Арал маңы сақтарының ескерткіштері

Оңтүстік Түгіскен қорымы екі кешенге бөлінеді. Олардың біріншісі 12 обадан, екіншісі – оңтүстік – 29 обадан тұрады. Солтүстік Түгіскен некрополында тоғыз оба орналасқан. Оңтүстік Түгіскен б.з.б. VІІ-V ғасырлармен мерзімделінеді, сондай-ақ б.з.б. V ғасыр обалары қорымның оңтүстік бөлігінде топталған, ал ең ерте кезге жататындары оның солтүстік шетінде шоғырланған. Ұйғарақ қорымының обалары б.з.б. VІІ-VІ ғасырлармен мерзімделінеді; б.з.б. V ғасыр обалары бірен-саран ғана, олар үш топта шоғырланған – шығыс (30 шақты), орталық (27) және батыс (21).

Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақ қабірлерінде жерлеу ежелгі жер бетінен қазылған топырық шұңқырларға мүрдені қою (жерлеу) ғұрпы бойынша атқарылды, алайда мүрдені өртеу салты да кездеседі. Барлық жағдайда үстіне оба тұрғызылған. Обалардың сақталған биіктігі 0,3-2 м, диаметрі 10-40 м шамасында.

Мүрденің жерленуіне қарағанда қайтыс болған адамды шалқасынан қамыс төсенішке жатқызған, басын батысқа немесе оңтүстік-батысқа қаратып, бұтақтармен және қамыспен өрілген жеңіл ағаш каркас құрылыс ішіне қойған. Құрылыс іздері шіріп кеткен не болмаса жанып кеткен дөңгелек бағана шұңқырлары түрінде сақталған. Жерлеу құрылысының айналасы шыбық-шөпшектермен және қамыс қабатымен жабылған. Жоспары бойынша бұл құрылыстар дөңгелек, сопақша келген, тік бұрыштылары сирек кездеседі. Баған шұңқырларының шеңбері бір қатар, алайда оның ішіне шаршы бұрышында төрт бағанадан тұрғызылған камера секілді құрылыс жасалған. Кейде шеңбер екі бағаналар қатарынан да тұрды.

Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақ обаларындағы жерлеу ірі тік бұрышты топырақ қабірлерінде жүзеге асырылған.

Бірінші, ең көп таралған типіне шығыстан батысқа қарай бағытталған көлемі 2,7х2,3 – 4,5х3,7 м, тереңдігі 1-2 м шұңқырдағы қабірлер жатады. Әдетте жерлеу шұңқырын көлденеңінен ағаш бөренелер жауып тұрды. Бұл конструкция үстіне қамыс қабаты немесе ұсақ бұтақтар төселді. Қамыс моладан шыққан топырақ пен шұңқыр айналасындағы жер бетіне де төселді, содан кейін барып оба тұрғызылды. Кейде шұңқырды айналдыра одан біршама қашықтықтан қамыс қабатымен жабылған аса терең емес ор қазылды. Оңтүстік Түгіскенде Ұйғараққақарағанда отпен байланысты салт іздері жиі кездеседі. Шұңқырдың ағаш жабындысын жиі өртеген, алайда оны дереу топырақпен сөндіріп отырған, нәтижесінде құрылыс толық жана қоймаған. Мүрдеге от тимеген.

Бірінші типтегі қабірлер б.з.б. VІІ-V ғасырлармен мерзімделінеді.

Екінші типтегі қабірлер тек қана Түгіскеннен кездескен. Бұл тік бұрышты келген топырақ шұңқырлары не болмаса бұл үш обаның камералары аласа жалмен қоршалған. Оба үйіндісі жал сақинасы шеңберінде тұрғызылған және қазіргі таңда сақтала қоймаған.

Барлық молалар ағаш жабындымен жабылған. Екінші типтегі қабірлер б.з.б. VІ ғасырмен мерзімделінеді.

Үшінші типтегі жерлеу құрылыстары тек Ұйғарақтан ғана анықталған, қазылған бұлардың саны 13. Басым бөлігі оба тобының батысында орналасқан. Салыстырмалы түрде алғанда бұлар тар тік бұрышты, сопақшаға жақындау келген, көлемі 1,75х1,4-3х1,63 м топырақ шұңқырлар. Олардың тереңдігі 0,62-1,35 м аралығында, сонымен қатар өте ұсақ молалар да кездеседі. Сырық негізінде жатқан шыбықпен және қамыспен жабылған. Үшінші типтегі қабірлер б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғасырлармен мерзімделінеді.

Төртінші типтегі қабірлер Түгіскеннен белгілі және бай қабірлерімен ерекшеленеді (қазылғандарының саны алтау). Бұлар тік бұрышты қабір шұңқырлары (2,5х3-3х3 м, тереңдігі 2-2,5 м) болып табылады, қабір бұрыштары әлемнің төрт тарапына бағытталған және оңтүстік-шығыс жағында ұзын (5-12 м) дәліз-дромосы болады. Шұңқыр мен оған жақын дромостың бөлігі әдетте жиі өртеп, бірден сөндіріп тастап отырған ағашпен жабылған. Бір рет қана моланы айналдыра жер бетінде болған оттың іздері байқалған. Бұрыштарына бағана типіндегі шұңқырлар қазылған, ал мүрде мола қабырғасынан бөлініп тұрған ор арқылы жер «үстел» үстіне жатқызылған сияқты орналастырылған. Барлық молалардан өлікті жерлеу салты анықталған. Мүрденің басы шұңқырдың диагоналі бойынша шығысқа – солтүстік-шығысқа қаратылып, «салт атты кейпінде» арқасымен созыла жатқызылды. Барлық «дромосты молалар» б.з.б. Ү ғасырмен мерзімделінеді.

Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақ обаларындағы жерлеу құрылыстарының орналасуы мен кейбір ғұрыптық элементтері Солтүстік Түгіскеннің кейінгі қола кесенелерімен үндеседі.

Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақ қабірлерінің көпшілігі, өкінішке орай, тоналған.

Әдетте, барлық тоналған қабірлердегі құйымшақ сүйектері сол күйінде, ешкім тиіспеген қалпында сақталған, қаңқаның басқа бөліктері мен бас сүйектерін тонаушылар шашып немесе лақтырып кеткен. Бұл мейлінше құнды заттар басқа, кеудеге және қолға тағылған деп топшылау жасауға мүмкіндік береді. Сірә, мүрдені молаға киімімен және бас киімімен жерлеген, олар ұсақ моншақтармен және алтын қапсырмалармен әшекейленген. Түгіскен қорымындағы №54 обадан (б.з.б. V ғасыр) алтын қаңылтыршадан жасалып, аппликация түрінде белбеуге тағылған өрнекті жапсырмалар алынған. Көптеген қабірлерден халцедон, сердолик, т.б. тас жыныстарынан дайындалған моншақтар кездескен. Ұйғарақтағы әйел адам қабірлерінен білезік, ер адамдар моласынан сырға табылған. Қоладан және темірден жасалған пышақтар ер адамның да, әйел адамның да аяқ жағынан алынған. Сірә, жылқының жерленуін көрсетуі тиіс болған ат жүгендері, 100-ден астам қабірлерден кездескен, олардың көпшілігі ер адам мен әйелдердің аяқ тұсынан алынған.

Керамика әйелдердің және ер адамдардың қабірлерінен ұшырасқанымен, барлығында жоқ. Әдетте ол жапсырылған бір ыдыс, кейде оның саны екеуге дейін жеткен. Тәртіп бойынша олар мүрденің аяқ жағында тұрған.

Ер адамдардың қабір құрал-саймандарында қару-жарақ маңызды орын алады. Олар: қола жебе ұштары (кейде жебе ұштарының шоғыры кездеседі, сірә, олар қорамсаққа салынса керек), қайрақ таспен бірге болатын қоладан және темірден жасалған қанжарлар, ұзын темір семсерлер. Бір рет биметалл күрзі ұшырасқан.

Әйел адамдардың қабірлерінде жиі кездесетін құрал-саймандар: диск тәріздес қола айна, тас алтарь, жалпақ етіп өңделген сүйек (бояу езуге арналған), шаруашылық заттар (дәнүккіш, ұршықбас, т.б.).

Б.з.б. VІІ-V ғасырларындағы керамика жапсырмалы ыдыстар түрінен тұрады. Олар шамот пен ұсақ әктас бөлшектері қосылған саз балшықтан дайындалған, түсі сұр не болмаса қоңырқай, кейде сырты сұйық балшық қаптамамен көмкерілген, онда қызыл бояудың аққан іздері байқалады. Биік тік мойыны бар және жайпақ түпті, көбінесе жылтыратылған, алмұрт бітімдес ыдыстар керамиканың негізгі түрлері болып табылады. Шүмегі түтікше ыдыстар Түгіскен мен Ұйғарақтағы б.з.б. VI ғасырдағы қабірлерден табылды, Қазақстан аумағындағы басқа сақ кешендерінде олар ұшыраспады. Сонымен бірге Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақта бір не екі тұтқасы бар жапсырма сапты аяқтар, ернеуі ішіне қарай аздап емеурілген, бүйірі шығыңқы тостағандар да кездесті.

Арал маңындағы ерте сақ қабірлерінен б.з.б. VІІ-V ғасырларда кездесетін тас алтарь немесе құрбандық ыдысының екі түрі бар: бірінің аяғы бар, екіншісінің аяғы жоқ. Аяқсыз құрбандық ыдыстар тұрпаты сопақша және тұмсық тәріздес болып бөлінеді. Олардың жанында бояу жағылған малта тастар жатады, құрбандық ыдыстардан бояу іздері немесе отты имитация жасайтын қызыл реальгар секілді заттар да ұшырасады. Алтарь кездескен әйел адамдардың қабірі абыз моласы ретінде қарастырылады, ал олардан табылған айналардың магиялық мәні де болған сияқты.

Ең көп таралған Арал өңірі сақтарының қару-жарағы садақ пен жебе болып табылады. Садақ қалдықтары табылмаған, алайда жебе ұштары молынан ұшырасқан. Молалардағы жебе ұштары әдетте қорамсақта жатқан. Түгіскендегі б.з.б. Ү ғасырға жататын обалардың бірінен 50 шақты жебелері (ұзындығы 70 см) бар қорамсақ табылған. Қорамсақ теріден жасалған. Оның төменгі шеті алтын жапсырма тоғалармен әшекейленген. Үстіңгі жағында алтын қапсырма қаусарып тұрған клапаны болса керек. Қорамсақты сол жаққа тағып жүрген, жебе ұштары тәртіп бойынша төмен қаратылған. Сүйек жебе ұштары (екі қалақшалы ромб түрінде, ұңғымалы) да кездесіп отырады. Мұнда да жебе ұштарының басты-басты екі түрі – қысқа сапты және ұңғылы түрі қатар қолданылған. Б.з.б. VІІ-V ғасырлардағы обалардан ұңғылы және сапты металл жебе ұштарының болуы тән. Қысқа мойынды жебе ұшының орнына б.з.б. VI ғасырдың екінші жартысында қанды басы үш қанатты немесе үш қырлы ұңғылы жебе ұшын қолдану басқа аудандарға қарағанда ертерек басталды. Б.з.б. V ғасырға қарай сапты жебе ұштарын ұңғылы (төлкелі) үш қалақты және үш қырлы жебе ұштары (б.з.б. VІ ғасырда кеңінен таралған) біртіндеп ығыстыра бастайды.

Қанжарлардың екі түрі белгілі. Бірі қоладан, келесісі темірден жасалды. Алғашқысының ұштығы саңырауқұлақ тәрізді, екіншісінің айқыштамасы (балдағы) көбелек түрінде.

«Савромат әлемімен», оның ықпалымен байланысты болған қару-жарақтардың біріне б.з.б. Ү ғасырға жататын обалардан алынған ұзын темір семсерлер жатады. Қазба кезінде табылған осындай бір семсердің ұзындығы 1,25 м-ге жеткен, оның сопақша келген сабы, көбелек тәрізді айқыштамасы бар. Семсер ағаш қынапта жатқан, қынаптың сырты алтын қаңылтыршадан жасалған қапсырмалармен сәнделген. Оның айқыштама тұсында арқардың басы бедерленген. Жүзінің орта бөлігіне қасқырға келіңкірейтін фантастикалық аңның бейнесі түсірілген. Тағы бір семсер (ұзындығы 1,1 м) сабының екі бүйіріне білік жасалып, бүйрек түріндегі айқыштама орнатылып, соңында ол тырнақ тәрізді ұштыққа айналған. Бізге қынаптар жете қоймаған, бірақ аң стилінде бейнелер түсірілген тік бұрышты алтын пластина сынығы соның жапсырмасы болуы ықтимал.

Ерте сақ жүгендері де ерекше қызығушылық туғызады. Ұйғарақтағы қабірлердің жартысынан дерлік жүгеннің калдықтары – ауыздықтар, айшықтар, әр түрлі қапсырмалар, сондай-ақ тартпалардың айылбастары табылған. Кейбір ауыздықтардың, айшықтардың түрлері мен оларды жасау әдістерінде, айылбастарында және жүген жиынтығының бірқатар заттарында ғана емес, сонымен қатар сол жиынтықгарға кіретін заттардың өз құрамында да ұқсастық байқалады. Алайда Ұйғарақтағы ер-тұрман ауыздық пен айшықты бірге құйып шығарған ерекше үлгіде болды. Сондай-ақ, үш тесікті мүйіз не қола айшықты, үзеңгі түріндегі шығыршықты ауыздықтары бар жүгендер де ерекше үйлесімімен көзге түседі. Ұштары тікбұрышты жұмыр келген және қосарлы қондырмалы айшықтары бар, бітімі өзгеше ауыздықтардың Арал өңірінен көптеп табылуы бұл ауданның осындай үлгідегі жүген жасайтын орталықтардың бірі болғанын көрсетеді. Ат әбзелдері құрамына кірген заттардағы алтын қапсырмалар, тоғалар мен жапсырмаларға аңның бейнелері түсірілген. Хайуанаттар бейнелерінің арасында бұғы, киік, жылқы, таутеке, қабан, арыстан, барыс не қабылан, жыртқыш құс, түйе бар. Бұл заттардың жасалу әдістері мен стилі Арал өңірі сақтарының мәдениетін скифтік-сібірлік өнер дүниесіне енгізеді.

Арыстанды бейнелеу Арал маңы сақтарының тұрақты тақырыптардың бірі болып табылады. Ең ерте кезге (б.з.б. VІІ-VІ ғасырлар) жататын төрт олжа бар, олар отырған арыстандар түсірілген төрт пластина. Жалпы алғанда, Оңтүстік Түгіскеннің № 45 обасындағы б.з.б. VII-VI ғасырларға жататын кешеннен отырған арыстанның бейнесі салынған тартпаның екі тоғасы (дәл сондай тоға Ұйғарақта да бар), басы артына қарай бұрулы отырған арыстандарды ойып салған төрт алтын тілік табылды. №31-обадан Алдыңғы Азиядағы ежелгі түріне ұқсас түрегеп тұрған арыстан мүсіні бар алтын қаптырма табылды. №53-обадан табылған жүріп келе жатқан арыстандардың мүсіндері осындай үлгіге еліктелінгені анық, бірақ аң мүсінін орналастыруда өзгеріс бар, көздерін дөңгелек дерлік етіп жасаған, жалы жоқ.

Скиф-сібір өнерінде кеңінен танымал жыртқыш құстың бейнесі Сырдарияның төменгі ағысындағы сақтардың да өнерінде көрініс тапты. Көбіне өз ерекшеліктерімен салынған жыртқыш құстың басы түріндегі қаптырмалар көп, әдетте оны өз ерекшеліктеріне әбден бейімдендіріп бейнелейді.

«Скиф әлемінде» кеңінен танылған жылқы бейнесі жекелген заттарға салынған. Әсіресе бұл жерде екі қола қапсырма өзіне ерекше назар аудартады, мұнда жылқылардың басы геральдикалық тұрғыдан берілген, олардың бірінде ат тұяғы түріндегі ілгек орналасқан.

Құйрығының ұшын қайқайта иген және аяғының нобайы бар белгісіз бір жыртқыштың мүсінінің бергі жағына өзінің көрнектілігі жөнінен екі бұғы өте тамаша бейнеленген алтынның жалпақ тілігі (Оңтүстік Түгіскен б.з.б VII ғасыр) Арал өңірі сақтарының бейнелеу өнерінің ертедегі үлгілері катарына жатады.

«Скиф әлемінде» кеңінен мәлім таутеке мен қабанды бейнелеу де Арал өңірі сақтары өнерінде кездескен. Олардың басқа заттарда бейнеленген түйенің басы секілді жергілікті мотивке жататындығы сөзсіз.

Аң стилі өнерінде фантастикалық хайуандардың бейнесі жиі кездесіп отырады. Олардың бейнесі хайуанаттар әлеміне кіретін түрлі өкілдердің бейнесімен астасып жатады. Оңтүстік Түгіскен қорымындағы обадан алынған семсер қынабына тағылған алтын жапсырма дәл осындай өнер туындысын көрсетеді. Онда жерге бірінен кейін бірі жабысып жатқан екі фантастикалық аң бейнеленген. Сауыры мен бұралаңдаған құйрығы мысық тұқымдас аңдарды еске түсіреді, басы аттың басына ұқсас, тістерін ақситқан араны қасқырдыңкіне ұқсайды. Иық тұсына үш бұрыш түрінде ою-өрнек түсірілген.

Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақ кешендерінен сақ әлемінің оңтүстік ортаазиялық және алдыңғы азиялық елдермен байланыс жасағаны (бейнелеу өнерінде арыстан мен қабылан, шеттен әкелінген ыдыстар, моншақтар) нақты көрініс табады. Шығыс Арал маңындағы ерте сақ ескерткіштерінен табылған олжалар кейбір бейнелердің алдыңғы азиялық екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар іргелес аймақтарға тән бірқатар олжалар да анықталып отыр.

Арал маңындағы Жаңадарияның орта ағысындағы аңғардан табылған сақ ескерткіштерін зерттеу нәтижелері, олардың б.з.б. Ү ғасыр соңы мен б.з.б. V-ІV ғасырлар шебінен б.з.б. ІІ ғасырға дейінгі уақытты қамтитындығын дәлелдеп отыр. Мұндағы бірқатар ерекшеліктер (таралу типі, керамикалық кешен, жерлеу ғұрпы мен құрылыстар) Шірік-Рабат қаласының атауынан келіп шыққан шірік-рабат мәдениетінің ғылымда орын алуына мүмкіндік берді, қазіргі күнде археология тарихнамасында оның өзіндік орны бар.

Көрсетілген уақытқа алты бекіністі қоныстар (Шірік-Рабат, Бәбіш-Молда, Баланды, Қабұлқала (Шағырлы), Шірік-3, Сеңгірқала) мен 200 шақты бекінісі жоқ қоныстар жатады. Соңғы аталғандардың басым бөлігі ирригациялық құрылыстар аймағымен тығыз байланысты. Сондай-ақ екі жүзден астам жер бетіне салынған қабір құрылыстары, біраз оба үйінділері, екі топырақты оба мен бірнеше қолөнер кешендері (күйдіретін пештер, мүсін жасау өндірісі мен күйдіруге жерлер, шеберханалар) де белгілі. Аталған ескерткіштердің тек кейбіреулерінде ғана қазба жұмыстары жүргізілген.

Б.з.б. ІV-ІІ ғасырлардағы ескерткіштер Жаңадарияда өткен кезеңдегі Сырдарияның төменгі ағысындағы (Ұйғарақ, Оңтүстік Түгіскен қорымдары) сақ тайпаларының мәдениеті негізінде қалыптасты және оған Орта Азия оңтүстігіндегі егіншілік жазираларының да күшті мәдени ықпалы тиді, бұл құрылыс техникасынан, архитектуралық ерекшеліктен, қыш құмыралар тұрпатынан да байқалады.

Оңтүстік ықпал б.з.б. ІV-ІІ ғасырларда Сырдария төменгі ағысындағы сақ тайпаларының мәдениетіне жаңа келбет әкелгенімен, ерте сақ ескерткіштерінен сақталған мирасқорлық тек керамикадан ғана емес, сонымен бірге жерлеу ғұрпынан да байқалады.

Шірік-рабат мәдениеті ескерткіштерінің топографиясы тайпалардың ирригациялық жүйелер аймағындағы жазираларды қоныстанғандығын байқатады. Магистраль канал секілді ірі суландыру жүйелері өте сирек кездеседі. Сірә, ескі арналарда жасалған су қоймаларына жауын-шашынды жинап, пайдалану үлкен маңызға ие болған. Жазиралардың жалпы ауданы әркелкі. Мәселен, ең үлкені – Бәбіш-Молда 10 мың гектар, ал Баланды 150-200 гектар шамасында.

Шірік-Рабат қаласы Жаңадария жағалауындағы төбешікте орналасқан. Жоспары сопақша келген, ол бүкіл төбешіктің үстін қамтиды (850х600 м). Ежелгі қамал (б.з.б. ІҮ-ІІ ғасырлар) ауданы 4 га-дан астам, ол екі қабатты дуалмен қоршалған. Осы уақытқа орталық бөліктегі тікбұрышты бекініс те жатады. Ескерткіштің оңтүстік жағын ортағасырлық уақыттағы дуал қиып өтеді, оған ежелгі дөңгелек кесене қосылған. Сол кездері кейінгі уақытқа жататын тікбұрышты цитадель де салынған. Қала ормен қоршалған (ені 40 м шамасында, дуал түбінен есептегендегі тереңдігі 4 м). Ежелгі қамал қабырғасында (қалыңдығы 4,5 м) оқ ататын галерея (ені 1,8 м) орналасқан. Қабырға тікбұрышты кейіптегі одан 6 м шығып тұратын мұнаралармен күшейтілген. Мұнарада да, қабырға сияқты кірер-шығар жерінде бір биіктікте оқ атуға арналған орын болды. Қаладағы тұрғын жайлар ескерткіштің оңтүстік бөлігіндегі, ішкі қорғаныс қабырғасының жанынан түсірілген шағын қазбадан анықталған. Мәдени қабаттың жалпы қалыңдығы 2 м-ден асады, жоғарғы қабаты ХІІ-ХІІІ ғасырларға, төменгі қабаты б.з.б. VІ-ІІ ғасырларға жатады.

Қала аумағындағы ескерткіштердің ең ежелгі тобы топырақтан тұрғызылған алты обадан тұрады, олардың төртеуі орталық тікбұрышты бекініс шебінде орналасқан. Бір оба қазылған. Қаладан сонымен қатар екі жерлеу сағаналары аршылған.

Алғашқыда Шірік-Рабат бекіністі қала-қамал болған сияқты, оның аумағына бастапқыда обаға, кейіннен кесенелерге тайпа көсемдері жерленді.

Шірік-Рабат қаласы мен оның төңірегіндегі ескерткіштерді соңғы жылдары Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша Шірік-Рабат археологиялық экспедициясы (жетекшісі Ж.Құрманқұлов) зерттеп жатыр. Мұнда бірнеше ескерткіштер аршылып, тұрмыстық-шаруашылық заттар, қару-жарақтар, қыш ыдыстар алынған. Алтыннан жасалған заттар ерекше көз тартады. Табылған қыш ыдыстардың бірінен грек тіліндегі жазу анықталған. Онда Тир құдайға арналған сөздер жазылған. Соңғы жылдардағы зерттеулер Шірік-Рабат өңірінің тұрғындары алыс-жақын елдермен тығыз мәдени-экономикалық байланыстар орнатқандығын нақты дәлелдейді.

Жаңадарияның келесі бетінен Шірік-3 бекіністі қонысы ашылған. Оның жоспары – бұрыштары дөңгеленген тікбұрыш (108х122 м). Кейбір жерлерінде биіктігі 1,5 м-ге жететін оқ ататын ойықтары бар бекініс қабырғалары (ені 3 м-ден астам) сақталған.

Бәбіш-Молда жазирасында Бәбіш-Молда-1 қаласы мен Бәбіш-Молда-2 кесенесі орналасқан. Қала бекіністі, сызбасы бұрыс, дуалмен қоршалған. Солтүстік бөлігінен мөлшері 100х100 м шаршы түріндегі «цитадель» көзге түседі.

«Цитадельдің» ортасында «Үлкен үй» деп аталған шаршы түріндегі ғимараттың (44х44 м) қалдықтары сақталған. Ол оқ ататын орындары бар пахса қабырғамен қоршалған. Ғимарат дәліз секілді бөлмелер арқылы екіге бөлінген. Ғимараттың солтүстік-шығысы мен оған залдың оңтүстік жағынан кіретін бөлігі аршылған. Стратиграфиялық жағынан «Үлкен үйдің» үш кезеңі анықталған.

Қаладан «донжон» аталған нысан толығымен аршылған. Бұл «цитадельдің» оңтүстік-батыс бұрышына жақын орналасқан бекінісі мықты қамал (30х30 м). Оның қабырғалары 4-5 метрлік биіктігін сақтап қалған, массив ішінен бірінші қабатта қаланған күмбезді бөлмелер аршылған. «Донжонды» қазу барысында үш құрылыс кезеңі анықталған. Күмбезделген бөлмелер тұрғын жай болғандықтан, олардан мол археологиялық материалдар алынған, олардың негізінде шірік-рабат мәдениетінің ерте кезеңі жіктелінеді.

Қала тіршілік еткен кейінгі кезеңмен ескерткіштің оңтүстік жағындағы құрылыстар тікелей байланысты. Ол жартылай дөңгелек келген әрі қабырғадан шығып тұрған мұнаралы дуалмен қоршалған. Ескерткіштің мұндағы бөлігінен, яғни оңтүстік-батысынан жеке тұрған, шикі кірпіштен көтерілген ғимарат қалдықтары, сондай-ақ жартылай жертөлелер немесе мүсіндер мен түйіршіктерді өндірген орындар анықталған. Бекініс қабырғаларын бойлай орналасқан каркас-бағаналы жайлардың қабырғалары да байқалған.

Баланды орталық кешені үш ескерткіштен тұрады: Баланды-1 шағын қамалы, оған жалғасып жатқан қоныс пен Баланды-2-3 атты екі қабір құрылыстары.

Бәбіш-Молда-1 ескерткішіндегі «үлкен үй» жоспары кірер есіктен басталып, екі көлемді мұнаралармен жиектелінетін өсті анфиладты ғимаратымен ерекшелінеді. Үйдің шығыс бөлігінен аршылған жоспары мұнда ерекше жағдайларға және қабылдауларға арналған салтанат залы болғандығын аңғартады. Бұл кешеннің жоспарлану принципі ахеменидтік архитектураға тән.

Сол себепті де Бәбіш-Молда-1 «үлкен үйінің» құрылысын кейінгі ахеменидтік сатрап резиденциясы қатарында қарастырған жөн, мұндай құрылыстарды салу Ахеменидтер державасының күйреуі алдындағы солтүстік шеттегі сатраптықтарда жүзеге асқан болатын. Тек Сырдарияның төменгі ағысындағы аумақ Ахеменидтер державасы құрамына енгеннен кейін ғана, мұндағы б.з.б. ІV ғасырда шикі кірпіштен соғылған монументтік құрылыстарды, керамика кешендерде осы бағытта байланыстыруға болады, олар Орта Азия оңтүстік аудандарынан (Соғды, Парфия, бәлкім Бактрия), Ахеменидтер державасының шығыстағы егіншілікпен айналысатын шеткі облыстарынан табылған заттарға ұқсас болып келеді. Осылайша, археологиялық материалдар Ахеменидтер державасының қиыр солтүстік-шығыстағы иелігіне енген кейінгі сатраптық орнын Сырдария арнасындағы жартылай отырықшы көшпенділер жерінен алдын-ала анықтауға мүмкіндік беріп отыр.

Жаңадариядағы монументтік ғимараттар құрылысы мен бекініс қабырғаларын тұрғызу Орта Азия оңтүстік аудандарынан әкелінген шеберлер мен қолөнершілер көмегі арқылы жүзеге асқан сияқты. Бұл керамикалық материалдар бойынша да анық байқалады.

Сырдарияның төменгі ағысындағы шірік-рабат мәдениетінің монументтік құрылыстары мен бекіністі қоныстарына алдыңғы кездегі сақ тайпаларының тұрақты және уақытша қоныстары негізін құрушы болды, оларда шикі кірпіш құрылыстарының іздері жоқ. Шірік-рабат мәдениетінің күрделі әрі алуан түрлі жерлеу ескерткіштерінен де жергілікті дәстүр мен сыртқы әсер байқалып қалады. Олардың барлығы екі топқа бөлінеді: топырақ қабірлер мен жер үсті кесенелері. Дегенмен екі топқа жататын белгілі ескерткіштер арасынан зертелгендері әлі де аз болып отыр.

Керамикалық материалдарына қарағанда ескерткіш шірік-рабат мәдениетінің екінші кезеңіне жатады.

Шірік-Рабат қаласында орналасқан үлкен обалардың бірі толығымен қазылған. Оның үйіндісінің (диаметрі 60 м, биіктігі 3,5 м) астындағы материктік топырақтан үлкен, шаршы секілді (7,5х7,2 м, тереңдігі 2,5 м) жерлеу камерасы табылған, оның оңтүстік жағындағы дәліз-дромосы ұзын (16,5 м) әрі тар (0,9 м). Алты тік текпішектер арқылы түсетін дромос түбі камера түбінен 0,5 м биік. Құрылыстың барлық қабырғалары балшықпен жұқа етіп сыланып, әктелген. Дромос пен жерлеу камерасы алты қабат қамыс төсенішпен жабылған. Оба ежелгі заманда-ақ тоналғандықтан, адам сүйегі сақталмаған. Құрал-саймандар арасынан сақталғандары – екі құмыраның бөлшектері, алтыннан жасалған кішкентай бір бұйым, ұңғылы үш қанатты қола жебе ұшы мен жүзі енді, сабы жалпақ (сірә, көбелек айқыштамалы (балдақты) және ұштығы сопақша) темір семсер (ұзындығы 85 см).

Обалардағы қатардағы қабірлер қоныстың сыртында орналасса керек, алайда олардың топырақ үйінділері сақталмаған. Бұған сірә, Баланды-4 қорымынан қазылған қабір айғақ бола алады. Қабірдің өзі қатты шайылып кеткен. Қабір шұңқырының 40 см-дегі тек төменгі бөлігі ғана сақталған, ол сопақша келген (5,3х3,8 м), оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Қабір шұңқырының оңтүстік қабырғаынан текпішек іздері сақталған, ол сірә дромостың текпішектері болған. Шұңқырдан бастары оңтүстік-шығысқа бағытталған жеті мүрде табылған. Барлығы аяқ-қолдары созыла шалқасынан жатқызылған, тек бір мүрденің ғана аяқтары ромб түрінде кездескен. Қабір құрал-саймандары 11 қыш ыдыстан, темір қанжардан, қоладан жасалған ұңғылы үш қалақты жебе ұштарынан, спираль тәрізді қола сақинадан, шыны моншақтар мен алқадан тұрады. 11 ыдыстың тек екеуі ғана шарықта дайындалған.

Тағы бір топырақ қабатынан жасалған қабір құрылысы Бәбіш-Молда-2 ескерткішінен солтүстікке қарай 800 м-ден қазылған. Ол, шағын табиғи төбешікке (қазіргі тақыр деңгейінен 2,7 м биік) орналасқан, жоспары шаршы түріндегі алаңқай (5,5х5,5 м), шеттері текпішек секілді. Алаңқай бұрыштары әлемнің төрт тарапына бағытталған.

Жоғарғы текпішектерден (ені 70-75 см)алаңқай бұрыштары жанынан және орта тұсынан сақталып қалған алты ірі көзе тәрізді ыдыстар шыққан, олар ашық отқа күйдірілген, ішінде жас балалардың сүйектері болған. Екінші текпішектен шұңқырға жерленген үш мүрденің қалдықтары анықталған. Алаңқайдан 1,5 м солтүстік-батыста жатқан бірінші қабірге ересек адам жерленген, оның басы оңтүстік-батысқа қаратылып, аяқ-қолдары бүгіліп қойылған. Ал алаңқайдан 70-75 см жатқан екі қабірдің бірі ересек адамға, екіншісі жасөспірім балаға тиесілі. Екі мүрде де арқасымен жатқызылған, бірінің басы солтүстік-батысқа, келесісінің басы оңтүстік-шығысқа бағытталған. Жас жеткіншектің бас жағынан қызыл балшықтан дайындалған құмыра секілді қыш ыдыс алынған. Орды аршыған кезде екі ұңғылы үш қалақты қола жебе ұштары, тастан дайындалған заттың бөлшектері шыққан.

Шірік-рабат мәдениетінің екінші топтағы қабірлері жер бетіне тұрғызылған кесенелер болып табылады. Мұндай құрылыстардың жиырмадан астамы белгілі. Олар бір-бірінен және қоныстарды 0,5-10 км қашықтықта орналасқан.

Сыртқы түріне қарап, оларды екі түрге бөлуге болады: жоспары – шаршы және дөңгелек.

Бәбіш-Молда-2 құрылысы өлшемдері 21х21 м, биіктігі 7 м-ге жететін монументтік қабір ғимараты болып табылады. Негізіндегі цоколь (30х30 м, биіктігі 3,5 м) алты қатар пахса блоктарынан тұрады. Ғимараттың жоспары симметриялы – жалғасқан екі күмбезді дәліз күмбезделіп жабылған жерлеу камерасының бұрыштарын шектейді. Дәліздің бүйірінде айуан (айван) түріндегі бөлмелер орналасқан, олар аркалы өтетін дәліздермен жалғасқан және өз кезегінде айналмалы дәлізге қарай ашылады, ал оның іздері ескерткіштің солтүстік беткейінен табылған. Бөлменің қабырғалары алебастрмен сыланған. «Мүрдені шығарып қою салты» еденде немесе сыпада жүзеге асқан, бәлкім қабір зембілдері мен тақтайша үстелдерге де атқарылған болар. Қайтыс болған адамджардың жанына құрал-саймандар молынан қойылған. Тіпті тоналғаннан кейін де алтын тоғалар, сырғалар, моншақтар (алтыннан және асыл тастардан дайындалған) қалған. Кесенеден табылған керамикалық кешендердің қаладан және оның екінші (ішінара бірінші де) құрылыс кезеңінен шыққан қыш ыдыстарға ұқсастығы аңғарылады. Кесене керамикаларының арасынан балшықтан дайындалған оссуарийдің немесе білік жапсырылған табыттың бірнеше бөлшектері де кездескен.

Дөңгелек қабір құрылыстарының ішіндегі ең ерте кезге жататыны Шірік-Рабат қаласының оңтүстік-шығыс бөлігіндегі ғимарат (диаметрі 38,5 м, сақталған биіктігі 8,5 м) болып табылады. Оның ішкі кеңістігі ортасында кесіп өтетін екі қабырғасы (қалыңдығы 3 м) бар төрт шаршы (әрқайсысы 5,9х5,9 м) бөлікке бөлінген. Солтүстік бөлмелері дараланғанымен, оңтүстік дәліз арқылы жалғасқан. Оңтүстік-шығыс бөлмеге оңтүстік жақтан кіретін 10 метрлік дәліз жалғасқан. Қалың сыртқы қабырғадан 7,25 м биіктіктен жоспары шаршы түрінде кішкене дәліз (ені 0,5 м) өткен, оның әрбір жағынан екі тікбұрышты ұңғыма (4х1,3 м) арқылы шағын камераларға өтетін тарлау орын жасалған. Ғимараттың астынан шағын цоколь соғылған, бөлме едендеріне кірпіш қаландысы төселген, ал кіретін тар дәлізге пандус істелінген. Қабырғаны бойлай кең әрі биік сыпалар созылып орналасқан, оларға қайтыс болған адамдардың денесі мен құрал-саймандар қойылған. Одан кейін мүрдені өртеу ғұрпы жүзеге асырылған.

Жоспары дөңгелек кесенелердің (диаметрі 15-20 м) басым бөлігі пахса блоктары мен тік бұрышты шикі кірпіштерден (негізгі стандарты 50х30х12 см) тұрғызылған, және де қазіргі жер бетінен 3-5,5 м биіктігін сақтап қалған.

Кесенелерді зерттеу, олардың басым бөлігінің ішінен қайта-қайта құрылыс жасалғандығын көрсетіп берді, олардың барлығы бірнеше рет өлікті жерлеу үшін пайдаланылды, сондай-ақ бір кесененің өзінде кремация да жасалды, ағаш табыттарға, зембілдерге мүрдені қойып жерлеу де жүзеге асқан болатын.

Жоспары дөңгелек қабір құрылыстарының арасынан күмбезді Баланды-2 кесенесі (диаметрі 16 м, сақталған биіктігі 4,5 м) де айрықша көзге түседі. Оған кіретін есік ғимараттың оңтүстік бөлігінде орналасты және ол аркамен жабылған портал түрінде болды. Орталық дөңгелек бөлме (диаметрі 5,5 м) жалған күмбезбен жабылған. Ғимарат сырты үш бұрыш «күректермен» өңделген. Кесене ілкі замандарда тоналған, сондықтан да тек қабір құрал-саймандарының тек қалдықтары, соның ішінде керамикалық кешендер мен ағаш табыт пен зембілдердің бөлшектері ғана сақталған.

Шірік-рабат мәдеиетінің кесенелерін зерттеу, олардың арасындағы ең ерте кезеңге жататындары алғашқыда өртелген айналмалы дәліздері барлары деп санауға мүмкіндік береді.

Шірік-рабат мәдениетінің жалпы мерзімі б.з.б. ІV-ІІ ғасырларды қамтиды.

Сармат мәдениетінің (әсіресе аумағы жағынан жақын жатқан Оңтүстік Орал маңындағы ескерткіштерді алып қарастырғанда) материалдарындағы қару-жарақтардың ұқсастықтарына қарағанда, шірік-рабат мәдениеті б.з.б. V-ІV ғасырлар шебінде басталуы да ықтимал.

Шірік-рабат мәдениетіне жататын археологиялық нысандардан сан алуан керамика алынып, зерттелінген. Олар: көзе, қазандық, тостаған, табақша, т.б. Цилиндрлі су ағары бар көзелерді де ерекше айта кетуге болады. Қазандық секілді ыдыстар басқаларына қарағанда өте сирек ұшырасады. Қыш ыдыстардың кең таралғандарының бірі жұмыртқа тәріздес көзелер еді. Жапсырылып істелінген ыдыстардың бір бөлігі ою-өрнекпен сәнделінген. Қызыл және қызыл-қоңыр ангоб жағу да кеңінен орын алған. Шірік-рабат мәдениетіне тән қыш ыдыстардың бір бөлігі Орта Азия аудандарындағы (Ежелгі Парфия, Соғды) керамикалармен де үндеседі. Бұл ұқсастық көне байланыстардың түбі кейінгі ахеменидтер кезеңінде бір орталықтан (бәлкім, Парфия немесе Бактрия аумағанан) таралғандығын да аңғартатын сияқты.

Табылған қару-жарақтар өте аз, себебі қатардағы кесенелерде олар тіптен жоқ, ал бай кесенелер өз заманында-ақ тоналып кеткен. Әйтсе де ең көп ұшырасатындары – жебе ұштары. Әсіресе төлкесі шығыңқы және жасырынған үш қалақты және үш қырлы жебелер көп кездеседі.

Шірік-Рабат қаласындағы обадан табылған жалғыз семсер б.з.б. V-ІV ғасырлармен мерзімделген.

Сақталуы нашар бір қанжар пластиналы темір сауыт бөлшектерімен бірге Шірік-Рабаттағы дөңгелек қабір ғимаратынан табылған.

Ат әбзелдерінен тек бір бүтін екі тесікті мүйіз сулық қана ұшырасқан.

Бәбіш-Молда-2, Шірік-3 кесенелерінен, Шірік-Рабаттың дөңгелек және шаршы пішінді кесенелерінен әшекей бұйымдары көптеп табылған. Бұл ескерткіштерден алтыннан, күмістен және қоладан жасалған тоғалар, сырғалар, алқалар, сақиналар, қоңыраулар мен ахемендік халцедон мөрі аршып алынған. Әсіресе шыныдан, алтыннан, тастан (яшма, гагат, сердолик, янтарь, ляпис-лазурь, халцедон) дайындалған моншақтар сан алуандығымен ерекшелінеді.

Сән үшін бояу жағатын заттар кешені (сүйектен және қоладан жасалған қасықтар, шағын ыдыстар, т.б.) де табылған. Өрнектелген сүйек пластиналар да ұшырасады. Піл сүйегінен дайындалған ойықшалардың бірінде көк паста болған. Сүйектен дайындалған бөлшектер сәндік сандықшалар қабырғасын әшекейлеп тұрған.

Шірік-рабат мәдениетін қалдырған тұрғындырды жазба дереккөздері бойынша белгілі бір тайпамен немесе халықпен етене жақындастырудың маңызы ескерткіштердің тек географиялық орналасуынан ғана емес, сонымен бірге оларды зерделеу негізіндегі бірқатар пайымдаулардың жасалуынан да туындайды. Біріншіден, шірік-рабат археологиялық кешенінің Сырдария төменгі ағысындағы (Ұйғарақ, Оңтүстік Түгіскен) сақтар мәдениетінен бастау алуы, кем дегенде, б.з.б. ҮІІ ғасырдан б.з.б. ІІ ғасырға дейін осы аумақтағы тұрғындардың этникалық біртұтастығын жорамалдауға жетелейді. Екіншіден, шірік-рабат мәдениетінің кешендерін дай (дах) тайпаларымен немесе С.П.Толстов пікірінше, апасиактармен байланыстыруға ұсыныс жасауға толық негіз бар.