Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі қазақстанның тарихи-мәдени мұрасы

65 
ХIХ ғасырдағы-ХХ ғасырдың басындағы
Қазақстанның мерзімді баспасөзінің дамуы
Қарағанды мемлекеттік
техникалық университетінің 
 
«Қазақстан тарихы» кафедрасының 
 
аға оқытушысы
А.А. Әбдірахманова 
 

Қазақстан журналистикасының тарихы ұзақ жылдар бойы аз зерделенген 
болып қалды және бұрынғы уақыттағы, әсіресе сталиндік қуғын-сүргін 
кезеңіндегі ұлтшылдар, түрікшілдер, исламшылдар белгісі желімделген 
көптеген публицистерге тіпті тыйым салынған болды. Кеңестік идеологиялық 
машина жұртшылыққа олардың еңбектерін жақындатпаған. Қазіргі уақытта 
Алаш-Орданың рухани көшбасшыларының идеялары қазақстандық қоғамның 
қоғамдық-саяси ойының дамуына қосқан үлкен ғылыми үлес болып табылады, 
сондай-ақ қазіргі ұрпақ үшін журналистика теориясының қайнар бұлағы болып 
табылады.
Егеменді Қазақстан журналистикасының бұрынғы өзіндік тарихы және 
сабақтастық дәстүрі бар. Кеңестік кезең журналистикасының өзгеше 
тенденциясы бар. Бұл кезеңде коммунистік идеологияның қыспағымен 
талданатын жарияланымдардың ұлттық мазмұндылығы көлеңкеде қалып 
қойды. Сондықтан берілген кезең егеменді тәуелсіз мемлекет журналистикасы 
тарихының талаптары тұрғысында қарастырылады, мұнда бұрыштың басында 
ғасырлар бойы тәуелсіздікті аңсаған халықтың рухани мұрасын зерттеу және 
шынайы көрсету тұрған.
Қазақ журналистикасының тарихы оның негізін салушылардың 
публицистикалық мұрасынан басталады. Бұл – Абай, Ш.Ш. Уәлиханов, Ы. 
Алтынсарин. Олардың ағартушылық шығармашылығының қазақ қоғамының 
өміріндегі жаңа құбылыс – ана тіліндегі журналистиканың пайда болуының 
жаршысы болып табылғаны даусыз. Сонымен 1870-1882 жылдарда қазақ 
тілінде шыққан бірінші газет "Түркістан уалаятының газеті" деп аталды. Бұл 
басылым Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы - "Түркістан 
ведомостеріне" қосымша болды. Аптасына төрт рет шыққан. Екі шығарылымы 
қазақ тілінде, екеуі – өзбек тілінде. Газет патша өкіметінің мүдделерін білдіруге 
бейімді болды. Алайда оның беттерінде қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси 
проблемалары туралы, Қазақстанның жергілікті халқының әдебиеті, өнері 
туралы мақалалар, хат-хабарлар, естеліктер пайда бола бастады. 
1870 жылдан бастап 48 жыл бойы Ташкентте "Түркістан ведомостері" 
газеті шықты. Бұл газеттің мақсаты Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон 
Кауфманның ұсыныстық ескертуі бойынша өлкені зерделеу болды. Патша 
өкіметі кейіннен ассимиляция және Қазақстанды метрополияның арзан шикізат 

66 
шылауына айналдыру саясатын жүргізу үшін, пайдалы қазбаларды, 
этнографияны, жергілікті халықтың ішкі әлеуметтік-саяси, экономикалық 
өмірін зерттеуде мүдделі болды. 
1888-
1902 жылдары Орынборда "Ақмола облыстық ведомостеріне" 
қосымша - "Дала уалаятының газеті" атты газет басып шығарылды. 1894 
жылдан бастап газет қазақ тілінде бұрынғы атауымен шықты, ал орыс тілінде
"Қырғыз даласының газеті" деп қайта аталды. Редакциялық алқада Ешмұхамбет 
Абылайханов, Дінмұхамет Сұлтанғазин, Рақымжан Дүйсенбаев болды. Газет 
патша өкіметінің, жергілікті биліктің өкімдерін, жарлықтарын жариялады. 
Басылым ресми және ресми емес бөлімдерден тұрды. Екінші бөлімнен оқырман 
қазақтардың ішкі өмірі туралы мақалалар, ақпараттық естеліктер табатын 
болған. Басылым ресми және ресми емес бөлімдерден тұрған. Материалдардың 
көпшілігі жазушылардың, ақындардың әдеби шығармаларына арналған. 
Бөлімнің газеттік жолақтары Ж.Н. Потаниннің, Н.М. Ядринцевтің, Л.К. 
Чермактың сөйлеген сөздеріне берілді. Басылымның көп еңбегі – ол үлкен
жазушылар саңлақтарын жетілдірді. Оның беттерінде қазақтың көрнекті 
ағартушы-ақындары, публицистері, фольклористері М.Ж. Көбеев, Б. Адықов, К. 
Бабажанов, А. Диваевтың және т.б. еңбектері алғаш жарық көрді. 
1990 жылдардан бастап қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси өмірінің 
шиеленісуімен алғашқы марксисттік басылымдар пайда болды. Лениндік 
"Искра", "Вперед", "Пролетарии", "Социал-демократ" және басқа баспа 
басылымдары қазақ жұртшылығының қоғамдық-саяси өміріндегі жаңа 
бағыттың жаршылары болды. Халықтың отаршылдыққа қарсы көңіл-күйін 
айқын білдіретін үнпарақтар мен үгіт қағаздар кеңінен таралды.
"Қазақ" (1907), "Серке", (1907), "Урал" (1907) газеттерінің пайда болуы
қазақ зиялыларының саяси белсенділігі туралы куәландырады. Ресейдің 
орталық бөлігіндегі 1905-1907 жж. көтеріліс осы басылымдарда орын алды. 
Патша өкіметінің көшіп-қону саясаты, қазақ ауылындағы қарама-қайшылықтар-
дың шиеленісуі, билікке бағынбауға шақыру газеттердің осы кезеңдегі басты 
тақырыбы болды. М. Дулатовтың қазақ жұртшылығына арналған мақаласының 
символдық мәні бар, онда патша өкіметінің отаршылдық күштеу саясаты және 
өз құқықтары үшін күреске шақыру туралы сөз болды. Қазақ еңбекшілері 
атынан ауыр жағдай және патша шенеуніктерінің жасап жатқан заңсыздығы 
туралы билік өкілдеріне жазған ашық хаттың маңызы аз емес. 1 және 2 
Мемлекеттік Думаның жұмысы туралы материалдар, қазақ депутациясының 
сөйлеген сөздері қазақ халқының саяси мәдениетінің дамуына қосқан үлкен 
үлес болып табылады. 
Отарлық халықтардың "Мұсылмандық қозғалыс" ретінде саяси бірігуінің 
жаңа белгілерінің пайда болуы және оның кейінгі бекітілуі отаршылдыққа 
қарсы бағыттағы газеттер мен журналдардың басты тақырыбы болды. 
Қазақстандағы бірінші кәсіподақтық баспа органы - "Трудовая жизнь" журналы 
(Семей, 1907) үкіметке қарсы сөйлеген сөздерге толы болды. В.В. Куйбышевтің 
басшылығымен "Степная газета" (Петропавл, 1907) алғашқы партиялық ресми 
газеті шықты. Азаттық қозғалысты көтеру жылдарында қазақ демократиялық 
баспасөзі пайда болды. "Қазақстан" газеті (1911-1913 жж.) – ілгерішіл зиялы 

67 
қауым органы. Басылымның жалпы демократиялық және ағартушылық бағыты 
болды. Газетте Қазақстанның қоғамдық, экономикалық және мәдени өмірінің 
маңызды проблемалары жарық көрді. Демократиялық ойды дамытуда Е. 
Буйрин, Ж. Қарашев, Б. Қаратаев, С. Мендешев публицистикасының үлкен 
маңызы болды. 
1912 жылдан 1914 жылға дейін Қазақстан аумағында "Правда" қоғамдық-
саяси газеті таратылды, Петербург (1912-1914). Онда Қазақстанның 
проблемаларына арналған материалдар жарияланады. Қазақстан бойынша 
"
Правда" газетінің корреспонденті Ж. Болғанбаев болып табылды. 1911-1915 
жылдары "Айқап" алғашқы қоғамдық-саяси журналы шықты. Журналдың 
негізін қалаушысы және редакторы М. Сералин (1872-1929) болды. 
Басылымның негізгі қызметкерлері – С. Торайғыров, С. Сейфуллин, С. Көбеев, 
С. Дөнентаев және т.б. Журналда қазақ депутаттарының мұсылмандық 
фракциялардың жұмысына қатысуының толық тарихы берілді, Мемлекеттік 
Думаның жұмысы баяндалды. Қазақтың қоғамдық ойын, әдебиеті мен
публицистикасын дамытуда және ағартушылық дәстүрлер негізінде журналдың 
ролі орасан болды. Соңғы жылдары журнал А. Байтұрсыновтың және М. 
Дулатовтың редакциясымен шыққан "Қазақ" газетімен пікір таластырды. 
Аграрлық-экономикалық және әлеуметтану проблемалары бойынша екі 
көзқарас байқалды. Әрі қарай да бұл екі басылым әрі қарай дамыту жолын 
таңдау туралы, бостандық пен тәуелсіздік үшін күрес тактикасы мен 
стратегиясы туралы пікір таластырды. 
Қазақ журналистикасының шежіресіндегі маңызды кезең – қазақтың озық 
зиялыларының саяси орталығы болып табылған, "Қазақ" қоғамдық-саяси 
газетінің (1913-1918) пайда болуы. Газет, қазақ халқының мүдделерін білдіріп, 
оның мінбесі, құқық қорғаушысы болды. 1916 жылғы ұлттық көтеріліс 
кезеңінде бүкіл процесті шынайы баяндап, халықты топтасуға және бірлікке 
шақырды. Атап айтқанда газет көп шамада ілгерішіл ұлттық зиялы қауымның 
саяси жұмысын ұйымдастырушы болды, оның қорытындысы тәуелсіздік үшін 
күрестің тактикасы мен стратегиясын жасау болды. Газеттің партиялық 
бағдары болды. "Алаш-Орда" ұлттық партиясы "Қазақ" газеті идеяларының 
әсерімен қалыптасты. Газет Ресей мұсылмандарының съезін белсенді баяндады, 
мұнда патша өкіметіне тәуелді халықтар діни ғана емес, сонымен бірге саяси 
талаптарды да қойды. 
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде патша өкіметінің отаршыл 
халықтарға қатысты езуі күшейді. Ауыр алым-салым, патша шенеуніктерінің 
жүгенсіздіктері, қазақ қоғамының жіктелуі, тұрмыс cалтының бұзылуы, бұқара 
халықтың кедейленуі және қайыршылануы қоғамдағы әлеуметтік қобалжу-
шылыққа әкеледі. Жаппай бағынбаушылық және жергілікті шенеуніктердің 
өкімдеріне қарсы ашық сөз сөйлеу фактілері болды. Бұл фактілер Б. Майлиннің 
және Ж. Тілепбергеновтің редакциясымен шыққан, Уфадағы "Садақ" (1915-
1918 жж.) қолжазба журналы, "Сары-Арқа" (1917-1918 жж.), М. Шоқайдың 
басшылығымен "Бірлік туы" (1917-1918 жж.) газеті, Қ. Кемеңгеровпен 
редакцияланатын, қазақ жастарының органы - "Жас Азамат" (1918-1919 жж.), 
М., К. Тоғысовтардың бастамасымен "Алаш" (1916-1917 жж.), "Ұран" және

68 
"Абай" қоғамдық-саяси журналы ретінде ұлттық басылымдарда көрініс тапты. 
Бұл басылымдар ұлт-азаттық қозғалыс көтерілген толқында шықты. 
Басылымдар беттерінде Қазан төңкерісі қарсаңындағы оқиғалар баяндалды. 
"Алаш-Орда" партиялары жұмысының барысы туралы хабарлар болды. 
Басылымдар материалдары отаршылдыққа қарсы сипатта болды. Ұлттық 
егемендік идеясын білдірді. "Алаш-Орда" партияларының идеялары қолданды, 
онда ұлттық автономия және биліктің бүкіл атрибуттарымен бірге өз 
мемлекеттігінің құрылысы үшін бағдарламамен сөз сөйледі. 
Ұлттық-отарлық езудің күшеюі, патша өкіметінің аграрлық саясаты,
өлкенің әлеуметтік-экономикалық өміріне капиталистік қатынастардың енуі
қазақ халқының ұлттық сана-сезімінің өсуіне әкелді. Қазақ қоғамындағы 
ұлттық қозғалыс біртекті емес болды, онда әр түрлі идеялық-саяси ағымдар бар 
болды, оның ядросы ұлттық зиялы қауым өкілдері, Петербург, Мәскеу, Қазан, 
Томск және Орынбор университеттері мен училищелерінің түлектері болды.
«Айқап» журналы және «Қазақ» газеті ұлттық зиялы қауымның әр түрлі 
идеялық-саяси ағымдарының пікірін аса толық білдірген. 
1911-19
15 жж. шыққан «Айқап» журналы (бастырушысы және редакторы 
– 
Мұхамеджан Сералин (1871-1929 жж.) Қазақстандағы идеялық-саяси ойдың
аграрлық-демократиялық бағыттарын білдірді. Онда Ж. Сейдалин, Б. Қаратаев, 
С. Торайғыров, С. Сейфуллин, Б. Майлин және т.б. ынтымақтасты. Журнал 
беттерінде аграрлық қатынастар, ағарту ісі және білім, қазақ ауылында ақша-
тауар қатынастарын дамыту проблемалары баяндалды, патша өкіметінің 
отаршылдық саясаты әшкереленді. «Айқап» журналындағы басты мәселе 
аграрлық мәселе болды, яғни жер қатынастары, көшпенділердің отырықшы-
лыққа ауысуы, агромәдениет мәселелері, шаруашылық жүргізу түрлерінің 
өзгеруі және т.б. болды. «Айқап» беттерінде тауар-ақша қатынастарының даму 
проблемаларына, мал шаруашылығының қарқындылығы мәселелеріне, қазақ 
шаруашылығының рынокпен тығыз байланыстарын анықтауға, кәсіпкерлікті, 
кооперацияны ұйымдастыру қажеттілігіне ерекше орын бөлінді. 
1912-
1918 жж. шыққан «Қазақ» газеті либералдық-демократиялық 
бағыттағы идеяларды білдірді. Онда қазақ конституциялық-демократиялық 
партияның және қазақ халқының жалпы ұлттық қозғалысының көшбасшысы, 
ғалым-экономист Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және т.б. 
ынтымақтасты. Басты аграрлық мәселеде олар жерге мемлекеттік меншікті 
(Ресей империясының) болдырмауды және оны қазақтардың меншігіне беруді, 
жерді сатуға тыйым салуды талап етті. Қазақ шаруаларының көшпелі 
шаруашылығы кезеңінде мал шаруашылығын дамыту туралы мәселеде
«Қазақ» газеті экономикалық кеңістікте мал шаруашылығының ролі жайлы, 
мал шаруашылығы қарқындылығының өсуі, кооператив қозғалысы және т.б. 
туралы айтты. 
Өлкенің қоғамдық-саяси өмірін дамыту саласында либералдық-
демократиялық бағыт қоғамның эволюциялық дамуын жақтады. «Қазақ» газеті 
большевиктер бір күннің ішінде халықтың өмірін, дәстүрлерін, сипатын күрт 
өзгертуге болмайтынымен келіспейді деп жазды. Газет олар билікті өз 
қолдарына алып, өз идеяларын күштеп жүзеге асырады деп есептеді. 

69 
Жалпы алғанда, өлкенің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси 
өмірінің дамуы туралы әр түрлі көзқарастарға қарамастан, «Айқап» журналы 
және «Қазақ» газеті өзінің беттерінде жалпы ұлттық идеяларды және қазақ 
халқының мүдделерін білдіре алды. 
Кейіннен, Кеңестердің шешімі бойынша мұсылмандық комитеттер 
Каспийдің арғы жағы облыста тыйым салынып қалды. Оппозицияның баспа 
органдары: «Түркістан курьері», «Түркістан сөзі», «Түркістан жаршысы» 
(Ташкент), «Асхабад», «Дала сөзі» (Петропавл), «Семей күні», «Алтай сәулесі» 
(Өскемен) газеттері жабылды. І Торғай облыстық Кеңестер съезінің шешімімен 
(наурыз-сәуір) 1918 ж. «Қазақ» газетіне тыйым салынды, ол өз кезінде 
либералдық-демократиялық қазақ зиялылары шоғырлануының бастамашысы 
болды. 
«Голос Алтая» (Өскемен), «Заря свободы» (Жетісу), «Известия 
Семипалатинских рабочих и солдатских депутатов» сияқты пробольшевиктік 
газеттерді, сондай-ақ қазақ тіліндегі «Көмек» (Верный), «Ұран» (Орда) 
газеттерін шығару жөнге келтірілді. 
Съездің насихаттау, үгіттеу және баспасөз мәселелері бойынша 
қаулысында кеңес өкіметі үшін зиянды басылымдармен және ой шабыттарымен 
ымыраға келмейтін күрес туралы сөз қозғалды. "Пролетарий" (Орынбор, 1917 
ж., қазан), "Заря" (Петропавл, 1917 ж., қыркүйек), "Крестьянская газета" 
(Верный, 1917 ж., желтоқсан) большевиктік басылымдарының, "Садақ" 
сатиралық журналының (Верный, 1917 ж.) жұмысы жөнге келтірілді. 
Журналистика аренасына Қазақстанның алғашқы кеңестік газеттері – 
Кеңестер 
органдары, 
"Известия 
Военно-революционного 
комитета" 
(Петропавл, 1917 ж., желтоқсан). "Известия рабочих и солдатских депутатов" 
(Семей, 1918 ж., ақпан), "Известия Тургайского областного комиссариата" 
(Орынбор, 1918 ж., ақпан). "Заря свободы" (Верный, 1918 ж., наурыз), 
"Объединение" (Павлодар, 1918 ж., сәуір), "Голос Алтая" (Өскемен, 1918, сәуір) 
алға шықты. 
Кеңестер ұлттық баспасөзді құру туралы шешім қабылдады. Бұл Назыр 
Төреқұловтың редакциялығымен "Қазақ мұңы" (Орынбор, 1918 ж., 16 сәуір),
"Жаңа тұрмыс" (Орал, 1917).
"Тіршілік" газеті (Ақмола, 1917-1918 жж.), Сәкен Сейфуллиннің 
басшылығымен кеңестік саяси құрылыс мүдделерінің сақшысы болды. 
Идеялық-саяси бағытты және ұлттық газеттердің негізгі тақырыптамасын Кеңес 
өкіметінің шешімдері мен өкімдері анықтады. Баспасөз беттерінде Кеңестердің
режимдік экономикасындағы жағымсыз элемент ретінде "кулактармен"
"идеялық күрес" жүргізілді.
Азаматтық соғыстың басталуымен Қазақстан да осы процеске 
жұмылдырылды. Алаш-Орда қазақ әскери құрылымдарын құру бойынша 
шаралар қабылдады. Қызыл Әскердің ұлттық бөлімшелері пайда болды. Ұлт-
азаттық қозғалыс көшбасшыларының баспасөз органдары қазақ халқының 
ұлттық мүдделерін қорғау туралы насихат жүргізді. Большевиктер мен "Алаш-
Орда" өкілдері арасындағы идеологиялық жұмыста қарама-қайшылықтар аса 
қатты шиеленісті. 

70 
Кеңестер әрекет еткен аудандардағы газеттер "Вестник Семиреченского 
трудового народа" (Верный, 1918 ж., 21 маусым), қазақ тілінде - "Жетісу 
еңбекші халық жаршысы" (кейінірек – Көмек), "Известия областного исполни-
тельного комитета Совета крестьянских, рабочих, киргизских (казахских), 
красноармейских и ловецких депутатов" (Орда, 1918 ж., 18 қараша) - "Яицкая 
правда" (1919 ж., 1 ақпан) - "Красный Урал" (1920 ж., наурыз) газеттері халық-
ты Қызыл Әскерді нығайтуға, ақ гвардияшыларға қарсы күреске шақырды. 
Газеттер беттерінде партияның YIII съезінің дерективті материалдары 
жарияланды. Большевиктік басылымдардың жаңа бөлімдері мен айдарлары 
енгізілді. "Голоса Семиречья" (1919 ж., 28 маусым) газетінің беттерінде рево-
люция мүдделерін қорғауға шақыратын плакаттар мен ұрандар пайда болды. 
Қазақстан облыстарында жаңа большевиктік баспасөз басылымдары пайда 
болды: "Яицкая правда", "Дұрыстық жолы", "Повстанец" (Қостанай, 1919 ж., 30 
қыркүйек) - "Красная степь" (1920 ж., қаңтар), Знамя борьбы и труда" (Семей, 
1919 ж., 2 желтоқсан) - "Степная правда" (1920 ж., 21 желтоқсан), "Қазақ тiлi" 
(Семей, 1919 ж., 4 желтоқсан), "Известия Павлодарского ревкома" (1919 ж., 
желтоқсан) "Красный Павлодар" (1920 ж., 11 наурыз). "Большевик" (1920 ж., 2 
қараша). "Мир труда" (Петропавл, 1919 ж., 5 желтоқсан), "Известия Усть-
Каменогорского уездного революционного комитета" (Өскемен, 1920 ж., 
қаңтар). "Советская власть" (1920 ж., тамыз). "Красный вестник" (Ақмола, 1920 
ж.). 
Идеологиялық майданда да оқырмандардың ойлары мен көңіл-күйлері 
үшін күрес жүрді. Редакциялар басшылық пен жатақхананың кеңестік 
принциптерін белсенді насихаттады. 
Кеңестер билігін бекіткен соң мерзімді баспасөз қоғамның қоғамдық 
өмірінің барлық сфералары сияқты партиялық принциптерге бағынған. 
Баспасөзді жаппай басқару идеологиялық жұмыстың барлық буындарында 
жүзеге асырылды. Басылымдар бірыңғай сипатты иеленді. Сондай-ақ сөз 
сөйлеу тақырыптамасы мен проблематикасы да бір ізге салынды. Баспасөзде 
сөйлеудің басты тақырыбы Кеңестер ұстанымдарын нығайту және
коммунизмнің сыртқы және ішкі жауларымен күрес бойынша партиялық 
съездердің шешімдері болды. 
"Известия Киргизского Комиссариата по военным делам" (Орда, 1919 ж., 
қазақ және орыс тілдерінде), "Правда" – Актөбе майданының саяси бөлімінің 
газеті сияқты әскери басылымдар пайда болды. 
Қаз. АКСР пайда болуына байланысты алғашқы республикалық 
басылым-дар пайда болды. Бұл – "Ұшқын" газеті - Кирвоенревком органы -
(Орынбор, 1919 ж., 17 желтоқсан) - "Социалистiк Қазақстан" республикалық 
партиялық газетінің негізін салушы, "Известия Киргизского края" (Орынбор, 
1920 ж., 1 қаңтар) - "Казахстанская правда" газетінің негізін салушы, "Красная 
молодежь" – бірінші республикалық кеңестік жастар газеті" (Орынбор, 1919 ж., 
шілде), Қазақстанның жастарға арналған газеттері мен журналдары - "Молодой 
боец" (Орал), "Юный степняк" (Ақмола), "Юный пролетарий" (Верный), қазақ 
тіліндегі бірінші республикалық жастарға арналған басылымдары, "Жас 
қайрат" (Ташкент, 1921 ж., 22 наурыз - Қазақстан ЖОЛК ОК органы - 

71 
"Лениншiл жас" негізін салушысы, "Өртен" газеті (Орынбор, 1922 ж., қараша), 
"Жас қазақ" журналы - ЖОАК обкомының органы (Орынбор, 1923 ж., қараша). 
Осы жылдары баспасөз басылымдарының партияның әсеріне тәуелділігі одан 
да күшті байқала бастады. Газеттер мен журналдар марксистік-лениндік 
теорияның идеологиялық мақсаттарының қызмет көрсетуші құралы болып 
табылды. 
Лениндік кооперативтік жоспарды, еңбекшілерді коммунистік 
тәрбиелеуді насихаттау жүргізілді. Қазақстан баспасөзі партияға лениндік 
шақыруды қолдады. 
Ф.И. Голощекиннің (Кувджак) тағайындалуымен Қазақстан тарихында 
белгілі "Қазақстандағы Кіші Октябрь" кезеңі болды. Сол кезеңнің мерзімді 
баспасөзінде "Кіші Октябрьдің" мәні және негізгі мақсаты ашылды. Газеттерде
Алаштың зиялы қауымына шабуыл жасау және оларды қудалау күшейді. Алаш 
қозғалысының көшбасшыларына қарсы қуғын-сүргін шаралары қабылданды. 
Баспасөз ірі ауыл шаруашылықтарын жою, қазақ шаруаларын жаппай 
отырықшылыққа күштеп ауыстыру үшін "күреске" жұмылдырылды. Газеттер 
мен журналдар осы процесті қазақ қоғамы өмірінің мәдени жағдайларына қол 
жеткізу түрінде баяндады. Республикалық БАҚ беттерінде ауыл 
шаруашылықтарын жаппай ұжымдасуға өтуге белсенді насихаттау жүріп 
жатты, жаппай ұжымдасу әдістері, түрлері мен қарқындары баяндалды. 
Шаруашылықтың дәстүрлі құрылымы ыдырады. Бұқара халықтың күштеп 
ұжымдастыруға қарсы наразылығы, Қазақстандағы 1929-1931 жж. көтеріліс, 
оның себептері, қозғаушы күштері және барысы Кеңестердің революциялық 
жаулап алған жауларының әрекеттері ретінде жеткізілді. 
Қазақстанды индустрияландыру саясатының орны ерекше болды.
Индустрияландыру барысын республикалық баспасөзде баяндау, индустрия-
ландыру жолдары мен әдістері туралы даулар мен теориялық пікір таластар 
республика басшылығының асыра сілтеуі мен ауытқуының шынайы 
картинасын берді. 
М. Шоқайдың, С. Асфендияровтың, С. Сәдуақасовтың және басқалардың 
ҚазАКСР басшылығының индустрияландыру бойынша саясатын шынайы 
бағалауы басылымдар беттерінде ұлттық, Кеңестерге дұшпандық ретінде 
жеткізілді. РКП(б) ОК Хатшылығының қазақ баспасөзінің жағдайы туралы 
1925 жылдың 2 наурызындағы қаулысымен жаңа басылымдар ашылды. Бұл 
"Жаңа мектеп" (1925 ж., тамыз – кейіннен "Қазақстан мектебі"), "Әйел теңдігі" 
журналдары (1925 ж., шілде - кейіннен "Қазақстан әйелдері". 
Партиялардың баспасөзді басқарудағы ролі жыл сайын арта бастады. 
РКП(б) ОК Ұйымдастыру бюросының қазақ баспасөзі туралы қаулысымен 
(1925 ж., 23 қазан) партиялардың баспасөзді басқарудағы ұстанымдарын 
нығайту үшін партияның өлкелік комитетінде дербес баспасөз бөлімі құрылды. 
Қазақ зиялыларының көшбасшылары Т. Рысқұлов, С. Асфендияров, С. 
Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев және т.б. кеңестік саясат шеңберінде 
ұлттық мүдделерін іске асыруға ұмтылды. Алайда бұл сәтсіз нәтижеге әкелді. 
Бұл проблемалар республикалық баспасөз беттерінде кеңінен баяндалды. 
Дәрістік курста ұлттық мәселені шешуде таптық-партиялық принциптің 

72 
сипаттамасы берілді, оның ұлы державалық мәні айқындалды. Республикада 
ұлттық мәселені кеңестік режим шеңберінде шешу бойынша үш саяси топ 
көзделді. Баспасөз Қазақстандағы әр түрлі саяси топтар арасындағы "күштерді 
теңгеруді" іске асыру саясатын сипаттады. Газеттер мен журналдар беттерінде 
ұлттық бедерсіздіктің айқындалуын көтермелеу саясаты жүргізілді. "Алаш-
Орда" көшбасшыларын талқандаған соң идеялық жаулармен күрес жалғасты. 
Олардың жағына большевиктік баспасөз партия жарлықтарын және С. 
Сәдуақасовты, С. Қожановты, Ж. Мыңбаевты және басқаларды басшылыққа 
алып жазды. 
Баспасөз Кеңес өкіметінің мәденит пен ғылым саласындағы жетістіктерін 
кеңінен баяндады. Қарама-қайшылықтар мен проблемалар уақытша және толық 
шешілетін деп аталды. Қазақ тілінің араб алфавитінен латынға, кейіннен 
кириллицаға ауысуын баспасөз партия комитетінің дұрыс шешімі ретінде 
насихаттады. А. Байтұрсыновтың және оның ізбасарларының алфавитті 
ауыстыруға қарсы шақыруын баспасөз негізделмеген деп санады. Мәдениеттің 
ұлттық негіздеріне жаппай қысым көрсетілді. Мәдениет пен өнердегі 
социалистік реализм басты идея бола бастады. Баспасөз М. Әуезов, С. Мұқанов, 
Ж. Мұстафин, С. Ерубаев, А. Затаевич, М. Төлебаев сияқты жазушылар мен 
сазгерлердің шығармашылық қызметін насихаттады. Баспасөз беттеріндегі 
күрес саяси сферадан "буржуазиялық ұлтшылдықпен" мәдениет сферасына 
ауысты. 
Баспасөз қоғамның идеологиялық көзқарастарының тазалығы үшін 
қозғалысты бастаушы болды. Газеттер мен журналдар материалдары бойынша
1937-
1938 жж. Жаппай қуғын-сүргін барысы, оның ауқымдары, қайғылы 
салдары туралы байқауға болатын еді. М. Шоқайұлы – саяси эмиграция 
қызметінің негізін қалаушы. Оның "Яш Туркестан" журналы, "Туркестан под 
властью "Советов" кітабы ұлттық республикалардағы коммунистік саясаттың 
айқын сипаттамасын береді, отаршылдық мәнін ашады. 
Мерзімді баспасөз этникалық сана-сезімді қалыптастырудың және мәдени-
ағарту және саяси акцияларды кеңейтудің маңызды факторы болып табылды. 

жүктеу/скачать 1,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: