Қазақ ЖӘне орыс филологиясы кафедрасы

Сөздің психологиялық статусының мәні ой мен сөз формасының арасында болуымен анықталады. Мағынаның психологиялық құрылымы сөздікте берілген сөз мағынасымен анықталмайды, қолдану процесінде, тілдік қызметте сөздердің қарым-қатынас жүйесінің қандай екенімен анықталады. Сондай-ақ, сөз мағынасының құрылымы сөйлеу барысында қоршаған ортасымен және объектінің қандай қасиетін бейнелеуімен анықталады.

Алдымен бала сөзді санасыз түрде игереді және әрине, алғашқы кезде сөздің мағынасына анықтап бере алмайды, алайда сөйлеу ағымынан сөзді ерекшелей алады. Бірақ әрқашан қандай да бір зат немесе іс-әрекетті атай отырып, бала оны зат немесе іс-әрекеттің белгілі бір класына жатқызады және осы арқылы заттың бейнесін жасайды.

Көрнекі компонентке (наглядный компонент) ие және абстракты компонентке ие сөздер бар екені белгілі (103). Бала үшін барлық сөздер көрнекі компонентке ие (104,105).

(102) пудель, роза, кофемолка

(103) ойлар, мемлекет, сана, аң, жиһаз, жұмыс, күлкі, қуаныш, қайырымдылық

(104) Зауыт – бұл мұржа бар жер.

(105) Зауыт – папа жұмыс істейтін жер.

Сөздің мағынасын дұрыс меңгеруде проблемалардың бірі оның (сөздің) көпмағыналығы болып табылады. Айталық, банту тайпасының тілін зерттеуші еуропалық адам өзіне сол тайпаның тілінде сөйлеуші адам аспанды қолымен көрсете отырып, оған таныс емес сөзді айтқан ситауцияға тап болуы мүмкін (106). Егер басқа ситуацияларда кездессе (және бұл сөзді басқа контекстерде де қолданғанын тыңдау қажет), бұл сөз құсқа, ұшаққа немесе жақсы ауа-райына қатысты айтылғанын білу мүмкін. Бұл жерде проблема мынада: шындық өмірде бір сөздің көптеген интерпретациясы болады. Және бала дәл осындай ситуацияға ұшырайды. Ол қандай бір дыбыстарды естиді және ересектер қандай да бір заттарды нұсқап отырғанын көреді. Бірақ сөз нақты қай затқа қатысты екенін түсіну оңай емес.

(106) ndege

Жоғарыда айтылғандардан баланың абстаркты компонентті сөзді анықтауда қиналатынын байқадық (103). Сонымен қатар, салыстырмалы мәндегі сын есім мен үстеулердің мағынасын игеру де қиын, себебі бұл үшін салыстырудың бірқатар ментальды эталондарына ие болу қажет. Балада оның физикалық дамуымен және тәжірибенің жоқтығымен және оның физиологиясымен шартты байланысты белгілі бір ақыл-ой мүмкіндігі жағынан (умственные ограничения – mental constraints) шектеу бар. Сондықтан тіл дамуындағы прогреске қарамастан үш жасар бала үшін сөз деректі (конкретті) болып қала береді. Егер ересек адам кез келген сөзге жеткілікті түрде кең түсінік бере алса (107), ал баланың түсініктемесі өте деректі және ситуативті (108):

(107) Ит – бұл үй жануары; сүтқоректілер класына жатады, адаммен бірге өмір сүрдеі...

(108) Ит – ол мені мына жерімнен тістеп алды.

Балалар метафоралық мәнді және «өрескел сұрақтарды» (несуразные вопросы) (112-115) қоя отырып, сөздің жалпы ауыспалы мағынасын меңгеруде қатты қиналады. Мысалы, Алиса (из Страны чудес -109) сарай маңынан аластатылды (выдворение из пределов -110) қалай жүзеге асатынын өз көзімен көріп қуанып кеткен болатын (басқа аудармада көтерілісті басу –подавление восстания -111).

Көптеген балалар кез келген автомат (тіпті газды сулы) атауы керек, өйткені ол осылай аталады және кез келген машинада, тіпті кіржуғыш машинада да басқа жаққа баруға болады. Ұқсастыру арқылы балалар мәтіндегі абстрактты және таныс емес сөздерді деректі және өздеріне таныс, дегенмен тілде осы қолданыста болуы мүмкін емес сөздерге ауыстырып жөндейді (116-120).

Мұндай құбылыстар («түзетулер – переделки») сөздік ойындар деп аталатын ересектер тілінде де орын алады және бұлар дамуды кідіртетін манифестациясы емес, тілдік қызметке деген шығармашылық қатынас болып табылады.