Қазақ тіліндегі эмоционалды
костюм, әпкеме көйлек
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| костюм,
әпкеме көйлек: шай - шақпыт, тәтті - мәтті тағы бар (М. Мағауин). Сол бір қарастың өзінде қаншама қасірет, мұң бар еді (С. Мұратбеков). Бірінші сөйлемдегі костюм, көйлек, шай - шақпыт, тәтті - мәтті деген зат есім сөздерді оқығанда, айтқанда олардың ішіндегі костюм мен көйлектің киетін киім ретіндегі формасы, түсі, үлкен - кішілігі сияқты қасиеттерін бірден көзге елестетуге болады. Шай - шақпыт, тәтті - мәтті дегенде олардың жейтін тағам ретіндегі түр - түсі, үлкен - кішілік, ұсақ - ірілік сияқты қасиеттері адамның көз алдына елестеп, түрлі дәмі туралы мәліметтер санада белгілі болады. Оларды басқа заттармен ешкім шатастыра алмайды. Оларды көзбен көріп, қолмен ұстауға болады. Санада қалыптасқан бейнесі де бар. Ал екінші сөйлемдегі мүсіркеу, аяу деген зат есім сөздердің мағынасында ондай нақтылық сипат жоқ. Ол сөздерді оқыған немесе айтқан адам олардың мағынасын түсінеді бірақ алдыңғы сөздердегідей адам санасына нақтылы ақпарат келмейді. Себебі олардың нақтылы түрі, түсі, формасы жоқ, тек адамның ақыл - ойы арқылы ғана танылады. Осыған байланысты эмотив зат есімдердің негізгі бөлігі (барлығы емес) деректі, дерексіз деп үлкен екі топқа бөлінетін зат есімдердің дерексіз тобына кіреді. Барлығы емес деп отырған себебіміз, қасірет, мұң, таба, күмән сияқты эмотивтер дерексіз болғанымен, ағажан, көкетай сияқты эмотивтер деректі болып табылады. Деректі зат есмідер деп көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын, түрі, түсі, тұлғасын көзбен елестетуге болатын адамды қоршаған нақтылы заттардың атауы саналады. Эмотивтердің ішінде бұл топқа түрлі реңк мән тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған апатай, ағатай, көкетай, атажан, ағажан, көкежан және т.б. да зат есімдер жатады. Ал мағынасы оймен танылатын, заттық ұғымды білдіретін сөздер дерексіз зат есімдер болып саналады. Эмотивтердің ішінде бұл топқа эмоцияның атауы ретінде танылатын қуаныш, ашу, ыза, кек, мазақ, қорлық және т.б. да зат есімдер жатады. 118 Қазақ тілінде эмотив зат есімдердің бірқатары сөзжасамның синте - тикалық, аналитикалық және субстанция тәсілдері арқылы жасалады. Синтетикалық тәсіл туынды эмотивтерді, аналитикалық тәсіл күрделі эмотивтерді, субстанция тәсілі субстантив эмотивтерді жасайды. Субстантив эмотивтер өзінің құрылымы жағынан түбір де, туынды да, күрделі де болып келеді. Қазақ тілінде есім негізді зат есім эмотивтер де етістік негізді зат есім эмотивтер сияқты жұрнақ арқылы одағайдан да өзге сөз таптарынан да жасалады. Қазақ тілінде өнімді жұрнақтар - дың қатарында аталатын - лық, - лік, - дық, - дік, - тық, - тік қосымшасы арқылы жасалған зат есімдер семантикалық жағынан әр тарап болып келеді. Солардың қатарына эмоцияға қатысты абстракт ұғым атаулары да кіреді. Мысалы, кердең жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|