Артыкова Жамал Абдисаламовна «Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттардын туюнтулуш өңүттөрү Адистиги 10. 02. 01 кыргыз тили Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын изденип алуу үчүн жазылган диссертация

Эпостогу Камчы тиштеп теминип, Жулкулдашып калыптыр деген саптарда жоокерлердин душманы менен урушуусунда жана бири-бири менен эңишүүдө, көк бөрү тартышууда эркин кыймылдаш үчүн камчыны тиштеп алышып аракеттенишкен. Баатырлар бири-бирине сөз берип убадалашканда камчы тиштеп убадаларын бекемдешкен. Ошондой эле камчы күлүк, жорго аттарга жана айттырбай билген акылман адамдарга карата да айтылып камчы салдырбаган күлүк эле делинип даңазаланган. Далай кылымдарды кучагына камтыган теңсиздик заман учурунда айрым бийлиги катуу өкүмдарларга карата баланчанын камчысы катуу деген наалат айтып мүңкүрөшкөн. Ошол бийликтин белгиси катары, тигил билермандар өз атынан бирөөдөн камчысын бердирип, доосун доолап, салыгын салдырып, салам дубайын айттырып, өз пайдасындагы иштерин жүргүзүшкөн. Эпикалык даректерге караганда камчы кандайдыр бир ченем бирдиги катары да пайдаланылат. Олжо-мүлктү ар кимдин эрдигине жараша бөлүү деген маанини берет.

Ал эми мойнуна камчы салуу – баш ийүү, кечирим суроонун белгиси болгон. Эпосто бул ишараат көп кездешет: Камчысын салып мойнуна: «күнөөмдү кечир» -деп Чубакка, Алмамбет турду жүгүнүп [6: 585]. Ал эми, жакшы кишиден, баатырдан, эл башчысынан тартуу, белек катары камчы же башка буюмдун берилиши бул ɵтɵ чоң сыймык катары каралып, ошол кишинин жакшы сапаттары буюму менен кошо жугат деп түшүнүп келген. Көп сагынган балага, Баатыр камчысын берди белекке. Баатырың камчысын сунуп турганда Камчысын кармап билгизип, Семетейдин чекесине тийгизип [СК: 945]. Кичинекей ымыркайдын, жаш баланын чекесине камчыны тийгизип коюу кинемасы аркылуу, бул ошону эркелетип, ɵтɵ жакшы кɵрүп, берилгендиктин белгиси катары кабыл алынган. Анткени сугу түшүп мерт болуп же ооруп калбасын деп, наристени баатырлар, чоң кишилер ɵпкɵн эмес, камчысын чекесине тек гана тийгизүү менен чектелген.

Ошондой эле үйдүн ээсин кемсинтүү, теңсинбөө, сыйлабоо, ачуулануу маанисинде камчысын сүйрөп кирүү кыймылы да бар. Камчы сүйрɵп кирүү – душмандыкты билдирүү. Yй ээси менен келише албаган, уруш, жаңжал чыгаргысы келген, камчысын колунан түшүрбɵй кыйкымдуу учурду күткɵн адамдын кыймыл-аракет, ишаараты болуп саналат [СК: 665], Айыбына Манасты Ошол бурут бербесе, Камчы сүйрɵп киргиле, Кызыталак буруттун Как куйкасын тилгиле [СК: 120].

Эпосто мойнуна камчыны, курду гана салбастан чылбырды салган учурлар да кездешет: Бура тартып сабылып, Бугу тери чылбырды Мойнуна турду салынып [СК: 585].

Кыргыз элинин түшүнүгүндө моюн эрктин, күчтүн символу. Ага кыргыз тилиндеги моюн алышуу (абдан таттуу болуу, аябай ынтымактуу болуу) моюнга алуу, моюн бербөө, мойну катуу, моюн сунуу, моюн таптык кылуу, мойну жоон, моюн толгоо, моюнга түшүү, моюну жар бербөө, мойнуна минүү, моюнуна сорпо төгүлүү, мойнунда карызы бар деген сыяктуу туруктуу сөз айкаштары далил боло алат. Ошондуктан камчыны да моюнга салып келишсе керек. Бул кыймылды жасаган адам эч нерсе деп сүйлөбөсө да, карап турган адам анын маанисин дароо түшүнгөн.

Ушул эле учурда моюнга байланыштуу болгон дагы бир кыймылга токтой кетсек, бул - моюн сунуу. Ал аркылуу башка бирɵɵнүн айтканына, койгон талабына макул болуу, баш ийүү, кɵнүү, каршылык кɵрсɵтпɵɵ дегенди билдирет. Моюн сунуу бул жерде түз да, ɵтмɵ да маанилеринде туюнтулуп турат. Соматикалык фразеологизмин карасак, кадимки эле мойнун алдыга карай бир аз сунулган абалынын бара-бара ɵтмɵ мааниге ээ болушунан улам пайда болгон туруктуу сɵз айкашы. Атагы кайып болгондун Эч кайсысы калбастан Айбатына барганы - Моюндарын сунушуп, Таазим кылып турушуп [СК: 1047].

Кыргыз элинде да бекеринен кɵзмɵ-кɵз, оозмо-ооз сүйлɵшүү, ийри отуруп, түз кеңешүү, кɵзгɵ карабай, жер карама экен, айдаганы беш эчки ышкырыгы таш жарат, мурдунда жыты жок деген сыяктуу сɵз тизмектери, адамдын жүрүм-турумуна карата айтылып келет. Мына ушул жагдайды түшүнгɵн Дж. Бонифацио “Сезимдин искусствосу” (1616-ж.) деген трактатында, тил кулакка эмнелерди гана айтпасын, кол да кɵзгɵ ошондой нерселердин баарын айтат деп белгилейт. Ал сыңары, колдун ар бир кинемасы тил менен параллелдүү түрдɵ сүйлɵп, ошол адамдын кулк-мүнɵзүн, тарбиясын, билим деңгээлин, социалдык абалын, эмоциясын, ички-жан дүйнɵсүндɵ эмне болуп жаткандыгын кɵз алдыңа тартып берери бышык. Мына ушул, жогоруда айтып кеткен кол куушуруу кыймылы аркылуу кичи пейилдикти, улууга урмат, кичүүгɵ ызаат кылуунун эң бир бийиктикке жеткен жери катары кɵрсɵк болот. «Манас» эпосунда бул салттык кыймыл кɵбүнчɵ эл башында турган адамдарга, баатырларга, жашы улуу адамдарга жана да, эң кɵп Манас баатырдын ɵзүнɵ карата сыйлоо сезимин билдирген кинема катары кездешкен.

Мындан эки жүз жыл илгери эле М.В.Ломоносов: «...сүйлɵɵ кебибизден сырткары да оюбузду колдун, буттун, беттин ж.б. ар түрдүү дене кыймылдарынан, театрдагы пантомима сыяктуу кɵрүнүштɵй кɵп нерсени жеткизип, ошол эле ымдоо-жаңсоолордон түшүнсɵк болот...» деген [Успенский 1960: 82].

Эмоция адам жашоосунда башынан аягына чейин коштоп жашайт. Ошондой эле адам эмоциясы психологиянын, философиянын, маданият таануунун, лингвистиканын өзгөчө көңүлдү талап кылган объектилеринен болуп саналат.

Бул бөлүмдө базалык эмоцияны түзгөн таӊ калуу, коркуу, кубануу, ачуулануу, кайгыруу сыяктуу эмоциялык абалдардын бейвербалдык контексти «Манас» эпосунан алынган мисалдардын негизинде талдоого алынды.

Мимика эмоциялык абалдын универсалдуу көрсөткүчү болуп саналат. Мимика аркылуу эмоция так, даана белгилүү болот. Адамдын жүзүнөн биз анын ыйлаганын, күлгөнүн, онтогонун же кыйналганын көрө алабыз. Мына ушундай жагдайларда, текст ичинде мимика пунктуациялык белгилер (суроо жана илеп белгиси) менен шарттуу түрдө белгилениши мүмкүн. Мисалы: Уктап жаткан Чубакты, Ойгонгун!-деп, чакырып [СК: 702]. Айтып жүрсөм тил албай, Кайнаттың менин шорумду! [СК: 721]. Манасыңды тирүүлөй, Азыр кармап алат бейм? [СК: 708]. Азаматы жабылып: Жоо кайда? деп бакырып. [СК: 739].

Кээ бир жесттер универсалдуу касиетке ээ, алар текст ичинде эмоцияны эч кандай кошумча мааниси жок чагылдырып бере алышат. Алсак, коркконунан же уялганынан бетин же башын басуу; ишенбегенде, кайдыгер болгондо, билбегенде ийнин куушуруп коюу ж.б.

Жыйынтыктап айтканда, кубануу, ачуулануу, таң калуу эмоциялары тилде лингвистикалык жана лингвистикалык эмес каражаттардын жыйындысы аркылуу туюндурулат. Бул эки каражаттын айкашы - мыйзам ченемдүү көрүнүш. Лингвистикалык деңгээлде эмоциялык маалымат просодикалык жана лексика-грамматикалык каражаттар менен берилсе, ал эми лингвистикалык эмес деңгээлде кинесикалык каражаттар аркылуу берилет. Кинесикалык каражаттар эмоцияны ымдоо, жаңсоонун жардамы менен чагылдырат. Изилдөөнүн жүрүшүндө ар бир эмоцияга тиешелүү мимика, жаңсоо, кыймыл-аракет бар экендиги да анык болду.

Паралингвистика – кептеги мазмундук жүктү көтөргөн бейвербалдык каражаттарды изилдөөчү тил илиминин бөлүмү.

Тилди коммуникативдик жактан кароо кептик коммуникацияга жана аны коштоп жүргөн факторлорго болгон кызыгууну жаратты. Ошентип, лингвистиканын изилдөө талаасында коммуникациянын бейвербалдык компоненттери вербалдык каражаттар менен бирдикте, оозеки жана жазма кепте көркөм чыгарманын текстиндеги орду карала баштады.

Бейвербалдык коммуникацияга болгон кызыгуу байыркы мезгилдерден бери эле, тилдин пайда болушу жөнүндөгү маселе алгач жесттик тил пайда болгон жана анын базасында тыбыштык тил өнүккөн деген теориянын негизинде уланып келет.

Бейвербалдык каражаттардын изилдениш тарыхына сереп салсак, аталган маселе психологияда, социологияда, клиникалык жана терапиялык багыттарда изилденери анык болду. Ар бир мезгилде окумуштуулардын изилдөөлөрүндө бейвербалдык каражаттардын физиологиялык абалы, кептик жагдайларда колдонулушу, ар кандай маданияттардагы окшош жана айырмачылыктары тереӊ изилдөөгө алынган.

Жогоруда айтылган лингвисттердин изилдөөлөрү бир эле мезгилге барып такалса да, аларды талдоонун принциптери бири-биринен кескин айырмаланат. Чет элдик окумуштуулар, негизинен, бейвербалдык каражаттардын оозеки кептеги функциясы жана вербалдык каражаттар менен айкашуусу, тийгизген таасирин иликтөөгө алышкан.

Азыркы учурда бейвербалдык каражаттардын бирдиктүү типологиясы калыпташпаганы анык. Андыктан бул маселе ар тараптан изилдөөгө алынып, ар кандай классификациянын пайда болушун шарттап келет.

«Манас» эпосундагы бейвербалдык каражаттарды иликтөөдө аларды ымдоо, жаңсоо, пантомимика, проксемика, такесика, сенсорика, фонациялык каражаттар деп бөлүштүрүлдү. Бул топтордун ар бирине тиешелүү өзгөчөлүктөрү, аткарган функциялары бар.

Изилдөөчүлөр бейвербалдык кубулуштардын вербалдашуусуна жана импликациясына, алардын эмоциялык жана баалоочулук маӊызына көӊүл бурушуп, алардын тексттеги стилистикалык функциясын, көркөм чыгарманы которууда улуттук өзгөчөлүгүн эске алуу керек экендигин талдоого алышат. Бейвербалдык каражаттардын көркөм текстте чагылдырылышы – татаал эки тараптуу процесс. Бир жагынан, бейвербалдык компоненттердин оозеки кепте кабыл алынышы болсо, экинчи жагынан алардын текстте вербалдык каражаттар менен берилиши болуп саналат.

Тигил же бул улутка тиешелүү эмоция, негизинен, көркөм адабиятта кеӊири чагылдырылат. Адам көркөм адабиятты окуп, ошол физиогномикалык стереотиптер тууралуу билим топтойт, каармандын сырткы жана ички эмоциясын айкаштырууну жана ички ой-сезимдерди туюп-билүүгө үйрөнөт.

Бейвербалдык каражаттардын көркөм текстте сүрөттөлүшү окурман тарабынан каармандардын кебин түшүнүүгө көмөктөшөт жана сүрөттөөчү каражат катары келет. Көркөм чыгармада ар кандай ымдоо, жаӊсоолор жана дене кыймылдары аркылуу каармандардын мүнөзү, алардын улуттук жана индивидуалдык өзгөчөлүгү, сүйлөө манерасы, маданияты жана башка мүнөздөрү берилет. Ошону менен бирге бейвербалдык каражаттардын жардамы менен сүйлөөчүнүн психофизиологиялык жана эмоциялык абалы, анын ички дүйнөсү чагылдырылат.

Текст ичиндеги бейвербалдык жагдайлар пауза, кептин ылдамдыгы, интонацияга тиешелүү тыныш белгилери аркылуу ишке ашат. Тембр, интенсивдүүлүк, кептин паралингвистикалык каражаттардын (кыйкырды, колун шилтеди, баш ийкеди, көзүн кысты, көзүн жүлжүйттү) коштоосу негизинен сыпатталып, сүрөттөлүп берилет. Бирок кээ бир учурларда адамдын ички сезими тыныш белгилер (суроо, илеп, көп чекит) аркылуу гана сыпатталышы мүмкүн. Мисалы таң калууну суроо белгиси аркылуу туюндурса болот: Кармашпай Манас коюппу? Карадан көзү тоюппу? [СО: 369].

Паратилдик элементтер жана жесттер кептик коммуникацияны толугу менен бузуп, сөздөрдү сүрүп чыгарып да салат. Кээ бир жагдайларда эч кандай сөздүн, сүрөттөөнүн кереги жок, болгону ошол мезгилде болуп жаткан эмоциялык абалдар, кыймыл-аракеттер аркылуу гана иштин чоо-жайын аӊдап билүүгө болот. Карап көрөлү: Серектин көзү жаштанып, сыр алдырбай зыңкыйып, Сыргак турат кымпыйып [СО: 1404]. Арстан Манас барышы, Күңдөр кийбес кийимин, Күйшөп коюп ийинин, Мусаапыр болуп муңайып, Бурулган чачы булайып, Бечара болуп мелтиреп, Катындар карап токтоду [СО: 1404]. Бул кабарды укканда Үндөн кетти кан Бакай. Эки көзү алайып, Тилден кетти кан Бакай [СК: 232]. Эрдин кесе тиштенип, Эки кɵздɵн от чыгып, Ажыдаардай түктɵнүп, Yстүнɵ ээрин жүктɵнүп [СК: 714].

Бейвербалдык каражаттар айтымда этиштердин жардамы менен аталып, сырдык сөздөрдү коштоп келип, алардын маанисин күчөтүп, толуктап турат. Мисалы: Колун сууруп кетти деп, Татай-кокуй, нетти!-деп, Үтүрөйүп Акбалта, Үйдө отуруп алыптыр. Бул мисалда татай-кокуй деген сырдык сөз жана үтүрөйүп деген бейвербалдык каражат камтылып, Акбалтанын учурундагы эмоциялык абалын туюндуруп турат.

Азыркы мезгилде тил илиминде эмоциялык сырдык сөздөрдүн жазууда берилиши вокалдык жесттер деген термин менен да аталып жүрөт.

Бейвербалдык каражаттар бөлүкчөлөр менен айкашып келип да, алардын мазмундуулугун арттырып турат: Аны укканда Дөгөндүн Абыдан ачуу келгени [СО: 70]. Бул жерде абыдан деген сөз менен каармандын жөн гана ачуусу келбегенин, каарданып жинденгенин берүү менен катар, манасчы бул сөздү сөзсүз түрдө өзгөчө кырааттын (сөз же фразага үндүн так, таамай, ачык түшүшү) коштоосунда айткан.

Соматикалык фразеологизмдердин курамында көз, мурун, бет, ооз, тил, тиш, кол, бут сыяктуу дене мүчөлөрүнүн аталыштары жыш колдонулат. Бул сөздөрдүн фразеологизмдердин компоненттеринде болушу бир мыйзам ченемдүүлүккө баш ийет, экстралингвистикалык жана тилдик ички факторлор менен шартталат. Анткени адам бир жагынан дүйнөнү сезим органдары менен туюп билсе, экинчи жагынан ар кандай кыймыл-аракеттер жана процесстер ар кандай дене бөлүктөрүнүн жардамы менен ишке ашат. Мисалы: Баатыр Манас бадышаң, Тик карабай даӊкайып, Көздүн кыйыгын салып заңкайып [СК: 585]. Шай колдогон шер Манас, Карап чыдап туралбай, Кайнап жини кармады, Эки жаагы шакылдап, Эрдин кесе чайнады [СК: 256].

Илимде эмоциянын базалык тобунун так бөлүнүшү жок, ошондой эле негизги эмоциялардын так саны анык эмес. Бул изилдөөдө тигил же бул эмоциянын маанилүүлүгү тиешелүү топтордун универсалдуулугу менен белгиленди.

Изилдөөдө «Манас» эпосунда кубануу сезими башка эмоциялык каражаттарга (ачуулануу, кайгыруу, коркуу, сыйлоо, таң калуу ж.б.) салыштырмалуу аз кездешери аныкталды. Мунун себеби, эпостун жалпы мазмунунда кыргыз элин, жерин коргогон баатырлар жɵнүндɵ, согуш темасы, басып алуучулук, калмак-кытайлардын кол салышы, зордук-зомбулук сыяктуу кɵрүнүштɵр баяндалган.

Эпосто ачуулануу эмоциялык абалында бир эле учурда каармандын сырткы келбети, ɵң-түсү, дене абалы, колу-буту, үн каражаттары ɵзгɵргөндүгү тууралуу да саптар бар. Мисалы: Дɵɵдүр алпы сүйлɵндү, Балбанды кудай урганы, «Yтүгүңɵ шоодай» - деп, Тɵбɵ чачы үрпɵйүп, Каарланып күүлɵнүп, Кан Манаска сүйлɵнүп [СК: 112].

Терс эмоциянын бири болгон ачуулануу сезими эпосто ар кандай тилдик да, тилдик эмес да каражаттар менен чагылдырылган. Бул эмоцияны берүүдө текст ичинде бейвербалдык каражаттардын тилдик контексти катары төмөнкүлөрдү көрсөтө алабыз: кабагын түйүү, түнɵрүү, муруту тикирейүү, түгү беттен кɵрүнүү, каарданып тутулуу, күүлɵнүү, жалыны чыкты кɵзүнɵн, кызыл чоктой кɵздɵнүп, жаалданган эки кɵз, акырая кароо, камчы сүйрɵп кирүү, жулкунуу, булкунуу, колун шилтɵɵ, ээлигүү, оолугуу, каарданып чыңдануу, күпүлдɵɵ, каарын тɵгүп кайкайып, кежигесин кержейтүү, ойку-кайкы бастыруу, оозунан заары тɵгүлүү, жаалы чыгуу сɵзүнɵн, айгайды салуу, кыйкыруу, бакыруу, айкыруу, күркүрɵɵ, каарданып бакыруу, башы алдыга жүткүнүү, башын чайкоо, кɵзүнɵн жалыны чыгуу, ачуудан кɵзүн айлантуу, кɵзү жайнап сɵгүлүү, кɵзүнɵн оту шыркыроо, эки кɵзү от болуу, эрдин кесе тиштенип, караруу, бозоруу, сурдануу, этинен каны качуу ж.б.

Ошентип, диссертациялык изилдөөдө «Манас» эпосунда кездешкен эмоциялардын жана менталдык абалдардын бейвербалдык каражаттар аркылуу туюнтулушу берилди. Адам баласынын пикир алышуу учурунда коштоп, параллелдүү түрдө жандап келген бейвербалдык каражаттардын эпосто номинацияланышы каралды. Ар бир туюндурулган бейвербалдык каражаттардын артында кыргыз элинин дүйнө таанымы, аӊ-сезими, маданияты, кулк-мүнөзү, психологиясы чагылдырылып, ал көз менен көрүп, акыл менен туюп турган салттык, ырым-жырымдык кыймыл-аракеттери, эмоцияны коштогон ымдоо-жаӊсоолор, дене мүчөлөрдүн абалы, көздүн, кабак-каштын өзгөрүүлөрү, аралыктын сакталышы, жыты, өӊү-түстүн өзгөрүлүшү, фонациялык каражаттар сыяктуу бейвербалдык каражаттарга лингвистикалык талдоо жүргүзүлдү.

1. 
   Абдуазизова, Д.А. Сравнительно-типологический анализ паралингвис- тических средств (на материале английской, узбекской и русской вербальной и невербальной коммуникации) [Текст]: автореферат.дис. ... канд.филол.наук / Д.А.Абдуазизова. – Ташкент: Ташкентский гос. ун-т им. М. Улугбека, 1997. – 21 с.
   
2. 
   Абдуазирова, Д. А. Сравнительно-типологический анализ паралингвистических средств [Текст]: автореферат дис.... канд. филол.наук / Д.А.Абдуазирова. – Ташкент, 1997. – 16 с.
   
3. 
   Абилгалиева, М.Х. Сопоставительный анализ соматической фразеологииказахского и немецкого языков [Текст]: автореферат дис...канд. филол. наук / М.Х.Абилгалиева. – 10.02.06. – Алма-Ата, 1992. – 23 б.
   
4. 
   Агеев, В.Н. Семиотика [Текст] / В.Н.Агеев. – М.: Весь мир, 2002. – 256с.
   
5. 
   Ажыбаева, З. Кыргыз тилиндеги эмоциялык-экспрессивдүү каражаттар. А.Жакыповдун «Теңири Манас» романынын негизинде [Текст] / З.Ажыбаева. – Б.: Б.у.и., 2007. – 123б.
   
6. 
   Азыркы кыргыз адабий тили [Текст]. – Б.: Avrasya Press, 2009. – 928 б.
   
7. 
   Акматалиев, А.С. Кыргыздын көөнөрбөс дөөлөттөрү [Текст] / А.С.Акматалиев. – Б.: Шам, 200. – 348 б.
   
8. 
   Айтматов, Ч. Чыгармаларынын сегиз томдук жыйнагы [Текст] / Ч.Айтматов. – Б.: Учкун, 2009. – 547 б.
   
9. 
   Акматов, К. Архат [Текст] / К.Акматов. – Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. – 349 б.
   
10. 
    Амосова, H.H. Слово и контекст [Текст] / Н.Н.Амосова. – Л.: Ученые зап. ЛГУ, 1958. – Вып.42, № 423. – С.3-24.
    
11. 
    Андрианов, М.С. Анализ процессов невербальной коммуникации как паралингвистики [Текст] / М.С. Андрианов // Психологический журнал. -1995. – Т.16, №5. – С.115-121.
    
12. 
    Андрианов, М.С. Невербальная коммуникация: стратегическая обработка паралингвистического дискурса [Текст] / М.С. Андрианов // Вопросы психологии. 1999. - № 6. – С.88-100.
    
13. 
    Анисимова, Е.Е. Паралингвистика и текст (к проблеме креолизованных и гибридных текстов) [Текст] / Е.Е.Анисимова // Вопросы языкознания. – 1992. - № 1. – С.71-78.
    
14. 
    Апресян, Ю.Д. Образ человека по данным языка:попытка системного описания [Текст] / Ю.Д.Апресян // Вопросы языкознания.-1995.-№1. – С.26-31.
    
15. 
    Аристотель. Риторика. ок.355 г.до н.э. [Текст] / пер. Н. Платоновой. – М.: Наука, 1978.
    
16. 
    Ашмарин, Н.И. Основы чувашской мимологии: О подражательных словах в чувашском языке [Текст] / Н.И.Ашмарин. – Казань, 1918. – 10с.
    
17. 
    Бабушкин, А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка [Текст] / А.П. Бабушкин. – Воронеж: Изд-во Воронеж, ун-та, 1996. – 104 с.
    
18. 
    Баженова, И.С. Обозначение эмоций в художественном тексте (прагматический аспект) [Текст]: дис....докт.филол.наук /И.С.Баженова. – М.: МГЛУ, 2003. – 418 с.
    
19. 
    Баженова, И.С. Способы обозначения эмоций и их роль в структуре художественного текста [Текст]: дис.... канд. филол. наук / И.С. Баженова М.: МГЛУ, 1990. – 215 с.
    
20. 
    Байгазиев, С. Улуу «Манас» - урпактарыбыздын дил жана тил бешиги [Текст] / С.Байгазиев. - Б.: 1994.
    
21. 
    Бакашова, Ж. Ч.Айтматовдун повесттеринде салыштыруу жана метафора [Текст] / Ж.Бакашова. – Б.,1997.
    
22. 
    Балли, Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка [Текст] / Ш.Балли. – М., 1955. - 416 с.
    
23. 
    Бартольд, В.В. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер [Текст] / В.В.Бартольд, ред.филол.илим.канд. С.Кайыпов.- Б.: «Айбек» фирмасы, 1997. – 456 б.
    
24. 
    Бейсембаева, С. Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке [Текст]: автореферат канд. филол.наук / С.Бейсембаева. - 10.02.02. – Алматы, 2002. – 28 с.
    
25. 
    Белянин, В.П. Психолингвистические аспекты художественного текста [Текст] / В.П.Белянин. – М.: Изд-во Московского ун-та, 1988. – 145 с.
    
26. 
    Бердалиева, Р.Ш. Национально-культурная специфика невербальной модели общения (на материале художественных текстов казахских писателей) [Текст]: автореферат дис....канд. филол.наук / Р.Ш.Бердалиева. - 10.02.02. – Кокшетау, 2010. – 28 с.
    
27. 
    Береговская, Э. М. Опыт анализа текста с позиций парастилистики [Текст] / Э.М.Береговская // Стилистика художественного текста. — Смоленск, 1989.
    
28. 
    Берестнев, Г.И. В поисках семантических универсалий [Текст]: монография / Г.И.Берестнев. - Калининград: Изд-во РГУ им.И. Канта, 2010.
    
29. 
    Бернштейн, H.A. Очерки по физиологии движений и физиология ак­тивности [Текст] / Н.А.Бернштейн. – М.: Наука, 1990. – 236 с.
    
30. 
    Биялиев, А. Манас. Кыргыз элинин тарыхый эпосу С.Орозбаковдун вариантынын көркөмдүк баалуулугу [Текст] / А.Биялиев. – Ф., 1996.
    
31. 
    Биялиев, А. Манас эпосунун тили жана стили (Улуу манасчы Сагынбай феномендин дили жана көркөм стили) [Текст] / А.Биялиев. – Б.,2004. – 272 б.
    
32. 
    Блинова, A.B. Структурно-семантический анализ невербальных средств коммуникации и их отражение в языке и речи [Текст]: автореферат дис.... канд. филол. наук / А.В.Блинова. – М.: РУДН, 1994. – 16 с.
    
33. 
    Блум, Ф. Мозг, разум и поведение [Текст] / под ред. Ф.Блум, А.Лейзерсон, Л.Хофстедтер. – Пер. с англ. - М.: Мир, 1988. – 248 с.
    
34. 
    Богин, Г.И. Типология понимания текста [Текст] / Г.И.Богин // Психолингвистика: Хрестоматия. – 2002. – С.29-74.
    
35. 
    Ботобекова, А. Ишарат сырлары [Текст] / А.Ботобекова. – Б., Б.у.и., 2002. – 108 б.
    
36. 
    Ботобекова, А. Кыргыздардын сүйлөшүүсүндөгү вербалдык эмес каражаттар системасы [Текст] / А.Ботобекова. – Б., 2007.
    
37. 
    Ботояров, К. Көөнөргүс мурас [Текст] / К.Ботояров, ред.С.Кайыпов, Т.Чоротегин // «Манастын» «Көкөтөйдүн ашы» эпизодунун Ч.Валиханов жаздырып алган варианты. – Б.: «Айбек» фирмасы, 1996. – 192 б.
    
38. 
    Булах, Н.А. Предположительные вопросы и средства их выражения в современном немецком языке [Текст]: автореферат дис....канд. филол.наук / Н.А.Булах. – Пятигорск, 1997. – 16 с.
    
39. 
    Васняцкая, Е.А. Роль невербальных и вербальных компонентов коммуникации в текстах, отражающих эмоциональные реакции человека и их соотношение [Текст]: автореферат дис.... канд. филол. наук / Е.А.Васняцкая. – Иваново, 1999. – 22 с.
    
40. 
    Верещагин, Е.М., Костомаров В.Г. О своеобразии отражения мимики и жестов вербальными средствами (на материале русского языка) [Текст] / Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров // Вопросы языкознания. – 1981. - №1. – С.36-47.
    
41. 
    Виноградов, В.В. О языке художественной литературы [Текст] / В.В.Виноградов. – М.: Гослитиздат, 1956. – 654 с.
    
42. 
    Виноградов, В.В. О теории по этической речи [Текст] / В.В.Виноградов // Вопросы языкознания. – 1962. - №2. – С.13-17.
    
43. 
    Воронин, C.B. Основы фоносемантики [Текст] / С.В.Воронин. – Л.: ЛГУ, 1982. – 243 с.
    
44. 
    Галичев, А.И. Кинесический и проксемический компоненты речевого общения [Текст]: дисс....канд. филол. наук / А.И.Галичев. – М.: Военный краснознаменный институт, 1987. – 189 с.
    
45. 
    Гальперин, И.Р. Текст как объект исследования [Текст] / И.Р.Гальперин. – М.: Комкнига, 2006. – 144 с.
    
46. 
    Гартман, Ф. Жизнь Парацельса и сущность его учения.Культурология [Текст] / Ф.Гартман. – М.: Изд. Культурный центр “Новый Акрополь”, 2009. – 272с.
    
47. 
    Геворкян, К. У. Кинесический язык / Введение в кинесику [Текст]: автореферат дис.... д-ра филол. наук / К.У.Геворкян. – Ереван, 1991. – 18 с.
    
48. 
    Гельгардт, Р. Рассуждения о диалогах и монологах [Текст] / Р.Гельгардт // Сб. докл. и сообщений лингвистического общества. – М., 1971. – Вып. І. – С.57-64.
    
49. 
    Германович, И.А. Междометия, интонация и жест [Текст] / И.А.Германович // Изв. Крымского пед.ин-та. – Симферополь, 1957. – С.426-437.
    
50. 
    Горелов, И.Н. Невербальные компоненты коммуникации [Текст] / И.Н.Горелов. – М.: Наука, 1980. – 156 с.
    
51. 
    Городникова, М.Д. Эмоциональные кинемы и их номинации в тексте [Текст]: Лингвистика текста / М.Д.Городникова // II Сб. науч. тр. МГПТТЯ. – 1979. – Вып.141. – С.85-95.
    
52. 
    Греймас, А.Ж. Семиотика. Объяснительный словарь теории языка [Текст] / А.Ж.Греймас, Ж.Курте // Семиотика: Сб. статей. - М., Радуга, 1983. – С.483-555.
    
53. 
    Гюрпынар, Д. «Манас» эпосундагы жалпы адамзаттык мааниге ээ мүнөздөр жана сапаттар [Текст]: автореферат дисс....канд.филол.наук / Д.Гюрпынар. – Б., 2001. – 18 с.
    
54. 
    Гумбольдт, В. фон. Избранные труды по языкознанию [Текст] / В.фон Гумбольдт. – М.: Прогресс, 1984. – 397 с.
    
55. 
    Давлетов, С. Азыркы кыргыз тили: Морфология [Текст]: окуу китеби / С.Давлетов, С.Кудайбергенов. – Ф.: Мектеп, 1980. – 236 б.
    
56. 
    Данилова, Е.В. Психолингвистический анализ восприятия художественного текста в разных культурах [Текст] / дис.... канд. филол. наук / Е.В. Данилова. – М.: МГЛУ, 2003. – 204 с.
    
57. 
    Дарвин, Ч. О выражении эмоций человека и животных [Текст] / Ч.Дарвин. – СПб.: Питер, 2001. – 384 с.
    
58. 
    Дербишева, З. Кыргызский этнос в зеркале языка [Текст]: Монография / З.Дербишева. – Б., 2012. – 404 с.
    
59. 
    Дмитриев, Н.К. Строй тюркских языков [Текст] / Н.К. Дмитриев. – М.: Изд. вост. лит., 1962. – 606 с.
    
60. 
    Дорофеева, Н.В. Удивление как эмоциональный концепт [Текст]: автореферат дис…канд.филол.наук / Н.В.Дорофеев. – Волгоград, 2002. – 19с.
    
61. 
    Дыйканов, К. «Манас» эпосунун жиги сөздүгү [Текст] / К.Дыйканов. – Ф.: Киргосиздат, 1988. – 239 б.
    
62. 
    Дюшеева, Н.К. Невербальные элементы в речевой деятельности человека [Текст]: учеб.-метод.пособия / Н.К.Дюшеева, А.А.Иманбаев. – Каракол: Ысыккул.гос.ун-т им.К.Тыныстанова, 2006. – 76 с.
    
63. 
    Ешимов, М.П. Ым семантикасы: униварсалды және ұлттық табиғаты [Текст]: филол.ғылым.канд.дисс.10.02.19 / М.П.Ешимов. – Алматы, 2004. – 140 б.
    
64. 
    Жакыпбеков, А. Теңири Манас [Текст] / А.Жакыпбеков. – Б.: Кыргызстан, 1995. – 560 б.
    
65. 
    Жекшелаев К. Манас таануу: Манас таануу сабагына кошумча материалдар [Текст] / К.Жекшелаев. – Б.: Турар, 2011. – 128 б.
    
66. 
    Железанова, Т.Т. Номинация паралингвистических явлений в современном немецком языке [Текст]: дисс....канд. филол. наук /Т.Т.Железанова. – М.: МГПИИЯ, 1982. – 176 с.
    
67. 
    Жирмунский, В. Народный героический эпос. Сравнительно-исторические очерки [Текст] / В.Жирмунский. – М.: Гос. изд-во худож. лит-ры, 1962. – 433 с.
    
68. 
    Жирмунский, В.М. Тюркский героический эпос [Текст] / В.М. Жирмунский. - М-Л., 1974. – 115 с.
    
69. 
    Жумалиев, К. «Манас» эпосундагы жалпы адамзаттык идеялар[Текст]: Жогорку окуужайларынын студенттери жана кыргыз адабияты мугалимдери үчүн / К.Жумалиев. –Б., 1999. – 264 с.
    
70. 
    Жумалиев, К. Манасчылар типтери жана мектептери [Текст] / К.Жумалиев, М.Жумалиев. – Б., 2008. – 117 б.
    
71. 
    Захыров, И. Семантические особенности некоторых эмотивных фразеологических единиц в английском итуркменском языках [Текст] / И.Захыров // Английская фразеология и устойчивые нефразеологических сочетания. – М., 1978.
    
72. 
    Звегинцев, В.А. Язык и лингвистическая теория [Текст] /В.А.Звигенцев. – М., 1973. – 217 с.
    
73. 
    Изард, К.Э. Психология эмоций / К.Э.Изард перев. с англ. – СПб: Издательство «Питер», 1999. – 464 с.
    
74. 
    Иманалиев, С. Междометие в киргизском языке [Текст]: автореферат дисс... канд.филол.наук / С.Иманалиев. – Алма-Ата – Фрунзе, 1964. – 28с.
    
75. 
    Иманалиев, С. Кыргыз тилиндеги сырдык сөздөр [Текст] / С. Иманалиев. – Ф.: «Мектеп» басмасы, 1969. – 132 б.
    
76. 
    Капанадзе, Л.А. Жест в разговорной речи [Текст] / Л.А.Капанадзе, Е.В.Красильникова // Русская разговорная речь. – М.: Наука, 1973. – С.464-481.
    
77. 
    Карасаев, Х. Накыл сөздөр [Текст]: тил казынасынан баян / Х.Карасаев. – Ф.: Кыргызстан,1982. – 368 б.
    
78. 
    Карасаев, Х. Камус Наама: Араб, иран, кытай, монгол, орус тилдеринен оошуп келген сөздөр жана көөнөргөн сөздөр [Текст] / Х.Карасаев. – Б.: Шам,1996. – 856 б.
    
79. 
    Карымшакова, А.Т. Частицы в современном кыргызском языке [Текст] / А.Т.Карымшакова. – Кыргызстан, 1998. – 160 с.
    
80. 
    Каспарова, И. С. Паралингвистические средства коммуникации и их функции в коммуникативном акте [Текст]: автореферат дис.... канд. филол. наук / И.С.Каспарова. — Минск, 1999. – 18с.
    
81. 
    Кедрова, Е.Я. Невербальное обозначение жестов персонажей при передаче прямой речи в художественном тексте (на материале прозы А.П.Чехова) [Текст]: дисс.канд. филол. наук / Е.Я.Кедрова. - Ростов-на-Дону: Ростовский государственный университет, 1980. – 190 с.
    
82. 
    Кибанов, А.Я. Этика деловых отношений [Текст]: учебник / под ред. А.Я.Кибанов, Д.К.Захаров, В.Г.Коновалова. – 2-е изд., исправ. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2012. – 424 с.
    
83. 
    Клюев, Е.В. Речевая коммуникация [Текст] / Е.В.Клюев. – М.: ПРИОР, 1998. – 178 с.
    
84. 
    Козеренко, А.Д. Тело кака объект природы и тело как объект культуры [Текст] / А.Д.Козеренко, Г.Е.Крейдлин // Фразеология в контексте культуры. – М.,1999. – 143 с.
    
85. 
    Колесов, В.В. Концепт культуры: образ-понятие-символ [Текст] / В.В.Колесов // Вест. СПбГУ, Сер.2. История, языкознание, литературоведение. – М., 1992. – С.30-40.
    
86. 
    Колшанский Г.В. Функции паралингвистических средств в языковой коммуникации // Вопросы языкознания. - 1973. - №1. - С. 17-23.
    
87. 
    Колшанский, Г.В. Паралингвистика [Текст] / Г.В.Колшанский. – Изд.4-е. – М.: КомКнига, 2010. – 96 с.
    
88. 
    Кони, А.Ф. Избранные произведения [Текст] / А.Ф.Кони  в 2-х томах / сост. А. Б. Амелин. 2-е изд., доп. – М., Изд. "Юридическая литература", 1956. – 632 с.
    
89. 
    Корлыханова, E. Взаимодействие просодических и кинесических средств в выражении эмоциональных значений радости, гнева, удивления в сценической речи (на материале английского языка) [Текст]: дисс.... канд.филол. на­ук / Е.Корлыханов. – М., 2000. – 172 с.
    
90. 
    Котенков, М.С. Языковая репрезентация невербальных компонентов коммуникации в английской художественной прозе, поэзии, киносценариях и театральных пьесах [Текст] / М.С.Котенков // Вест.СамГУ (Языкознание). - 2006. - №5. – С.26-32.
    
91. 
    Кох, И.Э. Основы сценического движения [Текст] / И.Э.Кох. – М.: Искусство, 1970. – 183 с. 
    
92. 
    Красильникова, Е.В. Жесты и языковые фразеологизмы [Текст] / Е.В.Красильникова // Из опыта созидания лингвострановедческих пособий по русскому языку. – М, 1977. –С.58-66.
    
93. 
    Крейдлин, Г.Е. Мужчины и женщины в невербальной коммуникации [Текст] / Г.Е.Крейдлин // Языки славянской культуры. – М., 2005. – 224 с.
    
94. 
    Крейдлин, Г.Е. Невербальная семиотика: язык тела и естественный язык [Текст] / Г.Е.Крейдлин. – М.: Новое литературное обозрение, 2002. – 592 с.
    
95. 
    Кутьева, М.В. Этнокультурные аспекты изучения языков [Текст] / М.В.Кутьева // Педагогика. – 1998. - №3. – С. 74-79.
    
96. 
    Кухаренко, В.А. Интерпретация текста [Текст] / В.А.Кухаренко. – Л.: Просвещение, 1979. – 327 с.
    
97. 
    Кырбашов, К. «Манас» эпосунун стили (С.Орозбаков, С.Каралаевдин варианттары боюнча) [Текст] / К.Кырбашов. – Ф.: Илим, 1983. – 174 б.
    
98. 
    Кыргыз адабий тилинин грамматикасы 1бөлүк [Текст] / К.К.Юдахин. – Ф.: Илим, 1980. – 500 б.
    
99. 
    Кыргыз адабий тилинин стилдик түрлөрү [Текст] / ред. С. Кудайбергенов, А.Турсунов. – Бишкек, 1983. – 216 б.
    
100. 
     Кытай жазмаларындагы кыргыздар [Текст]: Шинжаӊ коомдук илимдер академиясы жагынан түзүлдү. – Шинжаӊ эл басмасы, 2004.
     
101. 
     Лабунская, В.А. Невербальное поведение: структура и функции [Текст] / В.А.Лабунская. – Ростов: Изд-во Ростов, ун-та, 1986. – С.5-35.
     
102. 
     Лотман, Ю.М. Структура художественного текста [Текст] / Ю.М.Лотман. – М.: Искусство, 1970. – 383 с.
     
103. 
     Мағжан С. Қазақ тiлiндегi бейвербалды элементтердiң көп мағанылылығы [Текст]: филол. ғылымд.канд. …автореф. / С. Мағжан. – 10.02.02 – Алматы, 2006. – 29 б.
     
104. 
     Мағжан С. Виды парадействий в языке и исследование невербальных элементов в языкознании [Текст] / С. Мағжан //Успехи современного естествознания. – 2012. - №2. – С. 106-110.
     
105. 
     Малина, Т.И. Функционирование эллиптических конструкций английского языка в паралингвистическом контексте [Текст] / дисс....канд. филол. наук / Т.И.Малина. - Ташкент: Ташкентский государственный педагогический институт иностранных языков, 1982. – 173 с.
     
106. 
     «Манас» эпосу жана искусство (графика, кино, культурология, музыка, сказительство, скульптура) [Текст] / А.Б. Элебаева. – Б.: Изд-во НАН КР, 1994. – 175 б.
     
107. 
     Манас [Текст]: кыргыз элинин баатырдык эпосу, 2-китеп. С.Орозбаковдун варианты боюнча. Кырг.респ.Ул.илимдер академиясынын адабият жана искусство ин-ту. –Б.: Кыргызстан, 1995. – 800 б.
     
108. 
     Марковина, И.Ю. Опыт систематизации лингвистических и экстралингвистических факторов, влияющих на понимание текста [Текст] / И.Ю.Марковина, Ю.А.Сорокин // Текст как явление культуры. – Новосибирск: Наука, 1989. – С.103-162.
     
109. 
     Маслова, В.А. Лингвокультрология [Текст]: учебное пос. для студ. высш.учеб.завед. – 3-е изд., испр. – М.: Академия, 2007. – 208 с.
     
110. 
     Мирцхулава, Е.Ю. Вербально-невербальная экспликация презрения в разносистемных лингвокультурах: Сопоставительное исследование на материале английских и русских речевых видеофрагментов [Текст]: дис... канд. филол. наук: 10.02.20 / Е.Ю.Мирцхулава. – Пятигорск, 2005. – 274 с.
     
111. 
     Момынова, Б.Қ. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі [Текст] / Б.Қ. Момынова, С. Бейсембаева. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 133 б.
     
112. 
     Момынова, Б. Лидерлер имиджін қалыптастырудағы бейвербалды элементтер мен бағалауыштық лексиканың рөлі [Текст] / Б.Момынова, // Тілтаным. - 2003. - №1. – Б.14-20.
     
113. 
     Момынова, Б.К. Невербальные элементы коммуникации казахского языка [Текст] / Б.К.Момынова // Язык и межкультурная коммуникация: Матер.междунар.науч.практ.конф. –Великий Новгород: НовГУ, 2009. – С.24-26.
     
114. 
     Мудрая, О.В. Функции невербальных компонентов в системе языка (на материале сравнения русского языка с английским) [Текст]: автореферат.дис. ... канд.фил.наук / О.В.Мудрая. —М., 1995. — 16 с.
     
115. 
     Муканов, М.М. Этнопсихологическая специфика невербальных коммуникантов знаков [Текст] / М.М.Муканов // Психология. – Вып.2.-Интеллект и речь. – 1972. – С.109-117.
     
116. 
     Накашидзе, Н.В. Вербальная интерпретация паралингвистических средств в тексте [Текст] / Н.В.Накашидзе // Лингвистика текста: Сб. трудов. -М.: МГПИИЯ, 1979. – Вып.141. – С.61-72.
     
     1. 
        Нарожная В.Д. Невербальная коммуникация как этнокультурный феномен (теоретико-экспериментальное исследование) [Текст]: автореферат дисс….докт.филол.наук: 10.02.19/ В.Д.Нарожная. – Кокшетау, 2010. – 45 с.
        
117. 
     Национальная специфика речевого общения народов СССР [Текст] / С.В.Меликян // Язык и ... Национально-культурная специфика общения народов СССР. – М.: Наука, 1982. – С.88-93.
     
118. 
     Николаева, Г.М. Языкознание и паралингвистика [Текст] / Г.М.Николаева, В.А.Упенский // в сб.: «Лингвистические исследование по общей и славянской типологии». – 1966. – С.63-66.
     
119. 
     Николаева, Т.М. Паралингвистика [Текст] / Т.М.Николаева // Лингвистический энциклопедический словарь. –  гл. ред. В.Н. Ярцева. - 2-е изд., доп. - М. : Большая рос. энцикл., 2002. – 709 с.
     
120. 
     Носенко, Э.Л. Особенности в состоянии эмоциональной напряженности [Текст] / Э.Л.Носенко. – Днепетровск, 1975. – С.45-90.
     
121. 
     Нұрсұлтан, кызы Ж.О. Бөкеев шыгармаларындагы бейвербалды амалдар [Текст]: филол.гылм.канд…автореф.: 10.02.02 / Нұрсұлтан, кызы Ж.О..-Алматы, 2002. – 27 с.
     
122. 
     Нурманов, Н. Паралингвистические средства выражения утверждения и отрицания [Текст] / Н.Нурманов, М.М.Саидханов // Советская тюркология. –Баку,1986. – 61с.
     
123. 
     Одинцов, В.В. Жесты и мимика в диалогах Пушкина [Текст] / В.В.Одинцов //Русская речь. – 1967. - №1. – С.30-36.
     
124. 
     Оналбаева, А.Т. Стратификация невербального общения в социокультурном контексте [Текст]: автореферат дисс....канд.филол.наук: 10.02.19 / А.Т.Оналбаева. – Кокшетау, 2010. – 28 с.
     
125. 
     Ормонбекова, А. Тилдик кубулуштарды лингвопоэтикалык аспектиде изилдөө [Текст] / А.Ормонбекова. – Б.: Бийиктик, 2010. – 362 б.
     
126. 
     Өмүралиева, С. Вербалдуу эмес каражаттардын тексттик белгилери [Текст] / С.Өмүралиева // БГУнун жарчысы. – 2004. - №3. – Б. 27-29.
     
127. 
     Пауль, Г. Принципы истории языка [Текст] / Г. Пауль, пер. с немецкого. – М.: Издат. иност. лит.,1995. – 500 с.
     
128. 
     Пахарь, A.B. Семантика и коммуникативные функции кинесических средств общения [Текст]: автореферат дис....канд.филол. наук / А.В.Пахарь. – М.: Военный ун-т, 1999. – 21 с.
     
129. 
     Поваляева, М.А., Рутер О.А. Невербальное средства общения [Текст] / М.А.Поваляева, О.А.Рутер. – Сер.Высшее образование. – Ростов на Дону: Феникс, 2004. – 352 с.
     
130. 
     Поливанов, Е.Д. По поводу "звуковых жестов" японского языка [Текст] / Е.Д.Поливанов // в сб.: Статьи по общему языкознанию. – М.: Наука, 1968. – С.295-306.
     
131. 
     Поливанов, Е. Д. Статьи по общему языкознанию [Текст] / Е.Д.Поливанов. – М., 1971. – 376 с.
     
132. 
     Пражский лингвистический кружок: сборник статей [Текст] / предисловиие Н.А.Кондрашова. – М.: Прогресс, 1967. – 560 с.
     
133. 
     Протасеня, Е.А. Роль невербальных факторов в интерпретации высказываний [Текст] / Е.А.Протасеня // Семантика языковых единиц и ее роль в интерпретации текста. – М., 1995. – 223 с.
     
134. 
     Пиз, А. Язык тело движении: Как читать мысли других людей по их жестам [Текст] / А.Пиз, пер. с англ. яз. – Нижний Новгород: Ай Кью, 1992. – 262 с.
     
135. 
     Равенский, Н.Н. Как читать человека. Черты лица, жесты, позы, мимика [Текст] / Н.Н. Равенский. – М.: РИПОЛ Классик, 2012. – 672 с.
     
136. 
     Русина, Е.А. Сравнительный анализ параязыковых явлений в русских и английских художественных текстах (на материале романов И.Гончарова «Обрыв» и Т.Гарди «Тэсс из рода д'Эрбервиллей») [Текст]: дисс... канд. филол.наук / Е.А.Русина. – Курск, 2002. – 215 с.
     
137. 
     Рыскулова, Г. «Манас» эпосунда сезимдин жана кебете-кешпирдин туюндурулушу (психолингвистикалык аспектиде) [Текст]: автореферат дисс....канд.филол.наук. – Б., 2008. – 24 б.
     
138. 
     Садыков, Т. Основы кыргызский фонологии и морфонологии [Текст] / Т.Садыков. – Б., 1992. – 156 с.
     
139. 
     Саидханов, М. Ишоралар ва уларнинг бидиий матнда ишлатилиши. Жыйнакта: Мамлекеттик тил. Окутулушу жана изилдениши [Текст] / М.Саидханов. – Ош: ОшМУ,1998.
     
140. 
     Сапарбаев, А. Метафоры в эпосе «Манас» [Текст]: автореферат дисс....канд.филол.наук / А.Сапарбаев. – Ф., 1972. – 24 с.
     
141. 
     Сапожникова, О.С. Анализ сверхфразовых единиц художественного текста, передающих вербальные, кинесические и паралингвистические сигналы эмоций [Текст] / О.С.Сапожников // Сб. науч. тр. Горьк. гос. пед. ин-т. им. М. Горького. – 1980. – С.253-258.
     
142. 
     Сейдакматов, К. Кыргыз тилиндеги сөз маанисинин жана варианттарынын өнүгүшү [Текст] / К.Сейдакматов. – Ф., 1982. – 135 с.
     
143. 
     Семенова, Ж. Компонентный анализ глаголов движения в современном кыргызском языке [Текст] / Ж.Семенова. – Б.: Тил жана адабият институтунун эмгектери, 1997.
     
144. 
     Семиотические функции голоса в фольклоре и верованиях народов Сибири [Текст] // Фольклор и мифология Востока в сравнительно-типологическом освещении. - М.: Наследие, 1999. – С.217-235.
     
145. 
     Сепир, Э. Язык [Текст] / Э.Сепир. – М., 1934. – 182 б.
     
146. 
     Сервантес, М. Хитроумный идальго Дон Кихот Ламанчский [Текст] / М. Сервантес. – М., 1959.
     
147. 
     Серебренников, Б.А. Роль человеческого фактора в языке. Язык и мышление [Текст] / Б.А.Серебренников. – М.: Наука, 1988. – 244 с.
     
148. 
     Сеченов, В.М. Физиология нервной системы [Текст] / В.М.Сеченов, Н.Е.Павлов, В.Введенский. – М., 1952.
     
149. 
     Сидоров, П.И. Деловое общение [Текст]: учебник вузов / П.И.Сидоров, М.Е.Путин, И.А.Коноплева, под ред. проф. П.И. Сидоров.-2-е изд., перераб. – М.: ИНФРАМ-М, 2012. – 384 с.
     
150. 
     Смағұлова, Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері [Текст] / Г. Смағұлова. –Алматы: Ғылым, 1998. – 130 б.
     
151. 
     Смирнова, Н.И. Невербальные аспекты коммуникации [Текст]: автореферат дис....канд. филол. наук. – М., 1973. – 32 с.
     
152. 
     Смирнова, Н.И. Паралингвизмы и восприятие. Психолингвистика текста [Текст] / Н.И.Смирнова // 5-ый Всесоюзный симпозиум по психолингвистике и теории коммуникации, - Л.: ЛГУ, 1975. – С.95-96.
     
153. 
     Смирнова, Н.И. Сопоставительное описание элементов русской и английской кинетической коммуникации [Текст] / Н.И.Смирнова // в кн.: Национально-культурная специфика речевого поведения. – М.: Наука, 1977.
     
154. 
     Сорокин, В.А. Кинесические единицы и проблемы их передачи в тексте художественного перевода [Текст]: дис....канд. филол. наук. – М., 1993. – 254 с.
     
155. 
     Ступакова, E.H. Национально-культурная специфика взаимодействия просодических и невербальных средств в реализации лекционного текста (на материале британских и американских лекций) [Текст]: автореферат дис.... канд.филол.наук / Е.Н.Ступакова. — М., 2002. — 16 с.
     
156. 
     Степанов, С. Искусство добиваться своего. Психология общения [Текст] / С.Степанов. – М.: «Эксмо», 2007. – 608 с.
     
157. 
     Судаков, К. В. Системные механизмы эмоционального стресса [Текст] / К.В.Судаков.– М.: Медицина, 1981.–228 с.
     
158. 
     Сыдыкбеков, Т. Мезгил сабактары (адабий-публицистикалык макалалар) [Текст] / Т.Сыдыкбеков. – Ф.: Кыргызстан, 1982.
     
159. 
     Сыдыкбекова, Д. Особенности коммуникативного поведения кыргызов [Текст] / Д.Сыдыкбекова // Национально – культурная специфика речевого общения народов СССР. – 1982. – С.132-141.
     
160. 
     Сыдыкова, Ч. Лингвокультурологическая специфика кыргызского и русского речевого и неречевого поведения [Текст] / Ч.Сыдыкова. – Б., 2012. – 160 с.
     
161. 
     Татубаев, С. Жесты как компонент искусства [Текст] / С.Татубаев. – Алма-Ата, 1979. – 112 с.
     
162. 
     Телия, В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц [Текст] / В.Н.Телия. – М.: Наука, 1986. – 141 с.
     
163. 
     Телия, В.H. Метафора, как модель смыслопроизводства и её экспрессивно-оценочная функция [Текст] / В.Н.Телия // Метафора в языке и тексте. – М.: Наука, 1988. – С.26-52.
     
164. 
     Токоев, Т. Кыргыз тилиндеги экспрессивдүү синтаксистик конструкциялар [Текст] / Т.Токоев. – Б.: ЧП «Абыкеев», 2006. – 209 б.
     
165. 
     Төлөкова, Э.Т. Кыргыз тилиндеги «бала» концепти (лингвомаданият таануу илиминин аспектиси боюнча) [Текст]:фил.илим.канд.окум.дараж.алуу үчүн жаз.диссертация / Э.Т.Төлөковва. – Б., 2011. – 239 б.
     
166. 
     Тілдік таным негіздері және тілдік символдар [Текст]. - Алматы: Ғылым, 1999. – 218 б.
     
167. 
     Туманова, А.Б. Языковая картина мира в художественном дискурса писателя-билингва [Текст]: дис...докт.филол.наук / А.Б.Туманова. – Алматы, 2008. – 248 с.
     
168. 
     Түмөнбаева, М.Ж. Кыргыз тилиндеги айтымдын эмоциялык-экспрессивдик каражаттары (илептүү айтымдын негизинде). [Текст]: филол.илим.канд.окумушт.даражасын алуу үчүн жазылган дис....авторефераты / М.Ж.Түмөнбаева. - Б., 2010. – 29 б.
     
169. 
     Уайтсайд, Р. О чем говорят лица. (Серия “Сам себе психолог”) [Текст] / Р.Уайтсайд. – СПб: Питер Пресс, 1996. – 160 с.
     
170. 
     Успенский, Л. Слова о словах [Текст] / Л.Успенский. – М.: Молодая гвардия, 1960 – 388 с.
     
171. 
     Фалев, П.А. Введение в изучении тюркских литератур и наречий [Текст] / П.А.Фалев. – Ташкент, 1922. – С.15-25.
     
172. 
     Фердинанд, де Соссюр. Курс общей лингвистики [Текст] / Соссюр де Фердинанд. - Е.: Изд.Уральского университета, 1999. – 238 с.
     
173. 
     Филиппов, А.В. Фразеологизмы и жесты [Текст] / А.В.Филиппов, В.Д.Кутловская // Русский язык в школе. – 1975. - №3.
     
174. 
     Фолсом, Ф. Книга о языке [Электронный ресурс] / Ф.Фолсом. – Режим доступа: http://royallib.ru/book/folsom_franklin/kniga_o_yazike.html. - Загл.с экрана.
     
175. 
     Холл, Э. Как понять иностранца без слов [Текст] / Э.Холл. – М., 1995. – 76 с.
     
176. 
     Чанышева, З.З. Лексические средства обозначения паралингвистических компонентов речи в современном английском языке [Текст]: канд. дисс....филол. наук / З.З.Чанышева. – М.: МГПЙИЯ им. Ш, Тореза, 1979. – 223 с.
     
177. 
     Чанышева, 3.3. Перевод как способ выявления национально - культурной специфики жестового поведения [Текст] / З.З.Чанышева // Актуальные проблемы лин­гвистики и методики преподавания иностр. яз. – Уфа, 1997. – С.155-165.
     
178. 
     Чистов, К.В. Специфика фольклора в свете теории информации [Текст] / К.В.Чистов // Типологические исследования по фольклору.— М., 1975.
     
179. 
     Шаронов, И.А. Междометия в языке, в тексте и в коммуникации [Текст]: автореферат дисс....докт. филол. наук / И.А.Шаронов. – М., 2009. – 32 с.
     
180. 
     Шаховский, В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической сис­теме языка [Текст] / В.И.Шаховский. — Воронеж: Изд-во ВГУ, 1987. — 192 с.
     
181. 
     Шаховский, В.И. Отражение эмоций в семантике слова [Текст] / В.И.Шаховский // Изв. АН СССР. Сер. лит. и яз. – 1987. – Т.56. – С.237-243.
     
182. 
     Шингаров, Г.Х. Эмоции и чувства как формы отражения действительности [Текст] / Г.Х. Шингаров. – М.: Наука, 1971. – 221 с.
     
183. 
     Цой, А.С. Служебные слова как объект русской лексикографии [Текст] / А.С.Цой. – М., 2008.
     
184. 
     Эгембердиев, Р. "Манас" эпосундагы фразеологизмдер [Текст] / Р.Эгембердиев. – Ф.: Кыргызстан, 1980. – 96 б.
     
185. 
     Эгембердиев, Р. Кыргыз тилиндеги фразеологизмдер (табияты жана семантикасы) [Текст] / Р.Эгембердиев. – Б., 2007. – 172 б.
     
186. 
     Эгембердиев, Р. Кыргыз тилиндеги фразеологизмдердин семантикасы жана лексикографияланышы [Текст] / Р.Эгембердиев. – Б., 2009. – 312 б.
     
187. 
     Эмирова, A.M. Структура и семантика фразеологического поля эмоций [Текст] / А.М.Эмирова // Вопросы общего языкознания и структурно-типологического исследования языков. – Самарканд, 1978. – Б.46 – 52.
     
188. 
     Эфендиева, Т.А. Лексическая стилистика современного азербайжанского языка [Текст]: автореферат дис... канд.филол.наук / Т.А.Эфендиева. – Баку, 1973. – Б.92-93.
     
189. 
     Юнусалиев, Б.М. Тандалган эмгектер [Текст] / Б.М.Юнусалиев. – Ф.: 1985. – 289 б.
     
190. 
     Языковая номинация [Текст] / И.А.Стернин, Г.В.Быкова. – М.: Наука, 1977. – 358 с.
     
191. 
     Якобсон. Да и нет в мимике [Текст] / Якобсон // в сб.: «Язык и человек». – М., 1970. – С.285-286.
     
192. 
     Birdwhistell, R. L. Kinesics and Context: Essays on Body Motion Communikation [Тext] / R.L.Birdwhistell. - Philadelphia, 1970. – 386 p.
     
193. 
     Goffman, E. Verhalten in sozialen Situationen. Strukturen und Regeln der Interaktion im öffentlichen Raum [Тext] / E.Goffman. – Gütersloh: Bertelsmann, 1971. – 187 S.
     
194. 
     Cooper, K. Nonverbal communication for Business Success [Тext] / K.Cooper. – N.Y.: AMACOM, 1979. – 145 p.
     
195. 
     Crystal, D. The English tone of voice. Essays in intonation, prosody and paralanguage [Тext] / D.Crystal. – London: Arnold, 1975. – 198 p.
     
196. 
     Hall, E.T. Proxemics [Тext] / E.T.Hall // Current anthropology. – 1968. – Vol.9. – P. 19-68.
     
197. 
     Klineberg, O. Social Psychology [Тext] / O.Klineberg. – NY.: Henry Holt, 1940. – 265 p.
     
198. 
     Wallbott, H. Nonverbale Phänomeme [Тext] / H.Wallbott// Soziolinguistik. Ein internationales Handbuch zur Wissenschaft von Sprache und Geselschaft. – Berlin; NY., 1988. – S.1227-1237.
     

199. 
     Абдулдаев, Э. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү [Текст] / Э.Абдулдаев, К.Сейдакматов. – Ф.: Мектеп,1990. – 120 б.
     
200. 
     Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов [Текст] / О.С.Ахманова. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 607 с.
     
201. 
     Акишина, А.А. Жесты и мимика в русской речи. Лингвострановедческий словарь [Текст] / А.А.Акишина, Х.Кано, Т.Е.Акишина. — М., 1991.
     
202. 
     Греймас, А. Семиотика. Объяснительный словарь [Текст] / А.Греймас, Ж.Курте // Семиотика. – М.: Радуга, 1983. – 636 с.
     
203. 
     Григорьева, С. А. Словарь языка русских жестов [Текст] / С.А.Григорьева, Н.В.Григорьев, Т.Е.Крейдлин. — М.: Вена, 2001.
     
204. 
     Дмитриева, Л. И. Словарь языка жестов: Более 1300 словарных статей [Текст] / Л. И. Дмитриева. Л. Н. Клокова, В. В. Павлова. – М., 2003. – 320 с.
     
205. 
     Жамшитова, Г. Кыргызча-орусча, орусча-кыргызча тематикалык фразеологиялык сөздүк [Текст] / Г.Жамшитова. – Б.: «Шам», 2000. – 21 б.
     
206. 
     Жапаров, Ш. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү [Текст] / Ш.Жапаров. – Ф.: Илим, 1980. – 239 б.
     
207. 
     "Манас" энциклопедиясы Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору [Текст]. – Б.: Кыргыз энциклопедиясынын башкы редакциясы, - 1995. – Т.1. – 440 б.
     
208. 
     Памятники мировой эстетической мысли в 5-ти томах [Текст]. – М.: «Искусство», 1964. – 265с.
     
209. 
     Психология общения. Энциклопедический словарь [Текст] / под общей ред.А.А.Бодалева.–М.: Когито-Центр, 2011. – 189 с.
     
210. 
     Севортян, Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (общетюркские и межтюркские основы на гласные) [Текст] / Э.В.Севортян. – М.: Наука, 1974. – 768 с.
     
211. 
     Севортян, Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на букву «Б») [Текст] / Э.В.Севортян. – М.: Наука, 1978. – 768 с.
     
212. 
     Севортян, Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на букву «В», «Г» и «Д») [Текст] / Э.В.Севортян.– М.: Наука, 1980. – 768 с.
     
213. 
     Сейдакматов, К. Кыргыз тилинин кыскача этимологиялык сөздүгү [Текст] / Сейдакматов. – Ф.: Кыргызстан, 1988. – 129 б.
     
214. 
     Юдахин К.К. Кыргызско-русский словарь [Текст] / К.К.Юдахин. - М., 1965. – 992 с.
     

Просодика - кептеги үндүн бийиктиги, тембри, ритмика-интонациялык жалпы аталышы.

Хирономия - колдун риторикалык ɵнɵрү, ыкмасы жɵнүндɵгү илим.