Қазақ тілі пр актикумы орыс аудиториясына арналған жаттығулар

Жастары... отаншыл болсын. Отаншыл... - әр адамға керекті ең ұлы қасиет.

Ал отаншылдық өз үйінен басталады. Кімде-кім ата-анасын ардақта..., бірге

туған бауырлары... тату болса, өзінің туған ауыл, қала..., туған ұлтын сыйлап,

қадірле..., сол адам отаншыл болады. Өйткені өз әке-шешесін ардақтама...,

өзгенің ата-анасын құрметтемейді. Өз ауылының тасын сыйламаған, өзге

ауылдың тауын ұнатпайды. Мұны ұлтшылдық... шатастырмау керек. Екеуі

аспан мен жердей.

Елді, жерді, Отанды сүйетіндігіңді сөзбен емес, іспен дәлелде. (Б.

Момышұлы)

14. Сызба бойынша сөз тіркестерін құраңыз.

..........................

..........................

..........................

..........................

..........................

Мемлекет

..........................

..........................

..........................

..........................

..........................

Өркениетті

..........................

..........................

..........................

..........................

..........................

Қорғау

15. Сұрақтарға жауап беріңіз.

___________________________________________________________

2. Сіз қай жерде туылдыңыз?

___________________________________________________________

3. Сіз Қазақстанға қашан келдіңіз?

___________________________________________________________

4. Сіздің ата-бабаларыңыз қазақ жеріне қашан келіп еді?

___________________________________________________________

5. Қазақстанда тұрған сізге ұнай ма?

___________________________________________________________

164 Қазақ тілі практикумы

Грамматикалық тақырып: Шығыс септігі

Шығыс септік – указывает на исходный пункт, откуда начато или

произведено действие.

1. Берілген сөздерді шығыс септігінде жазыңыз.

Ауыл, көшесі, орталық, мекеме, алыс, үйі, Қостанай, шығыс, батыс, темір,

ағаш, жез, көлік, өндіріс, дүкен, біз, сіз, ол, мен, досы, шеті, сексен, жиырма,

тоғыз, үлкен, кіші, мектеп.

2. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды жалғаңыз.

Мен ауыл... келе жатырмын. Ол ит... қорқады. Есік... ары тұр. Күз... жаз

жақсы. Алматы... Астанаға бара жатырмын. Ат... секіріп түсті. Жарнама...

оқыды. Тәтті... көбірек ал. Үтір... кейін кіші әріппен жазылады. Мұғалім...

сұрадым. Әр отбасы... екі адам қатысады.

3. Сурет бойынша сөйлеңіз.

4. Сурет бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қайдан келе жатыр?

____________________________________________________

2. Қай жерден қай жерге бара жатыр?

____________________________________________________

3. Қайдан шығып келе жатыр?

____________________________________________________

Астана Алматы

Атырау Өскемен

165

6. Кестені толтырыңыз.

-нан -нен -дан -ден -тан -тен

7. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.

1. Ерасылдан __________________________________________

2. Қаладан __________________________________________

3. Алтыннан __________________________________________

4. Жылқыдан __________________________________________

5. Жиырмадан __________________________________________

6. Көшесінен __________________________________________

8. Жақша ішіндегі сөздерді шығыс септігінде жазыңыз.

Хатты (кім) алдыңыз? (Пошта) алдым. Ол кісі (қай) келді? (Шетел) келді. Аю

(орман) шықты. Терезе (не) жасалады? (Шыны) жасалады. (Жүгіру) бірінші

орын алды. (Секіру) үшінші орын алды. (Диктант) қандай баға алдың?

9. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Жұмыстан қазір келдіңіз бе?

___________________________________________________________

2. Үйден қашан шықтыңыз?

___________________________________________________________

3.Оқулықтан оқыдың ба?

___________________________________________________________

4. Темірден нелер жасалады?

___________________________________________________________

5. Қағаздан нелер жасайды?

___________________________________________________________

10. Шығыс септігімен 5 сұраулы сөйлем құрастырыңыз.

166 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Ата заң, Тіл туралы заң (7-бап)

1. Сұрақтарға жауап беріңіз

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы қай жылы қабылданды?

-----------------------------------------------------------------------------------------2.Ата заң неше бөлімнен,неше баптан тұрады?

-----------------------------------------------------------------------------------------3.Жалпы ережелерде не жайында айтылады?

-----------------------------------------------------------------------------------------4.Адам және Азамат бөлімінде не жайында айтылады?.

-----------------------------------------------------------------------------------------5.Президент бөлімінің 40, 47,48-ші баптарына талдау жасаңыз.

-----------------------------------------------------------------------------------------6.Қазақстан Республикасы Парламентінің құзіреті қандай?

-----------------------------------------------------------------------------------------7. Үкімет жайында не білесіз?

-----------------------------------------------------------------------------------------8. Конституциялық кеңес туралы не білесіз?

-----------------------------------------------------------------------------------------9.Соттар және сот төрелігі бөлімінің ерекшелігі қандай?

-----------------------------------------------------------------------------------------9. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару жайында нешінші

тарауда айтылады?

-----------------------------------------------------------------------------------------10. Қорытынды және өтпелі ережелерде не айтылған?

-----------------------------------------------------------------------------------------2. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. ҚР-президенттік басқару нысанындағы ............. мемлекет.

2. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы- ............

3. Әркімнің .......... ........... құқығы бар.

4. Әркім Республиканың мемлекеттік нышандарын .............. міндетті.

5. Парламент- Қазақстан Республикасын заң шығару қызметін жүзеге

асыратын Республиканың ............ ......... .......... .............. .

6. ҚР Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады , олардың өкілеттігі .......

.......... созылады.

7. Үкімет ҚР-ң ......... .......... жүзеге асырады.

3. Төмендегі сөздермен сөйлем құрастырыңыз:

1.Жарлық

2.Толықтырулар мен өзгертулер

3.Ғимарат

167

5.Қызметтік міндет

6.Кәсіби қызмет

7.Сын-ескертпелер, кемшіліктер

8.Мемлекеттік функциялар

4. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқаруға қатысты өзара

диалог құрастырыңыз.

5. Бағандағы сөздерді сәйкестендіріңіз.

Тағдыр ұрпақтар

Қазақстан қабылдаймыз

Өзіміздің біріктірген

Конституцияны қоғамдастық

Дүниежүзілік халқы

Болашақ құқығымыз

6. Диалогты толықтырыңыз, аударыңыз.

- Дархан, біздің Ата заңымыздың қашан қабылданғанын білесің бе?

- .................................................................................................. .........................................

- Қанша тараудан, неше баптан тұратынын білесің бе?

- .................................................................................................. ..........................................

- Парламент туралы не білесің?

- .................................................................................................. ....................................

.................................................................................................. .......................................................

-Дархан, сен қазақтардың ежелгі заңдарын білесің бе? Тәуке ханның, Есім

ханның Қасым ханның шығарған заңдарын білесің бе? Олар қалай аталады?

- .................................................................................................. ...................................

................................................................................................. .......................................................

- Даланың жазылмаған заңдары туралы айтшы!

- .................................................................................................. ..................................

.................................................................................................... .......................................................

.................................................................................................... .......................................................

7. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңымен танысып, талдау

жасаңыз. Тіл мәселесіне қатысты өз көзқарасыңызды білдіріңіз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. ҚР Тіл туралы Заң қашан қабылданды?

___________________________________________________________

2. ҚР Тіл туралы Заңының 4-бабында не туралы айтылған?

___________________________________________________________

168 Қазақ тілі практикумы

3. Шетелдік заңды және жеке тұлғалармен мәмілелер қай тілде жасалады?

___________________________________________________________

4. Тіл туралы заңның қай баптарына, қандай өзгерістер енгізер едіңіз?

___________________________________________________________

8. Берілген тапсырмаларды әңгімелеңіз.

1. Мемлекеттік тіл баспасөз бен бұқаралық ақпарат құралдарында.

2. Мемлекеттік тілді топонимикалық атауларда, ұйымдардың атауларында

пайдалану тәртібі.

3. Азаматтардың өтініштеріне қайтарылатын жауап тілі.

4. Тіл туралы заңды бұзғаны үшін жауаптылық.

5. Деректемелер мен көрнекі ақпарат тілі.

6. Тіл – мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі

басқару органдарында.

9. Мақал- мәтелдерді жалғастырыңыз.

1. Адам көңілінен азады,

..........................................................

2. Артық тұз асқа залал,

..........................................................

3. Арқанның ұзыны,

..........................................................

4. Сөз беру- бір абырой.

..........................................................

5. Сөйлегенше сөзіңе өзің қожа,

..........................................................

Грамматикалық тақырып: Көмектес септік

Көмектес септік – используется для обозначения материала, орудий,

предметов с помощью которых совершаются действия, а так же для

обозначения средств передвижения и совместности действия.

1.Өлеңді түсініп оқыңыз, қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.

Септеу

Барлығыңа үлгі болар, қарақтар,

Байсалды да, ақылды да Марат бар.

Ілік:

Жасы үлкенді сыйлағанын жараттым.

169

Барыс:

Талай бестік қойылыпты Маратқа.

Табыс:

Батыл емес дей алмайсың Маратты,

Жатыс:

Жетеді онда ынта, жігер, талап та.

Шығыс:

Қай өнер де табылады Мараттан,

Көмектес:

Міне, сондай жақсы бала Маратпен,

Дос бола алмай жүргендер де бар, әттең! (Қ. Мырзалиев)

2.Берілген сөздерді көмектес септігінде жазыңыз.

Дала, бала, қыз, қолы, кітабы, дәптер, көшесі, бас, ат, көлік, құжаттар,

орталық, мекеме, біз, сіз, ол, мен, досы, шеті.

3.Жақша ішіндегі сөздерді көмектес септігінде жазыңыз.

1. Біз Абай (даңғылы) келе жатырмыз.

2. Олар шетелге (балалары) кетті.

3. Бақыт киноға (Әсел) барады.

4. Асанның үйі тек (көлік) ғана жететін жер екен.

5. Қонақтар (біз) бірге баратын болды.

4. Көмектес септігімен 10 сөйлем құраңыз.

4. Сурет бойынша сөйлемдер құраңыз.

_________________

_________________

_________________

_________________

_________________

_________________

_________________

_________________

_________________

170 Қазақ тілі практикумы

5. Сұрақтарға көмектес септігімен жауап беріңіз.

1.Жексенбі күні тауға кіммен барасыз?

__________________________________________________________

2. Күнделікті жұмысыңызға қандай көлікпен барасыз?

__________________________________________________________

3.Сіз үйіңізді немен жылытасыз?

__________________________________________________________

4.Кімдермен көршісіз?

__________________________________________________________

5.Шөпті немен тасиды?

__________________________________________________________

6. Көмектес септігін пайдалана отырып, мәтін құраңыз.

Лексикалық тақырып: ҚР Рәміздері, ҚР Президенті.

1. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді жазыңыз:

1.Біздің ... – шеңбер ішінде.

2.Елтаңбадағы ең негізгі ... – шаңырақ.

3.Қазақ халқында « ... отбасынан ...» деген ... бар.

4.Шаңырақ – қазақ ... белгісі, ... .

5.Шаңырағы бар ... тарихта болған емес.

6.Ұлтттық ... қазақ халқының ... өте байланысты, ал ... , жылқы, ... қазақ ...

негізі.

2. Сөйлемдерді аяқтап жазыңыз.

1.Шеңбер мағынасы тіршілік ... .

2.Отбасы – шаңырақ ... .

3.Елтаңба композициясында – ай мүйізді, алтын қанатты ...

4.Елтаңбадағы ең басты белгінің бірі – бес бұрышты жұлдыз ... .

3. Диалогты толықтырыңыз.

-Мемлекеттік Елтаңбада нелер бейнеленген?

- .................................................................................................... ............

- Елтаңба қай жерлерде пайдаланылады?

- .................................................................................................... ............

- Елтаңбадағы шаңырақ ненің белгісі?

- .................................................................................................... ............

- Елтаңбадағы ай мүйізді қос пырақ қандай ұғымды береді?

- .................................................................................................... ............

171

- .................................................................................................... ............

4. Өлеңді мәнерлеп оқыңыз. Аударыңыз.

Елтаңба

Ай астында қазақ үй.

Қалықтаған жас сұңқар

Шарықтаған таза күй.

Елтаңбасы елімнің,

Елдігімнің белгісі.

Қара шаңырақ – ел күні,

Асқақтатып тұр мұны.

Елтаңбасы – елдігім,

Елдің тыныш тірлігі. (Т. Молдағалиев.)

5. Мәтінді аударыңыз.

Қазақта «Ат - адамның қанаты» деген мақал бар. Тұлпар - дала пырағы,

оның ғажайып көзге ілінбес шапшаңдығы ер жігітті жеңіске, тәуелсіздікке,

бостандыққа жетелейді. Тұлпар - күннің, қозғалыстың, тұрақтылықтың

сиволы. Айрықша күш - қуаттың, күн нұрынан дарыған ғажайып қасиеттің

иесі. Қанатты тұлпар - қазақ поэзиясында да кең тараған образ. Ол- биік

арманның, шығармашылық шабыттың, қажырлылық пен кеңістікті

жалғастырады. Діни түсінік бойынша, киелі пырақ адамды Тәңірлер мекен

еткен Аспанмен байланыстырады. Ол - мәңгіліктің белгісі. ( «Қазақстан

Республикасының мемлекеттік нышандары» кітабынан.)

6. Мәтіндерді мәнерлеп, түсініп оқыңыз.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік Туы

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы 1996 жылдың 24

қаңтарындағы Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан

Республикасының нышандары туралы» Жарлығымен белгіленген. Туымызда

көгілдір аспан мен күн бейнесі, күннің астында шарықтай ұшқан дала қыраны

бүркіт және қазақтың ұлттық ою-өрнегі нақышталған. Қазақстан

Республикасының Мемлекеттік туының авторы, суретші Шәкен Ниязбеков.

Мемлекеттік Туымыздың түсі – ашық аспан түстес зеңгір көк. Көк түс –

аспанның, ауа мен құрылықтың белгісі, көк түс адалдықтың, тазалықтың белгісі.

Мемлекеттік туымыз тек қана бір түсті көк. Ол мемлекеттік тұтастық идеясын

білдіреді. Тудағы күн бейнесі, геральдика заңы бойынша, байлық пен берекенің

белгісі. Тудағы қыран бейнесі – еркіндік белгісі. Ұлттық өрнек – қазақ халқының

мәдениетін, поэтикалық және көркем танымын, өнерін білдіреді.

172 Қазақ тілі практикумы

Қазақстан Республикасының Елтаңбасы

«Таңба- тайпа, ру белгісі, қазіргі шекара бағандарына мемлекеттік

елтаңба соғылса, ежелгі тайпалар жаңа жерге қоныстанғанда шекарадағы

тасты өз таңбаларымен белгілеген» (О. Сүлейменов). Біздің Елтаңбамыз –

шеңбер ішінде. Шеңбер мағынасы – тіршілік, шексіз өмір дегенді білдіреді.

Елтаңбадағы ең негізгі белгі – шаңырақ. Шаңырақ – үй, Отан деген ұғымды

білдіреді. Шаңырақ – қазақ елінің белгісі, рәмізі. Елімізде өмір сүріп отырған

қаншама халық қазақ шаңырағының астында бейбіт өмір кешуде.Шаңырағы

бар Елтаңба тарихта болған емес.Елтаңба композициясында – ай мүйізді,

алтын қанатты пырақ бар. Ұлттық өрнек қазақ халқының тұрмысымен өте

байланысты, ал жылқы, тұлпар – қазақ тұрмысының негізі.Елтаңбадағы ең

басты белгінің бірі – бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты. Елтаңбаның негізгі

бояуы – алтын түстес.

Елтаңба туларда, мөрлерде, монеталарда, сәулет құрылысында, үй

аспаптары мен қару-жарақтарда, өнер туындылары мен қолжазбаларда,

кітаптарда, сондай-ақ құжаттарда бейнеленеді.

Қазақстан Республикасының Әнұраны

Мемлекеттік гимн - егеменді еліміздің Туы мен Елтаңбасының сазды

баламасы. Мемлекеттік Әнұран әр елде бар. Әнұран – мемлекеттің бірлік

белгісі ретінде қабылданған салтанатты ұран өлең. Тарихи оқиғаларға,

батырларға, жауынгерлерге, түрлі төңкерістерге арналған әнұрандар бізге

бұрыннан белгілі. Мемлекеттік әнұран халық жүрегінің лүпілін танытып,

адамдарды патриоттық сезімге бөлейтін бойтұмар іспеттес. Оның әуенінен

Отанға деген сүйіспеншілік, атамекенге шексіз берілгендік аңғарылса,

сөзінен рухани жан-дүниемізді танытар ұлттық қасиетіміз бен бейбіт

пейіліміз, досқа ашық құшағымыз. Еркіндікке құштар кең көңіліміз жақсы

көрініс тапқан.

Қазақстан Республикасының қазіргі Әнұранының сөзін жазғандар:

Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев.Әнұранның музыкасын

жазған: Шәмші Қалдаяқов. ( «Қазақстан Республикасының мемлекеттік

нышандары» кітабынан.)

7. Мәтін бойынша тапсырмалар:

1. Мәтіндерді әңгімелеңіз.

2. Әр мәтін бойынша 10 сұрақтан дайындаңыз.

3. Мәтіндердің мазмұнын айтыңыз.

4. Мазмұндама жазыңыз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Әнұран қандай елдерде бар?

___________________________________________________________

173

2. Әнұран қандай ән, қай кезде айтылады?

3. Әнұран неге шақырады? Неге үндейді?

___________________________________________________________

4. Ұран туралы не білесіз?

___________________________________________________________

5. Мемлекеттік Әнұранымыздың авторлары кімдер?

___________________________________________________________

6. Мемлекеттік Туымызда нелер бейнеленген?

___________________________________________________________

7. Қыран құс ненің белгісі?

___________________________________________________________

8. Ұлттық ою-өрнек не үшін ?

___________________________________________________________

9. Не себепті көк түс ненің символы?

___________________________________________________________

9. Берілген сөздердің мағынасын «түсіндірме сөздіктен» қарап, біліңіз.

Дастан, ұрпақ, ежелден, даңқ, намыс, мәңгілік.

10. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Президент

Президент - мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды

тұлғасы болып табылады. Президент - халық пен мемлекеттік билік

бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат

құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Ол мемлекеттің

ішкі және сыртқы саясаттарының басты бағыттарын айқындап, ел

ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан өкілдік

етеді.

сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары

жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды.

Республика През иденті болып тумысынан Қаз ақстан

Республикасының азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған,

мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстан Республикасында

кемінде он бес жыл бойы тұратын Қазақстан Республикасының азаматы

сайланады.

11. Сөз тіркестерімен сөйлемдер құраңыз.

Мемлекет басшысы, ең жоғары лауазымды тұлға, құқықтары мен

бостандықтары, халықаралық қатынастар, сыртқы саясат, өкілдік етеді,

тумысынан Қазақстанның азаматы.

174 Қазақ тілі практикумы

12. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.

1. Президент- мемлекет басшысы, оның ең ............................ болып табылады.

2. Президент- халық пен мемлекеттік .................................................,

Конституцияның мызғымастығының, адам және адамзат ................................

нышаны әрі кепілі.

3. Қазақстан Республикасының Президенті болып ...................................

сайланады.

4. Қазақстан Республикасының Президентi Конституция мен заңдар негiзiнде

және оларды орындау үшiн Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi

бар ............................................................. шығарады.

1. Қазақстан Республикасының Президентi: «Қазақстан халқына

.............................., Қазақстан Республикасының Конституциясы мен

......................................, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына

...................................., Қазақстан Республикасы Президентiнiң өзiме жүктелген

мәртебелi мiндетiн ............................................ салтанатты түрде ант етемiн», -деп халыққа ант берген сәттен бастап қызметiне кiрiседi.

13. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті жайлы не білесіз?

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

14. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қазақсатан Республикасының алғашқы Президенті кім?

____________________________________________________________