындағы жұрт аузындағы аңызды солай қып айтқан Ербол болатын. "Ел мiнезiн, жұрт сұрқын жақтыртпадым" деп, атқамiнер атаулыны сынап, шенеген де Ербол едi.
– Бәрiнен жексұрыны – осы күнде не көп, пара мен жем көп. Не деген көмейлер, жемсаулар екенiн бiлмеймiн! "түйенi түгiмен жұтады" деген, о бiр сыпайы обырлық екен. Айғыр үйiрлеп жылқы, жүздеп қой, матауымен түйе әкелiп жатқан дауларды да естiдiм. Онан соң қаланың ұлығы, начальнигi де құдай ұрып.бадырайтып тұрып жейдi екен. Осы жолғы Тәкежан мен Шұбардың болыстығын Қызыл-молаға Казанцев келiсiмен Ысқақ әзiрлеген тәрiздi. Жиырма жылқының ұзын-ырғасын Казанцевке бiр өзi өткiзiптi дейдi. Соның салдары болу керек, Казанцев Тобықты шетiне iлiнер-iлiнбестен Тәкежанды аузынан тастамапты. Сүйтiп, начальникке берген параның орайын, осы күнде болыстарың оң мен солдан қатар сыпалап, борсықтай сорып жатыр. Қызара бөртiп, жонданып алған.
– Билер ше?
– Билердiң де бәрi жемтiктес пе? Бидiң көбiн барлай алмадым. Бiрақ олардың да жеп жатқанында шәк-шұба жоқ. Өзiң ойласаңшы, Керей-тобықтының, Сыбан-тобықтының, Бура-тобықтының дауы болса, оны әуелi болыстар арқылы айтысады. Биге болыс айдап беретiн болса, сол болыс алдын ала ым-жымды өзi жайлайды. Биге бергенде жең ұшынан жалғасып, "анаған кессең аламыз", "мынаның кiнә сұмдығын кешсең аламыз" демей отыр ма! Сүйтiп, болыстың да парасы билiктен келедi. Содан түседi. Ал, билiк би аузымен айтылады. Аузымен адалдықты айтам деп, ас жемей, әулиелiк iстеп отыратын бiздiң Жиренше, Әбдiлда, Оразбайлар ма?
– Өй, шыныңды айтшы, Жиренше мен Оразбай да жей ме?
– Бәлi, о не дегенiң?
– Бiр кезде ел сөзiне сол екеуiнiң араласуына менiң өзiм себепшi болып едiм. Кiсiлiк абыройды ерте алып екеуi де қатты малданды деп естимiн. Тым құрса арам жемесе несi кетер едi! Әлде сенiкi үстiрт болар. Әлi де соларды адал дегiм келедi. Ал оларың және жемiт болса, онда кiмiң қалды? – деп, Абай үлкен бiр дағдарыс ойға тiрелгендей. Өзiнен өзi сұрағандай бiр сөздi айтты да, ары қарай әңгiмелеспедi.
Ербол Абайдың жаңағы екеуiне үмiт артқанын еске алды. Оларды әйгiлейтiн жаманшылықтарын әдейi айтпай, iркiлiп қалды. Жолдасының "досым" деген адамы туралы жайсыз айтса, шағым айтқандай болады. Шағым айтса, Абайдың өзi айтып жүретiн бiр сөзi бар едi. "Жақынды араз, татуды жат қылатын – өсек, сыбыр-сыпсың" дейтiн. Өзiн бұндайдан қатты тыйып ұстайтын Ербол, дағдылы мiнездiлiгiне басып, әдейi үндемедi.
Абайлар Балқыбектегi сияз басына келгенде, көпке шейiн өздерi түсетiн жайды таба алмады. Қалың үйлер, мол жиындар арасын көп жағалап аралады. Өзеннiң екi жағасындағы кең қолатқа жарысқан қатарымен тiгiлген үйлерде шек жоқ. Кей тұстарда үйлер көше болып бiрi артынан бiрi қос қатарланып созылған. Оқта-текте болмаса, жетi-сегiз қанатты үлкен үйлер аз ұшырайды. Көбiнше бұнда келген бес-алты қанатты, ықшамды жаңа отаулар. Кейбiрiнiң дөдегесiн, уық-қарын оюлап, бояулап, әшекей жүргiзген. Оюларына манат, борлат бастырған. Кей жерлерде, ақ үйлерден сыртырақта, өз бетiне бiрқатар боп, қоңыр үйлер орналасқан. Бұлар ас үйлер және атшы, аспазшы, күтушiлер жататын үйлерге ұқсайды. Осы ұзақ қатар үйлер бойында, аулағырақта желi-желi құлындар көрiнедi. Әр үй өзiнiң сауынын, мiнер көлiк, жүйрiк саңлағын да ала келiскен.
Желi бойындағы жылқылардың биелерiнен гөрi жарау, семiз, саяқ аттары көп. Өзгеше жылқы шоғыры. Осындай топ-топ жылқылар әр ауылдың, әр елдiң бөлекше таңбаларын танытады. Өзеннiң екi жағында бiрiне бiрi жалғаса, жиi тартылған желiлер сиязға тiккен үйлердiң бiр шетi мен бiр шетiнен де алысыраққа созылған. Тай шаптырымнан артық жерде ықтиярсыздық күйiне амалсыз бағынып тұрған неше жүздеген құлындар қатары бүгiн ерекше көз тартады.
Абайлар ұлықтарға тiгiлген бiр оқшау үйлердi көрдi. Осы үйлердiң тап ортасында, ылғи сегiз қанатты үш үйлерден құралған, үлкен бiр орда бар. Соның қасында, екi жағында, кiшiлеу ақ үйлердiң екеуiн бiр қосқан, үшеуiн бiр қосқан қатар үйлер және бар. Бұл үйлер айналасында әбiгерде жүрген болыс, би, әсiресе старшын, шабармандар аса көп. Күтушi жiгiт-желең дамыл алмай танау қағады .. Мырзаларынан бастап, қосшыларына шейiн киiм үлгiлерi бiрiнен бiрi бөлек рулар байқалады. Бұнда төрт сай, аласа төбелi Тобықты тымағы, жiңiшке, ұзын төбелi Керей тымағы, сырмалаған алты сай Найман тымағы, сегiз сай Уақ тымағы бар. Бiрiнен бiрi бөлек, шапан-кемзал үлгiлерi, ер-тоқым, басқалықтары да Абай көзiне бадырайып, айқын байқалады. Сыбан, Тобықты, Керей, Уақ болыстары, кандилаттары, долынжы билерi қастарына тiлмаштарын алыпты. Абайлар өте бергенде, солар ұлық үйлерiнiң алдына шығып, тегiс қатарланып қалды. Ақ китель, ақ картуз киген сарала түймелi начальниктер, урядниктер, стражниктер де шықты. Ербол бұлардың ажарына қарап, мысқылдап күледi:
– Мынаның бәрi сапқа тұрып қапты. Кiмнiң жаназасын шығарғалы тұр!
– Қой iшiнен iрiктелiп бөлiнген теке, серкелердей, бұл не көрiнiстерi екен? – деп, Асылбек те таңданып едi. Артына бұрылып қараған Шәке ұлықтардың бұл тұрысының мәнi-жөнiн бұрынырақ аңғарды.
– Ояз келедi деген. Мына бiреу көп күйме шапқылатып келедi ғой. Бұларыңыз Оязды тосып тұрғандар болды! – дедi.
Аттарының басын аз iркiп, артқа қарай Абай Асылбектер де бұрылысты. Тегiс, шалғынды, көк өлкеде, қалың нөпiр құйықтыра шауып келе жатыр екен. Бiр күйме емес, өңшең тройка жеккен алты-жетi күйме. Қоңырауларын бүлiндiре шалдырлатып тақап келедi. Бұл күймелердiң алдына жалбақтап, есi шыға шапқан көк атшабар, старшындар, күтушi атшылар сияқты қалың топ бар. Балқыбек бойын қалың бәйгенiң дүбiрiндей мол дүбiр – даурыққа салып келедi. Абай:
– Мынау жалғыз Ояз емес. Көп төренiң тобы ғой! – деп, бұл шоғырды молырақ көрдi.
Кешелер осы жиын басынан қайтқан Шәке өзiнiң болыс iнiсi Шұбардан естiген жайын жаңа мәлiм еттi.
– Айтқаныңыз рас. Бұл бiр Ояз емес. Мына Керейдiң Сыбан, Тобықтымен арасындағы дау-шары осы сиязда қаралсын деп, облыстың екi Оязы бас қосады деген. Осы келген бiздiң Семейдiң ғана Оязы емес, Қарқаралының да Оязы болар! – дедi.
Сол мөлшер дұрыс екен. Екi үлкен күйме арттағыларынан бөлiнiп, қатар келiп түстi. Өздерiне бағынатын болыс, тiлмаштарымен екi бөлiнiп, екi топ боп тарасып жатты. Абайлар бұдан арғыға аялдамай, Балқыбектi құлдап, түсетiн үйлердi әлi де iздей түсiп, iлгерi жылжыды.
Ұлықтарды түсiре салып, жан-жаққа асыға, аптыға шапқылаған старшын, шабарман, күтушiлер көрiндi. Бұндайлар әулекiленiп, құтырына шауып жүрген жолында, бөгде кiсiлердi боқтап кететiнi де болады.
– Құтырғаннан құтылғанның өзi ақыл. Қой, мына ұлықмасылардан аулақ кетейiк! – деп Ербол өз тобын iлгерi бастады.
Бұлар әлi де бiрталай уақыт ат үстiнде болып, түсетiн үйiн iздесуде жүр. Баймағамбет, Мамырқаз, Қазақбайлар желе жортып, Құнанбай балаларының тiккiзген үйiн сұрастырады. Бұларға ең алдымен Қызыл-адыр болысы – Тәкежан тiккiзiп отырған бiр топ үлкен ақ үйлер кезiгiп едi.
– Тәкежан үйiн таптық! – деп келген Баймағамбетке, Абай қысқа жауап берiп:
– Онда түспеймiз! – дедi.
Ендi iлгерi келе жатып, тағы бiр ауылға кезiккенде, Қазақбай жортып барып, хабар алып келдi.
– Һа, бұ Исхақның аулы болып шықты. Түшсәк болмас па, Абай? – деп, өзiнiң қазақ ортасында қанша жүрсе де, түзелмейтiн шала, шүлдiр тiлiмен хабар етiп едi. Абай:"оған да түспеймiз!"– дедi.
– Қызылмоланың болысы Ысқақ туысымыз болғанмен, елiне бөгде шығын жасап немiз бар? – дедi Ербол да.
Ағайынды болыстар өз үйлерiн қанаттастыра тiккiзген екен. Келесi бiр көп үйлер Шыңғыстың жаңа болысы, Құнанбай немересi Шұбардың тiккiзген үйлерi екен. Абайлар осы үйлер қатарына келгенде, бұларды бiреу қуып жеттi. Жирен жорғасын қатты тайпалтып, жорғалатып келген Шұбардың өзi екен. Даурыға сәлем берiп, аттылар тобының ортасын жарып кiрдi. Сыртынан танып келген. Абайға қатарласа берiп:
– Абай аға, мынау бiздiң үйлер. Қайда кетiп барасыздар? Тобыңызбен осында түсiңiздер! – дедi.
Ақ сұр жүзiнде сәл бiлiнер қорасан дағы бар, кең жауырынды, ұзын бойлы, атқа тiп-тiк отыратын Шұбар болыс осы.
Абай онымен жай амандасты. Үлкен лауазым алғанына қайырлы болсын айтты. Соған жалғастырып:
– Бiздi үйiңе түс деп қолқалама. Iстес боп кеп жатқан арызшы, жоқшы, алыс-жақын ағайындарың бар. Соның бәрi болыс үйiнiң қара құрық, әбiгерiн көбейтедi. Бiз мынау Асыл ағаң, Ербол бәрiмiз кеш жатып, жай тұрып, кең жайылып өскен қазақпыз. Осында Оспан да үй тiктiрдiм деп едi. Бiздiң жатып түсуiмiзге сонiкi қолайлы, – дедi.
Абайдың түспегенiн Шұбар онша құптаған жоқ. Бiрақ ендi қайталап, жабыспады.
– Ендеше, Абай аға, бiр-ақ ауыз бiр сөзiм бар едi! – деп өзгелердi iлгерi жiберiп, Абаймен екеуленiп, кейiн деп қалды.
– Артыңыздан асығып, қуа келгенiмнiң мәнi бар. Жаңа Ояз кеп түстi де, қонақ үйге жетi-сегiз болыс бiрге кiргенiмiзде, шала-шарпы амандаса салып сияз басында Ибрагим Кунанбаеч бар ма? деп, сiздi сұрады. Соның өзi өзiмiздi қуантып тастады. Мен: бар, сiзге келiп амандасады деп, өзге болыстар iшiнен бұрын жауаптастым! – деп, Шұбар өзiнiң Абай арқылы бiраз шоқтығы шығып, көтерiңкi келгенiн бiлдiрдi.
– Барып сөйлескенiңiз мақұл болар. Әр алуан дау-шармен, тайталаспен, iштей арбасып кеп жатқан жұрт бар ғой. Ұлыққа барып, тек амандасып елден бұрын жүз көрiсiп шықсаңыз, бiзге соның өзi де әлдеқандай! Абырой болғалы тұр! – деп, тағы бiр тiлегiн бiлдiрген-дi. Абай шешiлiп жауап қатқан жоқ, тек:
– Ояз кiм, Лосовскийдiң өзi ме, басқа ма? – деп едi.
Келген Лосовскийдiң көмекшiсi емес, өзi боп шықты. Шұбар айтқан есеп үшiн емес, өзiнiң таныстығы, сыйластығы бойынша, Михайлов пен Андреев тәуiр адам деп санайтын Лосовскиймен жүз көрiсуден Абай қашпайды. Қысқа қайырып:
– Барамын! Барып амандасып шығамын. Оны сен тiптi қолқа қылмай-ақ қой! – дедi де, Шұбардан айрылып алдыңғы жолдастары барған Оспан үйлерiне келдi.
Аздан соң бұл арада Тобықтының атқамiнер, ұлық, болыстарының көбi жиылған едi.
Құнанбайдың үлкен үйiне, Ұлжан үйiнiң бар мүлкiне ие болып отырған Оспан, өзi болыс болмаса да, бұл араға бес үлкен үй әкелiп тiккiзiптi.
Бүгiн осы үйлерге бiр көкқасқа сойғызып, "Ояздардан босайтын әредiкте келiп, ас iшiп кетсiн" деп, Балқыбек сиязына шоғылып кеп бас қосқан екi дуан болыстарын қонаққа шақыртып отыр екен.
Түс ауа, Абай отырған сегiз қанат үйге тамам болыс жиылды. Сыбаннан келген болыстардың ортасында арғы Найманның белдi-басты бiр жуаны – Қисықтың Жұмақаны бар. Керей iшiнен – Тойсары сияқты пысық болатын. Тобықтының Шағанынан шыққан қолшыл, жуан бел Молдабай болыс бар. Шетiнен iркiлдеген семiз, зор келетiн Мотыш руының iшiнде денесi де жуан, iсi де жуан, қырыс-қыңыр бiр болыс осы.
Бұл жиын көп сөздi емес, бiрiн-бiрi баққандар. Iштей бәрi де: "ұлық алдында кiмнiң беделi, абыройы артық шығар екен" дескендер. Сырты қырбай, iштерi арбасқан бақталас. Дәсталастар. Сөздерi жадырап, жазылып шықпайды. Бүгiн болмаса ертең болыс-болыстың шекара, қоныс-өрiстерi туралы дауласайын деп отырған Сыбан мен Қызыл-адыр дауы бар – ол Тәкежан мен Жұмақандар дауы болмақшы. Мотыш пен Керей дауы бар – ол Молдабай мен Тойсары дауы. Арада көп жылдан берi сияз болмағандықтан қалың пәлеге ұшырасып барымталасқан, ел шабысқан, жесiр үшiн сiлкiсiп жүрген Тобықты мен Керей, Керей мен Сыбан арасында, Сыбан мен Уақ, Тобықты арасында қым-қуыт, нелер үлкен даулар бар. Ертең сол iстер жөнiнде өздерiнiң шешен билерiн тiл безеп, сайысқа салғалы отыр. Мынау үнсiз, жабық болыстардың бәрi iштерiнен сондай күйлерiн жақсы бiлiседi.
Олардың дауынан, пәлесiнен бойы да аулақ, iшi де еркiн Абай, бұл жиында әлдеқайда көтерiңкi, еркiн отыр. Ол Жұмақан мен Тойсарыдан Керей-сыбан арасындағы бiр даудың жөнiн сұрады. Көптен берi осы өлкеге естiлiп тыным таппай жүрген сөз. Екi ел сол жөнде жылқы алысып, шабысып та қалған. Ол Салиқа қыздың дауы деген дау болатын. Абай осы iстiң жөнiн сұрап едi. Жауаптан iркiлiп отырған Тойсарының жүзiне Жұмақан қырын қарап, суық көз тастады да:
– Тыным тапқан ел көргем жоқ, шығын тапқан ел болмаса! Абай шырақ, бұндайда тыным таптырам десе, табылады ғой. Қыз екеш, қыз тыным-тыйым бiлмесе, елге не сорым! – деп әлдекiмдердi қызымен қоса кiнәлап, тыжыртып қойды. Бұ жолғы сиязда Керей-сыбанның қатты бiр қақтығысатын түйiндi дауы осы екенi бiлiнiп қалды.
Қонақтардан осы алуандас сөздi сұрау, шырай бұзатын тәрiздi. Абай ендi ондай сөздi тез доғарды. Аздан соң қымыз iшiп, терiсi жадырап, жүздерi шырайлана бастаған қонақтардың iшiнде ән мен өлең басталғанын мақұл тапты. Ақырын таңқылдатып Шәке тартып отырған домбыраны Абай сұрап алды да, Байкөкшеге ұсынды. Ақын Байкөкше басында Қызыл-адырдан Тәкежанға iлесiп келсе де, Балқыбек басына келгеннен берi, Оспан үйiнде болатын. Ол үндемей, жай жағалап, атшабар, старшындар жағына құлақ түрiп әр алуан сөз ести беретiн. Оспанға өз естiгендерiн оқта-текте келiп, айтып қоятын.
– Болыс атаулың, би-старшының жемге бөгiп жүр, не керек. Қолыңдағың аз көрiнсе, әлiң жетсе тек болыс бол. Ақ деп те жейсiң, қара деп те жейсiң. Саған сын жоқ екен! – деп, сыр айтады.
Оспан ондай әңгiменi сұрағыш, қызығып тыңдағыш. "Сен болыс, билер сырын қайдан бiле бересiң? Олар дегенде бармақ басты, көз қысты.деп, жең ұшынан жалғасады. Сыбырмен келiсiп, түн қараңғысында берiседi. Сенiң "көрiпкелiң" бар ма? – деп сұрағанда, Байкөкше өзiнiң хабар алғышын Оспанға iрiкпей айтатын. Сыр қып айтады.
– Сен ешкiмге айтпа. Мен бар болыстың атшабарларымен сырласпын. Алған мен бергеннiң бәрi сол қулардың қолымен әкелiнiп, әкетiлiп жатпай ма? Олар менен өздерiнiң сырын да жасырмайды. Өзге атшабарлармен сырласып жүрiп, олардың болысы еткендi де iрiкпей айтып бередi! – дедi.
Бағана Абай келiп, қонақтардан бұрын Байкөкшемен әңгiмелескенде: "не көрдiң, не бiлдiң, сияздан не сездiң, Байеке?"– деп сұраған. Сонда Оспан мен Байкөкше жаңағы екеуiнiң оңаша сөйлескен сөздерiн Абайға екеулеп отырып күле түсiп жеткiзген-дi.
Бүгiнгi болыстар қонағында, Абай домбыра берген соң Байкөкше әуелi жанынан шығарып, жиынға амандасып, сыпайы сөздердi бiр жырлап өттi. Қымыздың қызуымен желпiнiп отырған болыстар: "бәрекелде!", "өй, жез таңдай", "сайра, бұлбұл!", "ендiгi ақынның алды ғой бұл!", баяғы кәрi жел аяқтардың сарқыты ғой!", "сөйле, соқ!" десiп даурыға мақтасып едi. Байкөкше ұрты солыңқыраған, қабағы көп ашылмайтын, шоқша сақалды, тұйық жүздi кiсi. Мақтауға семiрмек түгiл, селт еткен де жоқ. Алғашқы амандасу сияқты сөз едi. Екiншi бiр термеге түсiп, текiректеп кеткенде, сөзiнiң бетi ауысып сала бердi.
"Ұлық болдың, қолың жеттi, жақсы деп аталасың. Соның бәрi рас болса, жарлыны жылатпа. Арамға болысып, адал момынды аунатып жеме, береке деген боп, әрекенiң қылығын қылма. Алғаныңды аз көрiп, елдi өзiң саралап көптiң құтын шайқама. Көпке масылын артқан көбеген болма!" деп бiр жортып өттi. Мынасы бiреудi атап айтпаса да, осы отырған болыстың көбiне жағалай нұсқаған, жайсыз сөздiң ащысы. Алғашқыдай емес, болыстар бұл тұста Байкөкшенi қостамады. Молдабай өзiнiң турашыл, қырыс мiнезiмен томырыла бастап:
– Байкөкше дегенiңмен, жай Көкше екен деп жүр ме, бұ қу таңдайды! Жата-жата жамбасқа деп, әр-берден соң тұнығыңды лайлап кететiн қу болар бұл! – дедi.
Асылбек Байкөкше турасындағы Молдабай сөзiн ауыр көрiп:
– Ақын айтса, ашып айтады. Тыңдаушы құлақ сабырлы болса нетер! – деп күлiп қана қойды.
Байкөкшенiң жырын ұнатпаған кей атқамiнерлер, сөздi басқаға бұрғысы келiп, өзара қалжың әзiлдерiн айтыса бастап едi. Абай Байкөкшенi жұртқа елеулi етпек боп, сөзге қатысты:
– Байкөкше сөзiнiң қасиетi – алғанның мақтауы емес. Тiленшi боп – ел ақтаушының сөзi емес. Бұл ел көргендi бiрге көрiп, ел айтқанды бұрын айтатын сыншы да болар! – дедi.
Тәкежан Абаймен бұл жөнде келiскен жоқ:
– Ел айтқан деп, қай ел осыған "удай ащы сөздi айт" деп тапсырды дейсiң! Өзiне құдай берген қыршаң-қылығы десеңшi! – дедi. Ысқақ та, Тойсары да осы сөздi қостап:
– Қотыр атша сүйкене жүрмей нетедi?
– Елден аулақ! Бұның пәлесiн елге жұқтырып неғыласың? – дедi.
Абай бұл жауаптарға күлдi де:
– Тура айтқан сөз, тура қабыл алына ма тегi. Бұларың да сол "тулап кетемiз, айтпа" дегеннiң ишарасы ғой. Бiр Байкөкшенiң айтқанын көтере алмаймыз, елдiң сынын қайтып көтеремiз! – деп, қатты күлдi.
– Ел Байкөкше емес! – деп Тәкежан дауласты. Осы кезде Байкөкше жүгiне түсiп, домбырасын безiлдете тартып отырып:
– Уа, ел Байкөкше, болысым! Тыңдамайтын болған соң, не керек, болмаса Байкөкше тап ел айтқанды айтады! – дедi.
– Кәнi, олай болса, елдiң айтқанын маған бiр-ақ ауыз сөзбен айтып бершi осы! – деп Тәкежан күле көтерiлiп, Байкөкшенi мысқылдай бастап едi. Өзге болыстар да Тәкежанмен қоса жауланып, Абай мен Байкөкшенi мысқыл етуге айналды. Абай осы уақытта күле түстi. Қызына жауланып ап, Байкөкшеге қарады да:
– Өй, Байеке, ендеше iркiлме. Шұбыртпа да, шұбылтпа және. Мен бiр ауыз өлеңнiң басын бастайын, соның аяғына болыстар туралы елдiң не айтатынын сен қосып жiбершi, кәнi! – дедi. Өзi де бөгелместен. Қатты дауыстап өлеңдетiп кеттi деп қалып едi.
Ойпаң жерге қауындап шөп бітеді,
Кей жігітке мал ме бас көп бітеді, –
деп қалып едi.
Жүгiнiп отырған Байкөкше көтерiле берiп, қуана жадырағандай болды, қабағын керiп жiберiп, лезде iле жөнелдi:
Кей жігітті пысық деп болыс қойсаң,
Қашан түсіп қалғанша жеп бітеді...
– Мiнi ел сөзi! – деп, Тәкежанға қарап, сақылдап күлiп жiбердi. Үйдiң iшiндегi барлық жұрт ду күлiп, неше алуан тiлмен, таң-тамаша қалғанын бiлдiрiстi. Тәкежан қып-қызыл боп кетiп, мойнын сырт бұра берiп:
– Өй, тiлiңе шоқ түссiн, зар жақ неме! – дедi.
Абай Байкөкшеге сүйсiнген бойында, барынша нашаланып, сылқылдап күледi. Қасында отырған Ерболға:
– Байкөкше емес, болыстарыңа көктен түскен "жай көкше" болмады ма! – дедi де, осы күлген бетiнде, тысқа шығып кеттi. Ербол Абаймен ере кеттi. Болыстар алғашқы кезде күлсе де кейiн ес жия, үндеспей сазарып, топталып қалды. Тобына тұйғын араласқан үлкен дуадақ, қоңыр қаздардай. Семiз, жуан бойларымен қысылып, қорғалап қалған сияқты.
Қонақ болыстардың Байкөкше сөзiн жақтырмағанын Оспан да байқады. Ол Байкөкшенi ұнатпай:
– Жә, ендiгiңдi жауып қой! – деп, қонақтарға қымыз құйып, өз қолымен тостағандар ұзата бастады.
Бұл болыстар iшiнде өлеңге бейiмi бар тiлдi-сөздi кiсiнiң бiрi Шұбар болатын. Өзгелердiң бәрiнен жасы кiшi болса да, оқу-бiлiмге де озығы осы. Биыл болыс сайлауға жасы толмайтын болған соң бұны, жиырма алтыда деп әдейi жасын iлгерiлетiп жазып, Ырғызбай ортасы болыстыққа шығарған. Кезiнде Ғабитхан молдадан он жылдар шамасы оқып, мұсылманша молдалық дәрежесiне жеткен. Шұбар онымен қоймай, Абай үлгiсiне де өз бетiмен iлесiп жүр. Өздiгiнен, тiлмаштардан түртiнiп оқып, орысша тiлдi де бiлгiсi кеп жүрген. Бұндай жиындарда кейде алға түсiп, бұрын сөйлеп жiбередi. Өзге жастың қатарынан озғындап келе жатқан омырауы да бар.
Тәкежан, Ысқақ сияқты ағалары кешегi өткен сайлауда крестьян начальнигi Казанцев алдында, бағана келген Ояз Лосовский алдында алғаш сөйлесiп, тiлдесудi осыған артқан. Бiрер қайырым сөздi ұлықпен жауаптасып, осы Шұбар ада қып келген болатын.
Жаңа Байкөкше сөзiн ұнатпай, қыжыртқан қабақты Оспан бiлдiргенде, ар жағын Шұбар iлiп әкеттi. Байкөкшеге қарап:
– Өй, Байкөкше болмай құрып қал. Бiреуге күлiп, бiреудi iлiп қақтығып, сөйлегенiңдi "тура тiлдiгiм" дейсiң ғой. Әдептен озып, "тамағын жеп, табағын теп" дегендi саған кiм үйреттi? – дедi.
Оспан Шұбардың сөзiне бұрынғыдан да қытықтанып, ширай түскен екен. Үлкен, келбеттi жүзi сұрланып, шошақтау бiткен өткiр ала көздерi ызамен қанталай түсiп, Байкөкшеге суық қадалды.
– Мен болыс та, ұлыққосшы да емеспiн. Көп елдiң тобын бастаған жақсылары осы өңiрге жиылған соң, ағайындық ықылас бiлдiрiп отырмын. Өң шырайлары келiсiп, күлiсiп отырсын деп, әдейi үйiме, дәмге шақырып отырған қалыс адаммын. Ағайынның аласын да, таласын да қостамайтын, осы отырғанның бәрiне береке тiлеген аралық доспын! – дедi.
Бұл сөзiн жас болыс Дүтбай құптап жөнелдi.
– Бәрекелде, сөз осы, Құнекеңнiң кенжесi, исi Ырғызбайдың қара шаңырағы сенiң басыңда тұрғанда, сенiң аузыңнан шыққан сөз осы болғаны өзi бiр мәртебе! – дедi.
Бұның сөзiн Сыбан мырзасы – Жұмақан, Керей болысы – Тойсары, Шағанның Молдабайы – бәрi де құптап:
– Құп айтады, дөп сөз!
– Бiр Тобықты емес, бұл шаңырақ – бәрiмiзге ортақ шаңырақ.
– Арғын, Найман, Керей, Уақ төрт арыс бас қосыппыз. Текке қосып отырғамыз жоқ бұ жерде. Оспан мырза, бейiлiңе де, сөзiңе де бiз ырзамыз! – деп, соңғы сөздi Тойсары түйдi.
Оспан қонақтарының өзiне арналған ықыласты қабақтарын аңғарып алған соң, Байкөкшеге бiр рет көз тастап:
– Мiнi, бiлгiр болсаң, сенiң неңе дiлгiр екенiн осылай аңғарсаң еттi. Жақсы лепес, жарым ырыс деп, жақсылар алдына жақсы сөз айтады десем, неғылғаның тәңiр алғыр! – деп, Байкөкшеге мүлде зiл қабақ бiлдiрдi. Бұл шырайдың артынан мынау үйде көп отырмай Байкөкше, Шәке, Баймағамбеттер бiртiндеп сусып, Абайды iздесiп, шығып кеттi.
Осы күн кешке, ұлықтар үйлерiне көп шамдар жағылып, кешкi шайдың мол дастарқандары жайылып жатқан шақта, Лосовскийге амандасқалы Абай келген едi. Қызыл жүзiне, ақшыл кең маңдайына сахара күнi тиiп, аз күрең тартқан Лосовский, Абай кiргенде орнынан тұрып, ескi көз таныстай, ықылас бiлдiрiп, қарсы жүрiп амандасты. Екеуi ұзақ қол сiлкiсiп, амандық бiлiсiп болған соң, Лосовский жалғыз келген қонағын қасына отырғызды. Үй iшiнде өзi айналысып отырған бiр жұмысты Абайға бiлдiре сөйледi. Биiк үстелдiң шетiнде бұл қарап отырған бiр топ қалың қағаз бар екен. Көп ел атынан берiлген дағдылы арыз. Кеңсе тiлiнде "приговор" аталатын қағаз тәрiздi.
Бұл "приговор" туралы Лосовский бүгiн өз аузымен тергеу жүргiзiптi. Мынау қағазға қойылған қолдар, басылған мөрлер, барлығы жалған, өтiрiк қағаз "подлог" екенiн Абайға айтты. Абай "бұл кiмнен түскен? Не жөнiндегi қағаз екен?" деп сұрап едi.
– Сiз жақсы келдiңiз, Ибрагим Кунанбаеч. Бұл арызды жазған Мұқыр болысының адамы, жас киргиз. Күндiз оны бiр көрдiм. Iсiнiң жалған екенiн, осы араға жиылған Тобықты болыстарынан, Дағанды, Қандығатай, Еңiрекей болыстарынан да арыз берушi жiгiттiң өз көзiнше анықтап алып отырмын. "Приговор "осы сьезд боп жатқан қоныс, Балқыбек туралы. Арыз берушi жiгiт бұл "приговорды" Семипалатта"его превосходительство губернатор" кеңсесiне түсiрiптi. Балқыбек ертеде Мұқыр болысындағы Жанатай баласының жерi едi. Сыбан, Тобықты, Керейдiң бар болыстары: "ырзамыз, ендi Балқыбек арызшыға қайтарылып берiлсе екен. Жанатайұлы Көкбайдың қонысы болып бұдан былай соған тиiстi болса керек" деп жазыпты. Бүгiн келгелi тексерсем, өзге болыстар былай тұрсын, ең алдымен Мұқырдың өз болысы Дүтбай Алатаев та: "мен мұндай приговорға мөр басқан емеспiн" дейдi. Қазiр мен сол өтiрiкшi арызшыны шақырып отырмын. Бiздiң кеңселер сахараның жайын бiлмегендiктен, көп терiстiк жасайтыны рас. Қаталдықтары, кейде ақмақтыққа да жетедi. Бiрақ солардың адасуларына себеп – осындай iстер мен мiнездер. Өтiрiк үшiн ант бередi. Жалған айтып, жала жабады. Көпке қиянат жасап бұзықтық етедi. Сондайдың бәрiнде, үнемi осындай "приговор" жүредi. Қараңызшы мiнi! – деп, Ояз қалың приговордың қағаздарын Абай алдына әкеп, аударыстырып отырып, бiрнеше жерден басылған мөрлердi көрсеттi.
– Мынау печатьтар жаңағы аталған бес-алты волостной управительдердiң печатьтары, – дейдi арызшы. Ал, шынын анықтасаң, бәрi бiр ғана өзiнiң старшынының печаты. Соны ылғи танытпайтын етiп, қалың бояулап, әдейi былғап басқан. Үлкен жаманшылық! Жиренiштi жаманшылық! Және осыны iстеп отырған жап-жас жiгiт! – дедi. Лосовский өзi түйiп отырған ауыр бiр iстiң сырын ашты. Сонымен қатар алдында даяшы боп тұрған бурыл мұрт, имек бойлы стражникке:
– Шай әкелгiз. Ибрагим Кунанбаеч менiң қонағым. Менiмен бiрге шай iшсiн! – дедi.
Ояз үйiнде Абайдан басқа кiрген ел қазағы жоқ болатын. Бағана, күндiз Оспан үйiнде қонақта болған барлық болыстар қазiр мына тiзiлiп тiгiлген үш үйдiң есiгiнiң алдында. Босаға тұстарында қамалап, анталап жүрген кейбiреулерi оқта-текте ашылған есiктен, не босағадан сығалап, Абайдың дәл төрде, Ояз қасында арыз қағаздарды бiрге ақтарысып отырғанын көредi. Сыртта бiреулерi сүйсiнiп, бiреулерi сұқтанып, тағы бiреулерi қызғанышпен күңкiлдесiп, сыбыр-жыбырдан тыным ала алмай жүр. Стражник шығып: "шай, шай келтiр!" деп әмiр еткенде, болыстар тағы да таңданысып қалды.
– Шайды Абайға алғызып жатыр!
– Абайды қонақ етiп жатыр Оязың!
– Бұл сияз Тобықтының дегенi болатын сияз болды! – деп қойысады.
Соның ар жағында ертең өздерi болыс-болыс болып айтысатын, тартысатын дау-керiстер жайын да ойласып қояды.
– Ояздың аузын Абай алып қойған соң, Құнанбай балалары дес бере ме? – десiп, түңiле сөйлейтiндерi де бар.
Бүгiн түс ауа Оспан үйiнен көкқасқаны жеп, баталасып, татулық, достық айтысып аттанғанда, Сыбанның жуаны Жұмақан, Керейдiң болысы – Тойсары және Шағанның Молдабайы да Байкөкше ақынның сөзiн ұмыта алмаған. Жолай сөз қылыса кеткен-дi. Жұмақан өз қасындағы кiсiлерiне:
– Ол ақынның сөзi емес, айтқызып отырған Абайдың сөзi. Сонысы несi! Көк қасқасын айтып, қонағына шақырып ап, тәйтек ауыз бiреуiн тантытқаны несi? – деп қайтқан.
Тойсары мен Молдабай бiрге қайтып келе жатып, осы жай туралы күңкiлдескенде, Тойсары:
– Е, Молдабай, бұ Абайыңның бұнысы қай мiнезi! Ақынына бетiмiзден алғыза сөйлетiп, дегенiне жеттi де, өзi және отырмай кетiп қалды. Бұнысының не мәнi бар бұл? – деген-дi.
Молдабай:
– Қай сыры екенiн қайдан бiлейiн. Құнанбай баласы асып тұр ғой бұ күнде! Сыры ма, қыры ма? Болыс жаман болса, үш бiрдей Құнанбайдың бөлтiрiгi неге болыс бопты? Қыс бойы қалада жатып, жаз бойы сарылып ұлықпен ауыз жаласып жүрiп, Абай өзi неге аға-iнiлерiн тегiс болыс қойғызыпты? Жай бiр әддiн бiлмеген асқандық қой! – деп топшылаған.
Осылайша Абайды жазғырып қайтқан болыстар, қазiр Ояз үйiнiң айналасында шұбырып жүрiп, бiресе Абайдан ұлық алдындағы абыройды қызғанады. Екiншi жақтан, iштерiнен: "Абайдың аузын алу керек екен, татулықпен шығыссаң осы Абаймен шығысу керек екен" дескен ойды бiрiнен-бiрi бұқпалап, ойласып та қояды.
Абай мен Лосовский шай үстiндегi әңгiмеде мынау сьезд жөнiн сөйлескен жоқ. Үйткенi алғашқы әңгiмеден-ақ Абай Оязға өз жайын ашық танытқан:
– Ваше высокоблагородие, мен бұл жиынға тек көрiп қайтуға келген адаммын. Тiптi қалыс кiсiмiн. Тек бiр бишара, жатақ ауылдардың кейбiр күштi ауылдардан көрген қиянат, зорлығы бар екен. Солардың iсiне ғана бiраз көмек етермiн деп келiп ем. Егер сол арызшылардың қолы есеге жетпейтiн болса, бәрiнiң атынан өтiнушi боп өзiңiзге айтармын. Қазiр оны да айтпаймын. Тек сiзбен амандасып, шаhардың соңғы хабарын бiлмекпiн. Және ортақ таныстарымыз, қадiрлi достарымыз Евгений Петровичтiң, адвокат Андреевтiң жаңалықтарын, амандықтарын естiп кетпек боп келдiм! – деген.
– Оныңыз жақсы, бәрiнен осыңыз жақсы. Ибрагим Кунанбаеч! Сiз сахарада менiң де кең әңгiмелесетiн, жалғыз бiр мәжiлiстесiм есебiнде қажетсiз, қадiрлiсiз! – деп Лосовский Абайменен көп бөгде жайларды сөйлесiп кеттi. Бұның оқып жүрген кiтаптары жөнiнде, Петербург журналдарының газеттерiнiң хабарлары жөнiнде өзi айтқандай кең әңгiмелесiп отырды.
Екеуiнiң қазiргi мәжiлiсiн бұзған урядник. Бойына қылыш асынған, қып-қызыл дөңгелек жүздi, семiз урядник есiктен кiре:
– Ваше высокоблагородие! Жанатаев келдi, кiргiзуге рұхсат етесiз бе? – деген.
– Кiргiз! – деп, Лосовский әмiр бердi. Екiншi үйде тұрған ұзын бойлы, кең иық, қошқар тұмсық, қара сұрлау жас жiгiттi семiз урядник үйге алып кiрдi. Даусы үндi келген үлкен көз, кең маңдайлы жiгiт әуелi Оязға:
– Здрасти, ваше благородие! – деп, орысша үн қатты. Сол сәтте көзiн жалт еткiзiп, Абайға бұрып:
– Әссәламүғалайкүм, Абай аға! – деп, оң қолын төсiне қойып, мұсылманша тағзым бiлдiрдi.
Абай бұның түсiн көрген соң, бағанағы жалған арыз иесi Көкбай Жанатайұлы осы екенiн ендi аңғарды.
Үйге ере келген тiлмаш Көкбайдың қасында тұр едi. Лосовский сол тiлмаш арқылы Көкбайдан жауап ала бастады. Оның жасы жиырмада екенiн, өзiнiң Семей шаhарында Камали хhзрет медресесiнде көп жылдар оқып жүрген шәкiрт екенiн бiлдi. Руы Көкше және Мұқырдың болысы Дүтбаймен аталас, жақын боп шықты.
– Жанатаев, сенiң берген мынау приговорың жалған, подлог екенiн бүгiн маған бес болыс елдiң управительдерi мәлiм еттi. Өзiңңiң туысың, өз болысың Дүтбай Алатаев та "бұл өтiрiк арыз, подлог" деп куәлiк бердi. Сен өзiң мұсылман медресесiнде, үлкен инабатты ұстаздан тәрбие алып жүрген адамсың. Жап-жас жiгiтсiң. Бұл күнiңнен мынандай алдамшылық, қиянаткерлiк, зұлымдыққа барған соң iлгерiде кiм боласың! Мен саған қатты ызалымын. Сен әлдебiр надан емессiң. Бiлмей iстеген жауыздықтың жартылай кешiрiмi болса,, бiлiп iстеген жауыздықтың екi есе артық жазасы болуы дұрыс. Не айтасың? – дедi.
Көкбай сөйлемес бұрын, кең көмейiн кенеп, әншiлердей үндi дыбыс шығарды. Абайдың есiне жаңа түстi. Бұл Көкбай медресе шәкiртi болумен бiрге осыдан төрт-бес жыл бұрын ел iшiнде жақсы әншi едi. Абай ендi мұны толық таныды. Iшiнен ол iстеген қаталық туралы ызаланса да, жазаға қимай отыр. Көкбай тамағын кенеп алған бойында, Абай мен Оязға кезек көз тастап тұр. Басында жүзi ұялғандай күреңiттi де, артынан жүдеңдеп, қуарыңқырап, ақсұрланып ап сөйлеп кеттi.
– Тақсыр! Қылғаным жаманшылық. Бас тартпаймын. Бiрақ нелiктен iстедiм? Сонымды ғана бiлсеңiз, ар жағындағы жазаңызды жапа көрмейiн. Қайта iсiме рауа, сазайым дермiн.
– Нелiктен еттiң?
– Еткенiм, кемшiлiк-таршылықтан, ваше благородие. Мен Көкше деген атаның ұлымын. Бiр жағымда Мамай, қалың жер онiкi. Бiр жағымда Олжай, мына жайлаудағы бар жер шұрайы сонiкi. Бiз болсақ, тiлдей ғана жалғыз өзен – Бақанастың бойында, жүз үйлi ауылдарымыз ине шанышқандай отырады. Балқыбек болса, алыстағы Сыбаннан да, Керейден де, өзге Тобықтыдан да бiздiң жерiмiзге жақын тиiп тұр. Қозы өрiсiндей ғана жерде үлкен бiр өзен, кең өлке ұдайы бос тұрады. Ешкiмнiң меншiгi жоқ жер. Сол кем-тар күйiм және Балқыбектiң бостығы менi осы арызға айдап әкелдi. Пiргауарiм – өтiрiк. Мөрлерiн беретiн болыстар жоқ, олар алса бередi, құданда, дос-жарым болса бередi. Бұның екеуi де менен табылмайды. Ырзалықтарын ала алмаймын. Сонымен сырттан, өз қолымнан жалған пiргауар жасап жiбергенiм рас. Шынымды, барымды айттым. Осы жаңағы айтқан жайымның растығын, дәл мына қасыңызда отырған Абай ағам, иншалла, жалған демес, куәлiктi осы кiсiден-ақ сұрап көрiңiз. Содан кейiн не әмiр, не жазаңыз болса, мен айыптымын, хұп аламын. Алсаң мiнi бас, алмасаң алдияр бас! – дедi. Саңқылдаған зор дауыспен, арызын тамам еттi.
Абай бұл уақытта тiлмаш жеткiзген сөздердiң дәл айтылуын қатты бағумен қатар, Көкбайдың түсiн, өжет оттылығын ұнатып отыр едi. Ендi бұны жазаға тiптi қиятын емес. Ұлық бетi шынымен кәр қылуға бұрылса, Абай Көкбай үшiн ара түсудi өзiне борыш санап, бекiнiп қалған.
Лосовский көп арызқормен iстес болған. Және қазақ мiнезi мен түсiн көптен бағып, аңдағыш боп ысылған кiсi. Өзi оқымысты, ойлы, тәжiрибелi әкiм болғандықтан, Абайдың Көкбай турасында, не сезiнiп отырғанын жақсы аңғарды. Өткiр қырағылықпен аңдады. Жаңағы турашыл жауап үшiн, бойында тәкаппарлығы бар қылмысты жiгiттi өзi де күндiзгiдей емес, қазiр әлденеден ұнатыңқырап қалғандай. Ендi бұл жұмсақ сөйледi, бiрақ Көкбайға сөйлемей, Абайға айтты.
– Ибрагим Кунанбаеч! Жанатаев подлог жасай ғана бiлмейдi. Өз iсiне өзi ақтаушы, адвокат боп сөйлей де бiледi! Бұның соңғы айтқандары, iсiнiң шын себебi болуға мүмкiн бе, сiз қалай деп ойлайсыз? – деп, Абайдың куәлiгiн сұрады.
Әңгiме бетi бұлай бұрылғаны, Абайға аса ұнады. Болмаса, заңды тергеу үстiнде өзiнiң әңгiмеге қалай килiгерiн бiле алмай отыр едi. Ендi жаңағы сөздi пайдаланып, ұлықтың түсiне қарап, жуас сабырмен, күле түстi.
– Жанатаевтың приговоры өтiрiк болса да, соңғы себеп, дәлелдерiнiң бәрi анық шындық. Бұған менiң де көзiм жетедi. Толық сенiммен куәлiк бере аламын, ваше благородие! – дедi.
– Бiрақ Жанатаевтың сол шындығын айтпай, қылмыс жасауы жол ма?
– Әлбетте, ваше благородие, жол емес!
– Осындай жап-жас адам, осы күннен жаманшылық етсе, қылмысқа үйренсе, бұның келешегi кiм болады?
– Әрине, келешегi аянышты. Бiлiм алып, тәрбие көрiп шығып, тапқанының бәрiн жаман жолға салса, ол надан жауыздан, халыққа әлдеқайда зиянды жауыз болады.
– Дұрыс айтасыз, аса дұрыс айтасыз, Ибрагим Кунанбаеч. Сiздiң сахарада осы күнде кiм зарарлы десеңiз, шала сауатты, шала законщик арызқор, жалақор, жалғаншылар ең зиянды әлементтер.
– Рас, бұған бiздiң көзiмiз күнде жетумен келедi.
– Иә, олай, болса, бұл жiгiттiң зарарынан халықты қорғау үшiн, бұны жазалау керек те!
– Жазалау керек. Және сол жазасын бұл жiгiт осы арада, сiздiң алдыңызда тартып тұр ма деп ойлаймын. Жаза тек абақты емес қой. Ар жазасы – бар жазадан ауыр жаза. Бұл бiздiң елiмiзде оқып жүрген талапкер жастардың аз кезiнде шыққан, жалғыз адамның бiрi. Өзiне тиiстi жазасын сiз, ұрлық еткен қолынан ұстап алған уақытта, сезбейдi деп ойламаймын. Ашып көрсеңiз, ұяттан өртенiп тұрған iшi бар шығар деп ойлаймын.
Лосовский бұл сөзге күлдi де, Көкбайдың жүзiне кешiрiммен, жылы қарады. Абайға бұрылып:
– Ибрагим Кунанбаеч! Сiз Жанатаевтың сондай ұялғанына аса сенiмдi баға бердiңiз. Менiң аңғаруымша сiз сонымен бұл жiгiтке өз аузыңызбен кепiлдiк еткендей болдыңыз. Мен сiздi дұрыс түсiндiм бе, тура айтыңызшы! – деп, күлiп жiбердi.
Абай шырайынан үлкен үмiт етiп, ендi қуана қарап тұрған Көкбай да қатты қызарып, сүйсiнiп күлдi. Қазақшылап, Абайға жанап:
– Абай аға! Өмiрлiк серт деген ер аузынан сирек шығатын сөз едi. Шала долбарлап жаңағы сөзiңiздi аңғарып тұрмын. Осы ұятымнан арашалап алсаңыз, өртенуiм жетiп тұр, – дедi.
Абай Көкбай жүзiне қадалып, жаны ашыды. Шешен тiлiне қызығып, қарап қалып едi. Ендi Көкбайдың сөзi бiтiсiмен, жалт етiп, Лосовскийге бұрылды да:
– Ваше высокоблагородие, жiгiт маған антын, сертiн берiп тұр. Менi кепiл дедiңiз ғой. Сол кепiлдiкке мен тәуекел еттiм. Жанатаевтың бұл жолғы қылмысын кешiрiңiз де, маған кепiлге берiңiз! – дедi.
Лосовский ендiгi сөздi берiк бекiнiп, салқын жүзбен түймекшi боп, Көкбайға қарады.
– Жанатаев! Сен жақсылыққа, дұрыс жолға беттесең қолыңнан жақсы iс келетiн адам боларсың. Ендi сен бұзылмайтың бол. Елiңе пайдалы азамат бол. Мына Ибрагим Кунанбаечтың ақылымен, айтқанымен жүр. Мен сенi кепiлге бердiм. Ұятты, арлы адамның кепiлiне бердiм. Намысың болса, бұдан былай менiң алдыма сенiң үстiңнен мынау сияқты айыптар түсетiн болмасын! – дедi. Бұл күнге шейiн қолында тұрған Көкбайға қарсы болған қалың қағаз, үлкен айғақты ортасынан екi бүктеп, қақ айырды да, үстел жанында тұрған аласа карзинкеге лақтырып тастады.
Абай бұл түнде Лосовскиймен бiрге отырып, ұзақ әңгiменiң соңынан қоштасып, тысқа шыққанда, бағанағы, көп болыстар әлi тарамапты. Көкбай да солардың iшiнде екен. "Абай оттан суырып алды", – деп жүр екен.
Көкбайды қасына ертiп, Абай Оспан үйiне қарай бiрге кеттi. Артта қалған болыстар Абайдың ұлық алдындағы қадiр-салмағы шексiз екенiн тағы да сөз қып қалды. "Абақтыдан, айдалатын жерден ұлықтың ең алдымен кәр түйiп келген кiсiсiн жұлып алған деген осы да! Бұған ендi дауа жоқ!" дестi. Абай мен ұлық достығы туралы тағы да көлеңкеге қарап тон пiшедi. Түн бойы неше алуан аңыздар айтысты. Балқыбектiң жүздеген үйлерiнiң барлығына толып жатқан лақаптар таратысты.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   70




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет