кезең. Жоғары білім беру жүйесінің жаһандануы. 1960-XXI ғасырдың басы

Трио жобасының басым бағдарламаларының бірі – әлеуметтік жағдайы төмен студенттерге академиялық және әлеуметтік қолдау көрсету қызметтерін, бағдарламаларын ұйымдастыру болды. Яғни, бағдарлама тек қана студенттерге шәкіртақы тағайындап қана қоймай, олардың білім алу мотивациясын, болашақ кәсіби қалыптасуын анықтауға, академиялық жетістікке жетелейтін «Өз уақытын басқару», «Сәттілікке жету жолы», «Ақылдылыққа жетелейтін семинар», «Университетте білім алу стратегиясы» сияқты ата-анасы бұрын соңды жоғары білімге қолы жетпеген кедей отбасының балаларына дамытушы, бағыт-бағдар беруші курстарын ұйымдастырды, қиындық туғызған пәндер бойынша қосымша тьютор сабақтарын жүргізді, арнайы осы топтағы студенттермен жұмыс жасайтын эдвайзер, ментор, тьютор сияқты академиялық қолдау қызметкерлерін бекітті. Сонымен қатар, олардың жатақханада тұру, университетте дос табу, академиялық ортада қарым–қатынас жасау т.б. мәселелері бойынша психологиялық кеңестер жүргізіп тұрды. Трио бағдарламасы, университетте тек қана кедей отбасынан ғана емес, барлық білім алушыларға қатысты АҚК (ары қарай академиялық қолдау көрсету) бағдарламаларының дамуына да үлкен әсер етті.

АҚШ–тың көрнекті білім беру қызметкерлерінің бірі, G.M.Mardsen «Америка университетінің жүрегі» (The Soul of the American University) атты мақаласында Трио бағдарламасының аясында университеттер, әлеуметтік аз қамтылған, білім алу мүмкіндіктері мен оқу дағдылары төмен студенттерді қабылдап, АҚК орталықтарын үлкен масштабтарда ұйымдастырды» - деп тұжырымдады [80]. 1970 жылы Карнеги Комиссиясының «Білім алуға мүмкіндік: жоғары білім алуды қамтамасыз ететін бағдарламалар жүйесі» атты мақаласынан кейін, академиялық қолдау көрсету қызметтері (Student Academic Services), жоғары білім алу үшін тең мүмкіндікті қамтамасыз ететін ұлттық білім беру міндеттемелерінің біріне айналды [81].

Жоғары білім алуға студенттердің қажеттіліктері арттып, 50-60 жылдары ЖОО-на қабылданған білім алушылардың саны 41% өсті. Осыған байланысты білім алушылардың кәсіби дамуы мен әлеуметтену мәселелері, студент пен университеттің қарым-қатынасы бойынша ғылыми-тәжірибелік зерттеулер, теориялар қалыптаса бастады.

АҚШ ғалымы Rentz [47, 123 б.] пікірінше, 1970 жылдары университеттер маман даярлаудағы өздерінің миссиясы мен мақсаттарын қайта қарастырып, экономикалық дағдарыс уақытындағы тәжірибеге бағытталған оқу пәндері мен мамандану бағыттарын әзірлеп, студентті университет қабырғасында сақтап қалу (retention) бағдарламаларын кеңейткен. Соған байланысты, 1970 жылдары АҚШ-та қаржылық жағдайы төмен, әлеуметтік аз қамтылған, академиялық дайындығы төмен, этникалық аз ұлттар өкілі, мүмкіндіктері шектелген, жасы шамасы студенттік кезеңнен жоғары, шетелден келген студенттердің саны өсіп, оларды университет қабырғасында сақтап қалу үшін (retention), жеке-дара кеңес беру, оқытудың жекетұлғаға бағытталған, гуманистік технологияларын қолдануды қажет етті. Академиялық эдвайзерлер студентті АҚК элементтерімен байланыстырушы маманы деп танылды.

1970-80 жж. АҚК қызметтеріне деген жоғары сұраныс, факультет немесе университет деңгейінде арнайы эдвайзер, ментор, пәндер бойынша тьюторлардан, сыни тұрғыдан академиялық оқу-жазу курстарынан тұратын орталықтарын ашуға, олардың қызметін орталықтан басқаруға, үйлестіруге әкелді. Жоғарыда қарастырылған студенттерге «әкелік қамқор» (in loco parentis) тұрғысынан қарау түбегейлі жойылып, студенттер ісімен айналысатын арнайы кәсіби қызметтердің бағыттаушы, тәрбиеші ретіндегі рөлі арта түсті. Студенттер институционалдық басқару ісіне атсалысып, олардың оқу жоспарын құру, АҚК бағдарламалары, жатақхана, кітапхана мәселелері, мәдени-көпшілік ұйымдарда шешім қабылдауда көзқарастары есепке алынды.

Жоғары білім беру жүйесінің құрылымының студенттің қажеттіліктерін ескере отырып кеңеюі, мамандандырылған қабылдау комиссиясы, қаржылық көмек көрсету орталығы, пәндерге тіркелу офис-регистраторлары, жатақхана, жеке-дара және академиялық кеңесшілер, бағыт-бағдар беруші курстар, студентке академиялық және әлеуметтік қолдау көрсету бағдарламалары, орталықтарын дамуына әкелді. Университеттердің саяси бағыты бойынша, білім алушылармен жұмыс істейтін кадрлар, студенттің даму теорияларын, психологиялық бейнесін, мәдени-әлеуметтік, ұлттық, жас және жыныс ерекшеліктерін ескеріп, оның дамуына әсер ете алатын «студентті дамытушы», «жоғары білім беру жүйесіндегі кеңесші» кәсіби мамандар ретінде қарастырыла бастады.

ЖОО-да академиялық эдвайзер, тьютор, ментор (тәлімгер) қызметтерінің іс-әрекетін дамытуға, оңтайландыруға бағытталған арнайы ғылыми-тәжірибелік зерттеу жұмыстары жүргізілді. Мысалы, 1972 жылы АҚШ-тың білім беру саласындағы профессорлары B. Crookston [56, 12-17 б.] және Т. O'Banion [57, 62-69 б.] академиялық эдвайзерлердің қызметінің бет-бейнесін түбегейлі өзгеріске ұшыратқан, «студент тұлғасын дамытушы эдвайзер» моделін академиялық қауымға ұсынды. Бұл модель академиялық эдвайзерлерді кәсібилендіруге, студентті басқа студенттік қызметтермен байланыстырушы, жауапты маман тұрғысынан қарастыруға мүмкіндік берді.

Академиялық эдвайзерлер АҚШ педагогикасының маңызды кәсіби тұлғасына айналып, оның іс-әрекетін жетілдіру мақсатымен ұйымдар да ашылды. Солардың ішінде ең маңыздысына, Ұлттық Академиялық Эдвайзерлер Ассоциациясы (National Academic Advising Association-Nacada) жатады. Жетекші ұйым, АҚШ-та 1979 жылы өткізілген алғашқы эдвайзерлердің конференциясының шешімінің негізінде жұмысын бастап, 1981 жылы Накада журналын «Nacada Journal» жариялады [82].

1990-2010 аралығында ЖОО –ға түсушілердің саны шетел, әсіресе Қытай студенттерінің басымдығынан 80-ші жылдармен салыстырған үш есеге өсті. Білім беруді гуманизациялауды ақпараттық технологиялар негізінде қайта қарастырылған еңбектер жарық көрді. Әртүрлі студенттің кәсіби дамуы мен академиялық жетістігін көздеген орталықтар ашылды. АҚШ университеттері студенттердің білім алуына, дербес орындайтын өздік жұмыстарына немқұрайлылықпен қарау, білім сапасының төмендеуіне, АҚШ-тың жоғары білімі туралы әлеуметтік, әлемдік көзқарастың өзгеруіне, соның нәтижесінде жоғары білім беру институттарына деген сұраныстың азаюына әкелетінін жауапкершілікпен мойындады.

21 ғасырдың басында, академиялық қолдау көрсету орталықтарының басты функцияларының біріне «студенттің академиялық жетістігін жарнамалау», білім алушылар арасында «студенттің академиялық жетістігі» ұғымын тарату (Student Academic Success), соның негізінде білім алушылардың өзбетімен білімін алу үдерісін барынша жекедараландыру саясаты көзделді. АҚШ-тың білім беру жүйесінде «әрбір білім алушының академиялық жетістігі» студенттің де, университеттің де басты мақсатына айналды

Соған байланысты, қазіргі АҚШ шындығында, ұлттық деңгейде барлық университеттерді қамтуға бағытталған «Студент уақытының жұмсалу сауалнамасы» (National Survey of Student engagement) жүргізіліп отырады [83]. Оның басты мақсаты: білім алушылардың университеттің ұсынып отырған білім беру бағдарламаларымен қанағаттану деңгейін анықтау, олардың аудиториялық және аудиториядан тыс іс-шараларға жіберген уақытын өлшеу, салыстыру, соның негізінде әрбір университеттің білім алушылардың аудиториялық және аудиториядан тыс уақытын ұйымдастыру ерекшеліктерін айқындау, олардың оқыған курстары мен әдебиеттерінің саны, оқу үлгерімі, қоғамдық іс-шараларға қатысуы, басқа студенттермен, оқытушылармен қарым-қатынасына негізделген рейтинг жасау. «Студент уақытының жұмсалу сауалнамасы» (National Survey of Student engagement) алғашқы рет 1999 жылы пилоттық түрде жүргізілсе, 2013 жылы оған 620 университеттің 1,6 миллион студенті қатыстырылған.

21 ғасырдың бас кезінде, студенттің академиялық жетістігінің себептері, оған кері әсерін тигізетін факторлар арнайы эксперимент барысында зерттеле басталды. Алғаш рет, студенттің академиялық жетістігінің себептерін ғылыми-концептуалдық тұрғыдан қарастырылды. Білім алушылармен тікелей қарым- қатынас жасайтын университеттік құрылымдар, соның ішінде академиялық қолдау көрсету орталықтарының (Academic Support Center) іс-әрекеттері, студенттің даму теорияларына негізделіп, ұйымдастырылды. Солардың ішіндегі ең танымалдарына, A. W. Astin «Студенттің қоғамдық белсенділігі» (Student involvement: A developmental theory for higher education) [84], V. Tinto «Студенттің университеттен шығып қалу себептері» (Dropout from higher education: A theoretical synthesis of recent research) [85] сияқты зерттеулерін жатқыза аламыз.

Зерттеу нысанасына алып отырған Америка жоғары оқу орындарының 25 пайызы студенттерге академиялық қолдау көрсету орталықтарын федералдық үкіметтің грантының негізінде ТРИО бағдарламасы бойынша ұйымдастырса, қалғандары университеттік бюджет негізінде жүзеге асыруда. Себебі, абитуриенттердің, оқу барысындағы академиялық кедергілерді жеңуге, олардың оқу дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін академиялық қолдау көрсету бағдарламалары мен орталықтарын, университетті таңдаудағы басты критерийі ретінде қарастырылады.

Американың жоғары білім беру жүйесінде студенттерге академиялық қолдау көрсету қызметтерінің тарихи тұрғыдан қалыптасуына жан-жақты талдау жасаудан, әрбір уақыт кезеңінде студенттерге арналған академиялық қолдау көрсету қызметтерінің жоғары білім беру жүйесінің саяси бағыттары мен өзгерістеріне байланысты өзіндік рөлі мен ерекшеліктерінің орын алғаны айқындалды. Ол өз кезегінде, зерттеуге алып отырған мәселенің қазіргі АҚШ университеттеріндегі ерекшеліктері мен басымдықтарын анықтауға, толыққанды теориялық-концептуалдық негізін толық түсінуге мүмкіндік береді деп қорытындылаймыз.

Келесі бөлімде қазіргі АҚШ университеттеріндегі студенттерге академиялық қолдау көрсету ұғымының мәнін, ұйымдастырылу қағидаларын анықтау, бұл бағыттың бағдарламаларын біріктіретін арнайы орталықтардың жоғары білім беру жүйесінде алатын рөлін, студенттер тарапынан жоғары сұранысқа ие болу себептерін айқындау мәселелері мазмұндалады.

АҚШ университеттерінде ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан, «академиялық қолдау көрсету» ұғымын, оны жүзеге асыратын орталықтарды қарастырмас бұрын, осы мәселенің себеп-салдарын жете түсінуге мүмкіндік беретін, АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінің маман даярлаудағы мақсатын, жаһандану уақытындағы жоғары білім беру саясатынының маңызды бағыттарын анықтауымыз қажет. Бұл мәселеге қатысты, американ ғалымы Harvard Bowen студентке бағытталған оқыту, гуманистік қағидаларына сүйене отырып, теориялық негіздеген, «АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінің маман даярлаудағы мақсаты» тұжырымдамасын басшылыққа алдық [86].

H.Bowen жоғары білім беру жүйесінің мақсатын, студенттің университеттік білім алу барысында қалыптасатын, жалпы, кәсіби оқу көрсеткіштері мен дағдыларын бейнелеу арқылы анықтады. 1977 жылы H. Bowen, АҚШ жоғары білім беру жүйесінің мақсаты, қоғамның бәсекелестік үдерісімен ұштасып, студент тұлғасының жан-жақты әлеуетін дамытумен байланысты болуы қажет деп тұжырымдады. Студенттің академиялық жетістігінің теориясының негізін қалаушы, американ ғалымы V. Тinto өз зерттеулерінде, H.Bowen тұжырымдамасы, АҚШ-тың университеттерінде студенттің когнитивті, эмоционалдық және адамгершілік дағдыларын дамыту мақсатында академиялық қолдау көрсету орталықтарының кең таралуына, сұраныста болуына, Америка университетінің маңызды құрылымы ретінде қалыптасуына әсер етті деп тұжырымдайды [87]. Бұл мәселелер, H.Bowen ұсынған «АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесіндегі маман даярлаудағы» тұжырымдамасын жан-жақты талдау жасауды қажет етеді.

H. Bowen тұжырымдамасының негізгі тұстарын қарастырсақ, ол студенттің когнитивті, эмоционалдық, адамгершілік (мораль) дағдылары мен практикалық құзіреттіліктерінің көрсеткіштерін айқындаған. Мысалы, студенттің когнитивті дағдыларына: вербалдық, (теориялық, практикалық тұрғыда ғылым түрлері бойынша академиялық жазу, сөйлеу мүмкіндіктері, шет тілдерін меңгеру); сандық (статистикалық анализ жасау, математиканың, бухгалтерлік есептің негізгі ұғымдарын түсіну); өмір бойы білім алу ( Lifelong learning - LLL) - (оқуға деген махаббат, тұрақталған интелектуалдық қызығушылықтар, оқу дағдыларына үйрену) дағдыларын, студенттің эмоционалдық, адамгершілік (мораль) дағдыларының көрсеткіштеріне: тұлғаның өзін-өзі тануы (тұлғалық құндылықтары, қызығушылықтары, құштарлықтары мен қабілеттерін, әлсіз тұстарын айқындай алуы, жекетұлғалық сәйкестенуі мен бірегейлігін тануы); психологиялық тұрақтылық (эмоцияларын конструктивті көрсете білуі, эмоционалды тұрақтылық, қауіпсіздікті сезінуі, өз–өзіне сенімділік, шешім қабылдағыштық, өзін-өзі және басқаларды қабылдай алуы); адамды түсіне білуі (аяушылық көрсету, кішіпейілділік, біреудің қайғысына ортақ болу, сыйластық, шыдамдылық, тұлғалармен қарым-қатынас жасай білуі) жатқызса, «практикалық құзіреттіліктер» санатына: мақсатқа жету қажеттілігі (орындау мотивациясы, бастамашылық (инициатива), өзін-өзі ұйымдастыра алуы); болашаққа бағдарлық (аса мұқияттылықпен жоспарлау, аса қауіпті шешімдер қабылдауда саналы болу, болашақ кәсіби мақсаттарын айқындау, жоспарлау), бейімделу (өзгерістерге ашықтық, жаңа идеяларға шыдамдылық, өз-өзіне жауапкершілік ала білуі, тәжірибеде үйрену қабілеттілігі ); көшбасшылық (басқа адамдардың сенімінен шыға білуі, жауапкершілік ала білуі, ұйымдастырушылық қасиеттер); денсаулық (физикалық, психикалық жай-күйін сақтаудың негізгі қағидаларын түсінуі ) және т.б. жатқызды [86, 55-59 б.].

Университеттік ортада студент тұлғасын тәрбиелеу мақсаттарын қарастырудан, АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінде білім алушыларға тек қана кәсіби білімдерді ғана беріп қана қоймай, эмоционалды, дене, әлеуметтік, адамгершілік, рухани, интеллектуалдық жағынан дамыған, жан-жақты тұлғаны қалыптастыру идеясының 20 ғасырдың 70 жылдарынан орын алғаны байқалады. АҚШ университеттері алғашында H.Bowen кейінен B.Magolda [88] тұжырымдамаларына сүйене отырып, студенттің жоғары білім алу үдерісінде қалыптасатын құзіреттіліктер жүйесін қалыптастыруға әсер ететін әртүрлі академиялық қолдау көрсету қызметтері мен орталықтарын дамытуды көздеді.

Демек, жоғарыдағы тұжырымдамаларға талдау жасай келе, АҚШ университеттері тек қана кәсіби білікті мамандарды ғана емес, нарықтық қоғамның талаптарына төтеп беретін, бәсекеге қабілетті жекетұлғаны қалыптастыруды мақсат етеді деп тұжырымдаймыз.

Мәселен, Американың жоғары білім беру ассоциациясы (American Association for Higher Education), Студенттік кадрлар әкімшілігінің Ұлттық Ассоциациясы (National Association of Student Personnel Administrators) сияқты беделді ұйымдардың құжаттары, «университеттік оқыту-ұзақ мерзімді, тұлғаның тәжірибесіне негізделе отырып, жан-жақты дамыған, білімді тұлғаны қалыптастыруға бағытталған куммулиятивті, оның қазіргі жағдайы мен болашағына әсер ететін үдеріс» қорытындылайды [89]. АҚШ-тың ғылыми-педагогикалық әдебиеттерінде, «тұтас» немесе жанжақты тұлғаны (whole person) қалыптастыру ұғымы үш маңызды постулатқа сүйенеді. Біріншіден, студенттер университеттің білім беру сапасын еңбек нарығында дәлелдейтін, оқудан белгілі бір жекедара академиялық, әлеуметтік тәжірибе алатын, күрделі, бірегей тұлғалар. Сапалы білім беру үдерісі, студенттердің жекетұлғалық қажеттіліктері мен ерекшеліктеріне гуманистік педагогика тұрғысынан қарап, басқару құрылымы мен оқыту әдістерді, аудиториядан тыс іс-шараларды түрлендіруді қажет етеді. Екіншіден, оқу үдерісінің негізі, кәсіби бағытта, әлеуметтік «ағзалар» ретінде басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы, белгілі бір университеттің білім сапасын көрсететін студенттік тұлғалармен жүзеге асады. Үшіншіден, ЖОО-ның академиялық, әлеуметтік және физикалық ортасы - студенттің кәсіби қалыптасуына, жүріс-тұрысына, қызығушылық-тарына, әлеуметтенуіне маңызды әсер етеді. Соған сәйкес, аудиториялық сабақтар, аудиториядан тыс іс-шаралар, студенттермен, факультет оқытушылары мен АҚК орталықтарының мамандарымен қарым-қатынасқа түсу үдерісі, студенттің, өзіндік оқу үдерісін жетілдіруі немесе кедергі келтіруі мүмкін.

Ал, студенттерге академиялық қолдау көрсету бағытына қатысты, АҚШ-тың жоғары білім беру саясатында, бірдей мәмілеге келе алмай отырған, бірнеше ұстанымдар мен бағыттар да бар. Мысалы, АҚШ білім беру саясаткерлері, педагог-ғалымдары келесі тұжырымдамаларды ұсынады:

1. 
   Американың жаңа жаһандық экономикаға көшуіне байланысты білім беру сапасын қайта қарастырып, арттыруы қажет [90].
   
2. 
   АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесі, кез келген мемлекеттің еңбек нарығында бәсекелестіктен табылатын, жаһандық көшбасшы мамандарды дайындау қажет [49, 123 б.].
   
3. 
   Білім алушылар, 21 ғасырдың өмір сүру режимі мен еңбек нарығында бәсекелестікте болуы үшін, жүйелі кәсіби, жекетұлғалық, әлеуметтік дайындықты қажет етеді [91].
   
4. 
   Студенттің оқу үдерісін тиімділеудің негізгі механизмдерінің біріне АҚК орталықтары, бағдарламалары жатады, олардың студенттің тағдырына әсерін мойындауымыз қажет [92].
   

Шын мәнінде, АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінде студенттерге академиялық қолдау көрсету саласын айқындау, сырт көзбен қарағаннан күрделілек. Көптеген АҚШ-тың білім беру саласындағы зерттеушілері, педагог -ғалымдары үшін, бұл терминді қолдану, белгілі бір ғылым саласын меңгеруде академиялық тұрғыдан көмек көрсететін, студенттердің оқу іс-әрекетінің дағдыларын дамытатын, қосымша бағыт-бағдар беруші курстар, негізгі, күрделі оқу пәндері бойынша жүргізілетін тьютор сабақтары, ағылшын немесе математика, жазу курстары, академиялық эдвайзер, ментор қызметтерімен байланысты деп тұжырымдаса, екіншілері, академиялық қолдау көрсету қызметтерінің ауқымын кеңейтіп, оған әртүрлі студенттік жобалар, қаржылық көмек көрсету, психологиялық кеңес алу, тұлғааралық, ұлтаралық қарым-қатынасты жетілдіру, көшбасшылық курстарын, қорыта келе, университеттегі студенттің академиялық жетістігіне әсер ететін қызметтер мен іс-шараларды жатқызады.

Ендігі кезекте, студенттерге академиялық қолдау көрсету бағытына қатысты американдық педагог ғалымдардың ой тұжырымдарын қарастырайық. Жоғары білім беру жүйесінде студенттердің оқу үлгерімін арттыру мәселелерін қарастырған ғалымдар Y.Gullat, W.Jan өз зерттеулерінде, АҚШ-тың университеттері, студенттердің академиялық мәселелеріне жағымды әсер ету үшін АҚК орталықтарын ұйымдастырады. Оның академиялық эдвайзер, тьютор, ментор, қосымша инструктор, психологиялық кеңес, оқу дағдыларын дамыту сияқты негізгі бағдарламалары, кампус қауымдастығының әртүрлі мүшелелеріне сапалы, позитивті тәжірибе алуына бағытталған деп тұжырымдайды [94].

W.R. Habley мақаласында, АҚК орталықтары студенттердің «білім алушы» ретінде көзқарасын жетілдіру, өзіндік белсенділігін арттыруға жетелейтін маңызды механизм деп қорытындылады [95].

Ал, ғалым A. Astin, зерттеулері, студентті маман ретінде қалыптастыру, барлық білім беру жүйесінің басты мақсаты деген идеяны ескере отырып, АҚК орталықтарының басты функцияларына. студентті университеттік іс- шараларға белсенде қатыстыру арқылы, білім алу тәжірибесін барынша арттыруға жағдай жасау деп қарастырды [93, 211 б.].

Американдық педагог-ғалымдар D.Cooper, M. A.Healy, J. Simpson, сапалы ұйымдастырылған АҚК орталықтары, студенттің оқу үлгерімін жетілдіру үшін, университеттік құрылымдармен жұмыс атқару, білім алушылардың күнделікті оқу жоспарымен тығыз қарым-қатынас жасауға білікті мамандарды тарту, жеке-дара, қосымша сабақтар, кеңестер жүргізу белгілерімен анықталады деп қорытындылай келе, сапалы АҚК орталықтарын ұйымдастыру мұқияттылықпен жоспарлауды, арнайы мамандарды,жұмыс нәтижесін үнемі бағалауды, күш- жігерді қажет етеді деген нұсқаулар береді [96].

Ал, M.Thorpe [97] американдық ЖОО-да, АҚК орталықтары жоғары ұйымдасқан, сапалы қосымша оқыту ортасы деген тұжырымдамаға келсе, F.Rasmussen, E.Skinner [98] зерттеу жұмысында, АҚШ–тың ЖОО-да орын алған АҚК орталықтары, студенттің оқу үлгерімі мен әлеуметтік бейімделуіне жағымды әсер ететін, жалпы білім алу дағдыларын, сыни тұрғыдан ойлау, жазу дағдыларын дамытуға бағытталған бағдарламалардан тұрады деп анықтады.

«Студенттің оқу-танымдық белсенділігі - оның академиялық жетістігінің негізгі факторы» атты зерттеудің авторы John Bean, академиялық қолдау көрсету, көбіне аудиториялық сабақтан тыс жүргізілетін білім алушының когнитивті дамуына әсер ететін механизмдер кешені, деп анықтады [99] .

Американың білім беру саласындағы көрнекті ғалымдары, H.Boylan және L.Bliss [100] жоғары деңгейде ұйымдасқан, АҚК орталықтары, студентті университетте сақтап қалуға (retention), академиялық жетістігіне жетелейтін, дамыта оқытудың негізгі компоненті деген қорытындыға келді.

K.Andrepont-Warren зерттеулері, АҚК орталықтарының негізгі бағдарламаларына, инструктор, тьютор сабақтары, оқу дағдылары семинарлары, мәдени, әлеуметтік іс-шаралар, кәсіби эдвайзерлер, студент-студент (пэр) дамытушы сыныптарын жатқызған. Автор шын мәнінде, жүйелі түрде студентке кәсіби кеңестер беру, оның өмірлік, кәсіби мақсаттарын анықтауға, оны жүзеге асыру қадамдарына жетелеуге мүмкіндік беретін, дамытушы үдеріс деп қорытындылады [102].

• 
  студенттің білім алу мақсатын анықтау;
  
• 
  оқу пәндерінің мазмұнын нақтылауға, мәнін түсінуге көмектесу;
  
• 
  студенттің өздік жұмыстары мен ғылыми-зерттеу жобаларын орындауға жетекшілік жасау;
  
• 
  оқу шарттары мен келісімдерін орнату;
  
• 
  арнайы оқу пәндері немесе тақырыптары бойынша қосымша жеке-дара сабақтар өткізу;
  
• 
  студенттік өмірге бейімдеу;
  
• 
  студенттердің оқу-танымдық, әлеуметтік дағдыларын дамыту.
  

Соған байланысты, неліктен АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінде АҚК орталықтарының студенттер тарапынан сұраныста болуының себебі неде? деген сұрақ туындайды. Әрине, ол мәселені, университеттік оқыту – тәрбие үдерісінің басты ерекшеліктерінен анықтауымыз қажет.

Осы мәселеге қатысты ғалым, V.Тinto «Білім беру ортасының студенттің жетістігіне әсері» (The impact of learning communities on student success) [87, 134-139 б.] еңбегінде, АҚК орталықтарының университет ортасында өзіндік өміршеңдігінің екі себебін анықтайды: біріншісі, студенттің білімін қадағалауда қатаң талаптардың қойылуы; екіншісі, оқыту үдерісінің жекедаралануы.

Студенттің білімін бағалауда қойылатын қатаң талаптар мәселесін қарастырсақ, АҚШ университеттерінде білім сапасы үнемі қадағаланып отырады, ағымдық бақылаудың нәтижесі, қорытынды бағалауға әсер етеді. Студенттің аудиториядан тыс орындайтын өздік жұмыстарына көп көңіл бөлінеді. Дәріс, семинар, практикалық сабақтарына қатысу үшін, студент дербес оқу-танымдық іс-әрекет нәтижесінде көп мөлшерде, пәнге қатысты әдебиеттерді оқып, меңгеруі тиіс. Студент, профессордың дәріс сабағына дайындалмаса, пікірталастарға қатыса алмайды. Баға қою барысында пікірталастарға, семинарларға қатысу, семестр бойы қорытынды тест, ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері әсер етеді. Студенттің өздік жұмыстары плагиат бағдарламасына тексеріліп, ал ондай жағдайлар кездессе, білім алушының алдыңғы академиялық жетістіктерін есептеусіз, университеттен шығаруға дейін алып келетін қатаң жазалар, ескертпелер жүргізіледі. Мысалы, Стэндфорд университетінде, плагиат мәселелерін алдын-алу үшін студенттерден «ар-намыс кодексіне» қол қоюын талап етіледі. Дәріс сабақтарына студенттер профессордың электрондық пошта арқылы жіберген материалымен алдын ала танысып, қиындық туғызған сұрақтарын белгілеп келеді. Ал дәріс сабақтары осы мәселелерге профессордың жауап беруі, студенттермен бірігіп талдау бойынша жүргізіледі.

Әрине, білім беру сапасы бірнеше факторлармен анықталатын күрделі мәселе. АҚШ университеттерінде, білім беру сапасы профессор-оқытушы құрамының деңгейімен, студенттік контингенттің білімділігімен, студенттерге, абитуриенттерге қойылатын талаптары, оқу үдерісінің электрондық бағдарламалармен қамтамасыз етілуі, материалды-техникалық база және т.б. критерийлермен анықталады. Білім беру сапасын жетілдіру бағытында оқытушы жұмысының тиімділігіне қойылатын талаптардың критерийлерде жоғары. Мысалы, Кентукки университетінің «Академиялық жетілдіруді зерттеу» орталығының білім алушылармен, оқытушылармен жүргізген сауалнамасына сәйкес, оқытушылардың келесі кәсіби сапаларын айқындаған:

• 
  пәнді немесе курсты оқытуды ғылыми-концептуалдық тұрғыдан ұйымдастыру;
  
• 
  студенттермен позитивті қарым-қатынас жасау дағдысы;
  
• 
  пәнді, оны оқыту әдістемесін білуі, студенттердің білімін бағалаудағы объективтілігі;
  
• 
  оқытудың инновациялық әдістерін білуі;
  
• 
  ақпараттық технологияларды қолдана білуі.
  

Америка университеттерінде белгілі бір мамандықты таңдау бойынша студенттер қауымынан құралған «академиялық топ» ұғымы жоқ. Студенттік топ, белгілі бір уақытта, аудиториялық сабақта ғана бірігіп жұмыс атқаратын білім алушылар. Әрбір студент, өзіндік жеке оқу жоспары бойынша, оқу пәндеріне жазылып (Enrollment), оқу іс-әрекетін ұйымдастырады, дәріс, семинар сабақтарына қатысады.

Алғаш рет АҚШ-та тәжірибеге ендіріліп, қалыптасқан кредиттік оқыту технологиясында, студенттер жеке оқу жоспары, бойынша оқу траекториясын құрастырады. АҚШ университеттерінде әрбір оқу пәні, оның күрделілігі, көлеміне байланысты өткізілетін дәріс, семинар, лабораториялық сабақтардың, студентке берілетін өздік жұмыстардың санына байланысты кредит санымен (credit hours) айқындалады.

АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесіндегі, кредиттік оқыту технологиясында, студенттің оқу іс-әрекетін жекедараландыру келесі мәселелерден көре аламыз: әрбір семестрде студенттің меңгеретін пәндерді таңдау құқығы; студентке ыңғайлы семестрлік оқу кестесінің құрастырылуы; жалпы білім беру, мамандық бойынша оқу пәндерін таңдау құқығы; университетаралық кредиттердің аударудың жеңілдігі; студенттің белгілі бір кредиттер санын жинағаннан кейін, білім алуын тоқтатып, кейіннен жалғастыра алуы. Университеттер арасындағы кредиттердің салыстыруы мен көшірілу жеңілдігі, жұмыс берушілер мен нарықтық қоғамның талаптары жауап беретін оқу бағдарламасын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осындай студентке берілген білім беру мүмкіндіктерінде, оның оқу-танымдық іс–әрекетін тиімді ұйымдастыру мәселелерін шешуде, АҚК орталықтарының маңыздылығы арта түседі.

Американың барлық білім беру жүйесі демократиялық қоғамның толыққанды азаматын тәрбиелеу, тұлғаның жекедара қабілеттерін мен дүниетанымын қолдауға бағытталған. Әрбір ЖОО-ны, студентті қабылдаудан, оқуды аяқтағанға дейін қаржылық көмек, кеңес беру, болашақ мамандығын жоспарлау т.б. сияқты психологиялық және академиялық, әлеуметтік кедергілердің алдын алуға тырысады. Соған сәйкес, АҚК орталықтарының келесі негізгі университеттік міндеттерін айқындадық:

1. 
   Студенттердің оқу дағдылары мен іскерліктерін дамыту
   
2. 
   Студенттің академиялық жетістігін жарнамалау;
   
3. 
   Семестрден семестрге, курстан курсқа көшкен студенттердің санын арттыру;
   
4. 
   Бірінші курс білім алушыларын университеттік өмірге бейімдеу және т.б.
   

Бірінші бөлімде анықтағандай, студентке АҚК бағдарламалары, алғашында АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінде «қауіп-қатер» тобындағы студенттерге университетті аяқтау мүмкіндігін беру үшін ұйымдастырылса, қазіргі таңда, бұл қызметтердің рөлі қайта қарастырылып, студентті белсенді білім алушы ретінде қалыптастыру, студенттің субъектік позициясын арттыру, жаңа бағыттағы бәсекелестік орнатуға бағытталған. Америка тәжірибесінде тек қана бакалавр және магистрларды дайындайтын АҚШ университеттері (comprehensive university) осы бағыттағы бағдарламалар арқылы студенттің ғылыми-зерттеу жұмысының белсендіру, оқыту сапасын арттыру, университетті аяқтаған түлектердің саны мен сапасын арттыру нәтижесінде, федералдық штат деңгейінде қаржылық грант ұтып алып, немесе университетті жетістікпен аяқтаған миллионер немесе тұрмыс жағдайы жоғары түлектерін қайырымдылық шараларына тарту арқылы өздерінің рейтингтерін көтеріп, ғылыми–зерттеу университет статусына дейін жеткен мысалдар да бар. Яғни, АҚШ университеттерінде, студенттердің жеке оқу траекториясын құруға институционалдық тұрғыдан әсер ету, оның оқу мотивациясын белсендіру мәселелері студентке болашақ кәсіби, өмірлік тәжірибесіне қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін толық меңгеруге ықпал етуі, университеттің де, сол жоғары оқу орнын аяқтаған студенттің де жарқын болашағымен, имиджімен тығыз байланысты маңызды мәселе ретінде қарастырылады.

Индустриалдық құрылымнан, постиндустриалдық нарықтық қоғам қатынасында, жоғары білімді тұлғалар санының артуы, оларды білімі бойынша дифференциациялауды қажет етеді. АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесіндегі университеттер мен колледждер, білім алушылардың оқу жетістігін жетілдіру мен жаңа білімдердін қалыптастыруды мақсат еткен «ақиқат» (трюизм заңына сәйкес келеді. Соған сәйкес, АҚШ-тың жоғары білім беру институттары үш негізгі бағытты ұстанады: жекетұлғаға бағытталған оқыту үдерісі, ғылыми-зерттеу жұмыстары, қоғамдық қызметтер. B.Magolda [88,90-103б.] тұжырымдамасына сәйкес, жоғары білім беру институттары осы функциялардың бір бағытына негізделе отырып, өзінің институционалдық саясатын қалыптастырады. Сондықтан, АҚШ-та, сонымен қатар, Болон үрдісіне енген елдерде де студентке бағытталған оқыту қағидасын ескере отырып бакалавриат дәрежесіне ерекше мән берілуде.

Студентке бағытталған білім беру - тұлғаның қайталанбас жекедаралығын дамыта отырып, өзін-өзі айқындауға, қажеттіліктері мен педагогикалық іс-әрекеттің әдіснамалық бағыт-бағдары. Бұл білім беру қағидасы, АҚШ-та 20 ғасырдың 60-70 жылдарында А. Маслоу, К. Роджерс және т.б. көрнекті өкілдерінің еңбектерінде қарқынды қарастырылды. «Гуманистік білім беру», «жекетұлғаға бағытталған оқыту» деген синонимдес атаулары бар.

АҚШ университеттерінде, студентке бағытталған оқыту үдерісін ұйымдастыруда студенттің жасерекшелік, физиологиялық, психологиялық, интеллектуалдық ерекшеліктері, білім алушыға қажетті оқу бағдарламасының күрделілігінің әртүрлі деңгейіне бағытталған білім алу қажеттілігі; әрбір студентке бірегей индивид ретінде қарым-қатынас орнату мәселелері ескеріледі. Мысалы, АҚШ ғалымдары G.D.Кuh және N. Vesper, пікірінше, студентке бағытталған білім беру ортасын ұйымдастыру үшін, профессор-оқытушы құрамы мен АҚК мамандарының қарым-қатынасы жүйелі жүргізіліп, студенттің аудиториялық және аудиториядан тыс оқу-танымдық іс-әрекетін тиімді ұйымдастырылуына әсер етуі қажет. Факультеттер мен АҚК орталықтары арасындағы әріптестік қарым-қатынастар, білім беру сапасын арттыру бойынша міндеттерді ескере отырып, әрбір студенттің қысқа мерзімді жетістіктерін көтермелеп отырады [105].

АҚШ университеттерінің академиялық қолдау көрсету орталықтарының маңызды міндеттерінің біріне, білім алушылар арасында студенттің академиялық жетістігі (Student Academic Success) ұғымын дамыту немесе жарнамалау, семестрден семестрге көшкен студенттердің санын арттыруға әсер ету мәселелерінің жататынын жоғарыда атап көрсеттік. Бұл мәселелер, бір-бірімен тығыз байланысты. Себебі оқу үлгерімі жоғары студенттің семестрден семестрге көшуі, университетті аяқтау мүмкіндігі де жоғары болады.

1- кестенің жалғасы

Зерттеу нысанасы ретінде қарастырылып отырған, Америка университеттерінде студенттер 1-2 курс бойы базалық білімдерді меңгеріп, болашақ мамандығы бойынша таңдау жасауды, жалпы университеттік курстарды меңгеруден кейін шешеді. Базалық пәндерді меңгеруде студенттердің негізгі функцияларына, әртүрлі білім саласынан түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру, пәндердің арасындағы байланысты түсіну негізінде болашақ мамандығын айқындау жатады. Осы жағдайда, АҚК орталықтарының басты бағдарламалары эдвайзерлер, менторлар студентті университетке жылдам бейімдеуге, болашақ кәсіби өзін-өзі анықтауына, оқу жоспарын, оқу кестесін ұйымдастыруға белсенді атсалысады. АҚК орталықтары, студенттерді университет қоғамдастығының белсенді қатысушылары және мүшесі ретінде қарастырып, қажетті бағдарламалар арқылы, олардың білім алу мүмкіндіктеріне әсер етуі тиіс.

АҚШ-тың АҚК орталықтарының веб-сайттарын интернет желісі арқылы тікелей қарастыру, оның басты құндылықтары:

- әрбір студент әртүрлі жолмен, әдіспен, жылдамдықпен оқуға қабілетті;

- әрбір студенттің жеке-дара қабілеттері мен қажеттіліктері бар;

- әрбір студент академиялық қауымдастықтың белсенді мүшесі ретінде сезінуі тиіс;

- әр студенттің білім алу құқығы бар;

- әрбір студент өзіндік мәдени, әлеуметтік, ұлттық тәжірибесімен келіп, оған сыйластықпен қарауды қажет етеді;

-әрбір студент білім беру бағдарламаларына қатысуға құқылы;

- студенттің оқу жоспарын құрастыруға қатысатын қызметкерлердің саны студенттің көздеген мақсаты мен оқу жоспарының күрделілігіне байланысты артуы мүмкін, деген негізгі тұжырымдамалардан құрылған, деп анықтауға мүмкіндік берді.

C.Vivian [107] зерттеулерінде, студенттерге АҚК орталықтарының стратегияларының бірі - «ортақ мақсатты көздеген білім алу қауымын қалыптастыру» - деп тұжырымдады. АҚК орталықтары, академиялық бағыттылығы бойынша, студенттерді қосымша бірдей курстарға біріктіріп, белгілі бір білім алу қауымдастық сезімін қалыптастыруға тырысады. Мұндай жағдайда, студент басқа студенттерде де кездесетін идентивті проблемалар болатынын анықтап, жалғызсырау, өз-өзіне сенбеушілік сезімдері төмендейді, топта жұмыс атқарады, бір-бірінің мәселелерімен бөліседі.

Сонымен қатар, АҚШ университеттерінде студенттер, оқу үлгерімінің көрсеткіштері бойынша, жоғары, орта, төмен санаттағы болып ажыратылып, олардың деңгейіне қажетті АҚК бағдарламаларының мазмұны анықталып, білім алушыларды «жетілдіру» бағытында, қосымша оқу іс-әрекеті ұйымдастырылады. Мысалы, Флорида университетіндегі (Florida State University) АҚК орталықтары, студенттің білім алу мотивациясы, оқу көрсеткіштері, оқу дағдылары, дербес уақытын ұйымдастыру критерийлері, оқуға дайындығы бойынша жоғары, орташа, төмен деп анықтап, әр топқа қажетті өзіндік бағдарламаларын ұйымдастыруда. Бұл бағыт бойынша, Университеттің тәжірибесі №2 кестеде берілген.

Флорида университетінде студенттің оқу көрсеткіштерінің деңгейі бойынша АҚК бағдарламаларының ұсынылу мәселесін жан-жақты талдау, оқу үлгерімі мен әлеуметтік бейімделуіне кері әсерін тигізетін, білім алушылардың нақты қажеттіліктері мен әлсіз тұстарын ерте айқындау, АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесіндегі маңызды бағытқа айналғанын анықтауға мүмкіндік берді.

Бөлімде АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінде, «АҚШ-тың жоғары білім беру жүйесінде маман даярлау» тұжырымдамасын басшылыққа ала отырып, академиялық қолдау көрсету ұғымының мәні, жан-жақты қарастырылды, АҚК орталықтарына сұраныс туғызатын оқу-тәрбие үдерісінің ерекшеліктері анықталды, АҚК орталықтарының негізгі мақсаты мен міндеттері талданды деп қорытындылаймыз. Бұл мәселелер, студенттің таңдаған оқу бағдарламасын меңгеруінде жеке оқу траекториясын қалыптастыруға барынша жағдай жасау, ол үшін арнайы академиялық қолдау көрсету орталықтарымен, факультет қызметкерлері, оқытушы-профессор тарапынан жан-жақты көмек көрсету АҚШ университетінің басты миссиясына айналғанын айқындауға мүмкіндік берді.