Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
абба болып өзгеше ретпен келуі өлең шумағында да уыс толқынының түрленіп, басқаша сипат алуына себін тигізген. 7-8 буынды
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| абба
болып өзгеше ретпен келуі өлең шумағында да уыс толқынының түрленіп, басқаша сипат алуына себін тигізген. 7-8 буынды сегіз тармақтан бір шумақ құраған. Құбақандап бозара, Көтерілді көк жиек. Нұр сәулесі көк жара, Берді аспанға таң қылаң. Сөнді жұлдыз шоқтайын, Түн түндігі түрілді. Шалқып жанған оттайын Атты қырда жазғы таң. (І.Жансүгіров) Осы шумақты төрт тармақтан екіге бөліп қарасақ, әрқайсысында бірінші, үшінші тармақтар өзара үйлескен де, екінші тармақ ұйқастан тыс қалады. Төртінші тармақ та басқа үш тармақтың ешқайсысымен үйлеспейді, бірақ төртінші тармақ пен сегізінші тармақ үйлеседі. Сегіз тармақты шумақтың бірлік-тұтастығына себепші болып тұрған да бір жағынан екі төрт тар мақты бөлшектердің ұйқас өрнегі ұқсас келетіндігі болса, екінші жағынан, осы төртінші және сегізінші тармақтардың бірімен-бірі ұйқасатындығы. 11 буынды өлеңде ақсақ ұйқасты ( ааба ) әрі қарай аттамалы ұйқас түрінде ( вагада ...) жалғастырып әкету, сөйтіп негізгі ұйқасты бір тармақты тастап кетіп, қайталап отыру арқылы ұзақ сақтау тәсілі жиі қолданылады. Абай «Қан сонарда бүркітші шығады аңға», «Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап» өлеңдерінде асқан шеберлікпен қолданған. 11 буынды өлшеммен жазылған лирикалық шығармаларда (әсіресе кейінгі кездерде) кезекті ұйқас та қолданылып жүр. Жайнады Қазақстан жалауы да, Лениннің күн нұрының тармағы боп. Жіберді гүлге бөлеп даланы да, Байлықтың нелер түрі қаулады кеп. 364 Немесе: Бір мен емес, Советтің бар адамы Биік жанды боп өсті, денесі алып. Барар беті белгілі, нық қадамы, Көш басшысы – партия, жолы жарық. (С.Мұқанов) Кезекті ұйқас қолдану бұл өлшемде өлең ырғағына жеңілдік бере қоймағанымен, ол сөздің интонациясына біраз өзгешелеу сипат қосады. Өлеңді осылай үйлестіргенде шумақтағы соңғы екі тармақпен қатар алғашқы екі тармақты да мағыналық, интонациялық-синтаксистік жағынан біртұтас етіп құру қолайлырақ келеді. 11 буын ды өлшемді қолданғанда шумақты бес тармақты шумақ үлгісі (ұйқасы – ааббб) : Жолдар, жолдар мені алыс апарыңдар, Апарыңдар, ұзаққа сапарым бар; Қаламдаймын әлі мен ұшталмаған, Өткізіңдер шөлдерден құс қонбаған, Сын тақпасын дос түгіл, дұшпан маған. Қайғың болса, тартайын тақсіретін, Ғұмыр болса, көрейін пәк суретін. Пәк суретін ғұмырға кез болайын, Достар түгел көретін көз болайын, Әйтеуір мен тынымсыз қозғалайын. (Т.Айбергенов) Бес тармақты шумақты басқаша үйлестірген: Айнытпастан таныған ақ-қараны, Осы бір жан өзімдей боп барады. Неден секем алды екен, сақтанады? Көңіліне көлеңке түсірді ме Көбік езу біреудің даттағаны? (М. Мақатаев) 11 буынды өлеңнің соңғы бунағы 3 буынды түрінде де тармақтарды топтастырып шумақтау, үйлестірудің өзгеше мүмкіндіктері бар екенін байқаймыз. Ертеден қалыптасқан жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|