Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі жүсіпов нартай қуандықҰЛЫ

Сонымен қатар зерттеуші С.Мұқановта «Едіге туралы» жырдың ең алғаш Қанжығалы руынан шыққан Жұмағұл ақыннан 1841 жылы жазып алған Шоқан Уәлиханов деген дерек бар екенін айта келе, деректе жаңылыс бар екенін, Шоқан 1837 жылы туды дей отырып, демек 1841 жылы Шоқан 4 жаста, ол жаста Шоқанның жазып алуы мүмкін еместігін де қоса көрсеткен [260].

Міне, бұдан байқағанымыз: біріншіден, Жұмағұл ақын Қанжығалы руынан емес, Қыпшақ екендігі; екіншіден, нұсқаны Шоқан Уәлиханов 1841 жылы жазып алған жоқ, керісінше, алғаш тыңдағандығы; үшіншіден, мәтінді алғаш қағаз бетіне түсіруші Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов екендігі; төртіншіден, тек 1842 жылы қағазға түскен үш нұсқа негізінде ғана барып толыққанды үлгі Шоқан мен әкесі Шыңғыс арқасында ғана құрастырылғаны баяндалса; бесіншіден, ол кезде Шоқан 4 жаста емес, керісінше, туған жылы 1835 екендігін ескерсек [261] 7 жаста болғандығын танытады. Демек мұндай сілтемелер көрсеткішінде сәйкессіздіктің болуы ғылымда елеулі кемшіліктердің бірі болса, сонымен қатар Кеңес үкіметі тұсында басылым көрген басқа да жинақтардың ғылыми негізінде жарық көрмегенін байқата алады.

Одан әрі С.Мұқанов бұл жыр үлгісі қайтадан 1925 жылы Мәскеудегі «Күншығыс» баспасынан белгілі ғалым Қаныш Сәтбаев құрастыруымен қайта басылғанын сөз етеді [257, 593 б.]. Тек баспа аты «Кіндік» орнына [262] «Күншығыс» деп қате басылған болуы керек. Сондай-ақ «Едіге батырдың» тағы бір қазақша нұсқасын 1925 жылы Ташкентте Ә.Диваев бастырғаны да айтылады. Сонымен қатар түркі тілдес елдердің көбінде «Едіге батыр» туралы ертегілер де, жырлар да бар дей отырып, С.Мұқанов олардың ішінде ең толығы да, ең көркемі де «ескі» дәуірден сақталып келе жатқан, «ескі» ауылдың әдет-ғұрпы көп сақталғаны да т.с.с. ол- Шоқан Уәлихановтың жазып қалдырған нұсқасы екендігін айтады. Және де осы нұсқа жинаққа кіргізілгені ескертіледі.

Ал, «Қобыланды батыр» жыры турасында С.Мұқанов [260, 594-596 б.]: Орынбор архив кеңесінің мәліметі бойынша Елек қорғанынан Ойылға жүретін жолдың үстінде «Қобыланды» бекеті бар екендігін; тағы бір мәлімет бойынша Ақтөбе ауданы Қарақобда өзенінің бойында, Електен 40 шақырымдай жерде Қобыланды батырдың моласы бар екендігі турасында т.б. айтылған жорамалдарды келтіре отырып, батырдың қай заманда жасаған тұлға екендігін нақты дәлелдейтін мәліметтердің жоқтығына, тек үш түрлі пікірдің барлығына назар аудартады: « 1) «Едіге батыр» жырында өкпелеген Едігені қайтарып әкелу үшін Тоқтамыс хан 9 батыр жібереді: Соның біреуі- Қобыланды. Егер бұл мәлімет рас болса, Қобыланды XIVғасырдың аяғында, XV ғасырдың басында жасаған адам;

Демек «Қобыланды батыр» жырындағы негізгі тұлға Қобыландының тарихта болғандығын дәлелдеу үшін түрлі жер-су аттарын, тіпті шежірені т.с.с. қолдануынан, біз ғалымның жалпы батырлар жырларын қазақ тарихының бір көшірмесі ретінде қарастыру мәселесін, яғни Кеңес үкіметі тұсындағы фольклорды зерттеушілерде, көбінесе батырлық жырды тарихи тұрғыда ғана қарастыру басымдау болғанын айқындайды.

Сонымен қатар ғалым: «Қобыланды батыр» жырын татар, қарақалпақ сықылды түркі тілдес елдердің әдебиетінде де кездесетінін; 1917 жылы Беляев деген кісінің қарақалпақ тіліндегі «Қобыланды батыр» жырын жазып алғанын; бұл жырдың аты «Қобыланды» болғанымен, мазмұны қазақтағы «Қобыландыдан» өзгешелеу екендігін; ал татар елінде «Қобыланды» қысқа ғана ертегі түрінде келетінін; жырдың ең көлемдісі де, көркемі де қазақша нұсқасы екендігін т.с.с. жан-жақты саралайды. Сондай-ақ қазақта «Қобыланды батыр» жырының ең соңғы нұсқасын жырлаушы Батыс Қазақстан ақыны Марабай екендігін таныта отырып, осы Марабай нұсқасы 1913 жылы араб әрпінде Орынборда кітап болып басылып шыққаны сөз болады. Ал, екінші бір нұсқасын Түркістан елінен жазып алып, 1925 жылы Ташкентте кітап етіп шығарған белгілі ғалым Ә.Диваев екендігін де т.с.с. сөз етеді. Осы жинаққа сол Ә.Диваев нұсқасы алынғаны да ескертіледі.

Келесі «Алпамыс батыр» жыры [260, 596-597 б.] төңірегінде сөз қозғаған С.Мұқанов жырдың негізгі бейнесі Алпамыс тарихта болған адам ба, болса қай кезде өмір сүрген деген сауалдар қояды да, нақтылы деректің жоқтығын айтады. Одан әрі: Алпамыстың баласы Жәдігердің ХІХ ғасырдың бас кезінде Россия әскерімен соғысқанын бейнелеген Түркістан елінде «Алатай, Қарақұл» атты поэма бар дей отырып, шығармадағы Алатай- Жәдігердің немере шөбересі екен деген жорамалдың бар екендігін; жырда кездесетін Жиделі-Байсын дейтін мекен қазіргі Өзбекстан мен Тәжікстан аралығында бар жер екендігін; бұл жыр өзбек әдебиеті мен қарақалпақ әдебиетінде де орын алғанын; қарақалпақ тіліндегі ең толық «Алпамыс батыр» жыры 1937 жылы Мәскеудегі «Гослитиздат» мекемесінен кітап боп басылғанын да ескерткен. Ал, қазақша «Алпамыс батыр» жыры екі рет басылым көргені; біріншісі- 1898 жылы Қазанда, екіншісі-1925 жылы Ташкентте Ә.Диваев редакциясымен шыққаны сөз болады. Және де жинаққа құрастырушы тарапынан жоғарыда аталған «Алпамыс батыр» жырының екі нұсқасы да біріктіріліп берілгені жазылған.

Жинақтағы төртінші ретпен берілген «Шора батыр» жырына келгенде [260, 597 б.] зерттеуші Шора батырдың тарихта болғандығын дәлелдейтін бірнеше деректерді де келтіреді: «Орыс тарихшысы Карамзин Шораны 1546 жылы Қырым мен Қазан хандығының арасында болған соғыста өлді дейді. Тарихи мәлімет бойынша Шораның Әлкей, Іслам деген інілері 1552 жылы Қазан қаласын Иван Грозный алғанда соғыста өлген»,- делінген [260, 597 б.].

С.Мұқанов «Шора батыр» жырының ел аузындағы екі нұсқасын жазып алып, 1925 жылы Ташкент қаласында басып шығарған белгілі ғалым Ә.Диваев екендігін ескертеді. Жинаққа да осы жыр үлгілері енгізілгенін айтады. Әйтсе де 1938 жылы Алматы облысынан «Шора батырдың» көлемді ұзақ жыры табылды дей отырып, ғалым: «Оны жырлаушы Сәдібек дейтін қарт ақын екендігін; Сәдібек жырлайтын «Шора батырдың» көлемі 3-4 мың жолдан, оқиға желісі кең, сөзі көркем, әрі онда Ә.Диваев бастырған нұсқаларға қарағанда, Іслам дінінің әсері аз екендігін айтады да, бұл нұсқаның Ғылым академиясы қарамағында екенін ескертеді, бірақ ол үлгінің не себепті бұл жинаққа кірмей қалғанының себебін айтпайды.

Бұл жинаққа «Қамбар батыр» жырының [260, 597-598 б.] 1925 жылы Ташкентте Ә.Диваев бастырған нұқасы бойынша енгені құрастырушы тарапынан ескертілген. Ал, «Ер Тарғын» жырына келгенде, ғалым төмендегідей деректерді келтіреді: «Күнбатыс Қазақстанның ХІХ ғасырдың орта кезінде жасаған атақты ақыны Мұрат өзінің «Үш қиян» атты поэмасында Тарғынды Естеректің ұлы еді дейді («Мұрат ақынның сөздері». Ташкент. 1925 ж. 18 бет). Орыс тарихшысы Карамзин Естеректі 1604 жылы Ноғайлы хандығында княздық дәреже алған еді дейді. (Т.ІІІ). «Себен» деген жырда Себенді Тарғынның досы, Алшағырдың баласы еді дейді. Алшағыр- тарихта бар адам. Ол XVI ғасырдың орта кезінде жасаған адам, атақты Едіге батырдың ұрпағы. Және бір жырда Тарғынның жолдасы Кебек Қарасайдың баласы еді дейді. Қарасай- атақты Мамай батырдың баласы, XVI ғасырдың орта кезінде жасаған адам. Бір мәліметте Тарғын Едіге батырдың 7- ұрпағы. Осы материалдарға сүйене отырып, Тарғынның нақты өзі жасаған дәуірі мәлім болмағанмен, XІV ғасырдың орта кезіндегі адам еді деп мөлшерлеуге болады» [260, 598 б.]. Одан әрі жырдағы оқиғалар, кейіпкерлер т.б. жан-жақты талданады. Жырды бірнеше рет жазып алып баспаға ұсынған академик В.В.Радлов екендігі; Қазан төңкерісіне дейін «Ер Тарғын» қиссасы 1894 жылы Қазан қаласында жеке кітап болып басылғаны, онысы осы жинаққа енгізілгені де сөз болады.

«Ер Сайын» жыры [260, 598-599 б.] қазақ арасында көп тараған, және сүйсініп оқитын жырларының бірі дей отырып, С.Мұқанов жырды алғаш жазып алып баспаға берген академик В.Радлов екендігін, екінші рет «Ер Сайын» жеке кітап болып 1926 жылы Мәскеудегі «Күншығыс» баспасынан шыққанын айтса да, кітап құрастырушысы белгілі ғалым Ахмет Байтұрсынов есімін көрсете алмауы да - әміршілдік жүйе қыспағы көрінісі [263]. Кітапта бұл жинаққа В.В. Радлов нұсқасы енгені де ескертілген.

Сегізінші ретпен берілген «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры [260, 599 б.] төңірегінде берілген түсініктемеде С.Мұқанов олардың тарихта болғандығына қатысты дерек жоқ десе де, жырда айтылатын жер-су, ру аттарының: Баян тау, Бағаналы елі, Қарқаралы, «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» моласы (Аягөз жерінде) т.с.с. қазір де сақталғанын сөз етеді.

Ал жырдың қағазға түсу тарихына келгенде: алғашқы нұсқасы академик В.Радлов жинауы арқылы; екінші бір нұсқасы Орталық Қазақстанда ХІХ ғасырда жасаған ақын Жанақтан алынғаны, 1937 жылы оның жеке кітап болып басылғаны айтылса да, жырды жинаған, кітапты бастырған кім екендігі тағы да көрсетілмейді. Үшінші бір нұсқаны Көкшетаулық орыс ақыны Тверетиннің орыс тіліне аударғаны, онысы 1928 жылы Қызыл-Ордада шыққаны т.б. көрсетіледі. Сонымен бірге осы жинаққа Жанақ нұсқасы енгізілгені ескертіледі. «Қыз Жібек» жырына келгенде [260, 599-600 б.], ғалым үлгінің қай кезде шығарылғаны, кейіпкерлерінің қай жылдары жасағаны т.б. белгісіз екендігін ескертеді. Жырдың алғаш баспасөз бетіне шығарған қазақ фольклорын көп жинаған Жүсіпбек Шайхулисламов екендігін; оның бұл қиссаны өзім шығардым деген пікірін ғалым С.Мұқанов қостамайтыны да жазылған. Екінші рет жыр 1925 жылы Ташкентте араб әрпімен Ж.Шайхулисламов құрастыруымен қайта шығады. Осы нұсқа жинаққа да енгізілгені айтылады.

Қорыта келгенде, жинақ соңынан берілген ғылыми түсініктемелер сол кездегі фольклортану ғылымы үшін біршама маңызды болды деп санаймыз. Біріншіден, жинаққа енген барлық нұсқалардың қайдан алынғанына қатысты мәлімет көздерінің берілуі зерттеушінің елеулі жетістігі болса, ал олардың өз кезегінде қайдан алынғанына, қай кезде, қалай, кімнің аузынан т.б. қағаз бетіне түсірілгендігіне қатысты, яғни нұсқаның жиналу тарихына қатысты нақты паспорттық деректердің толық болмауы- кемшілік дер едік. Екіншіден, қандай жыр үлгісі болса да, құрастырушының ондағы кездесетін оқиғаларды, кейіпкерлерді, тіпті жер-су аттарын т.с.с. тарих қойнауынан іздестіруі, яғни фольклорды тарихи зерттеу әдісі тұрғысынан жан-жақты қарастыруы құптарлық іс десек те, фольклордың өзіндік жанрлық ерекшеліктерін, яғни халық арманын, тұтастану құбылыстарын т.б. ескермей, фольклорды тек тарихи шындықтың көшірмесі деп қана қарастырып, көркем шындық жағына көңіл бөлмеуі- бәрі сол тұстағы зерттеушілердің арнайы фольклортанушылық білімінің, лайықты дайындығының болмауымен түсіндіріледі. Дегенмен, Кеңес өкіметі тұсында жарияланған фольклорлық жинақтар ішінде алғашқылардың бірі болып, мәтіннен бөлек ғылыми түсініктемесі бірге берілуі, әрі онда әрбір нұсқаның паспорттық деректерінің қамтылуы т.б.- бәрі сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының жеткен жетістігі болып табылады.

1942 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы филиалында даярланған «Айтыс» жинағының І томының Алматыдағы Қазақстан біріккен мемлекеттік баспасында латын әрпінде басылып шықты [264]. Бұл жинақтың редакциясын белгілі ғалымдар: С.Мұқанов, Е.Смаилов басқарғандары да мәлім.

Бұл жинақтың маңыздылығы: біріншіден, қазақ фольклортану ғылымында алғаш рет айтыс нұсқалары біріктіріліп бір жинақты құрады. Екіншіден, кітапта нағыз толық ғылыми түсініктеме болмаса да, соған бағыттама боларлық 6 беттік алғысөз кірістірілген. Үшіншіден, бір фольклорлық үлгінің бірнеше нұсқаларының бір жерге арнайы топтастырылуы тұңғыш жүзеге асты. Демек фольклордың басты ерекшеліктерінің бірі- көп нұсқалылықты, яғни алуан нұсқалылықты зерттеуде, фольклордың ел арасында өмір сүру формасын, ауызекі дамуы, өзгеру т.с.с. ерекшеліктерін айқындауда үлкен қадам жасалды. Сегіз бөлімнен тұратын бұл кітапта «Айтыс және ақын» атты алғысөзді [264, 3-29 б.] С.Мұқанов жазғаны (1940 жылы) ескертілген. Алғысөздің мазмұн көрсеткішіндегі беттері 3 санынан бастап 33-ші ретке дейінгілері арнайы көрсетілсе, ал жинақ ішіндегі нақты беттері 3-ден басталып, 30-шы бетпен ғана аяқталады (шамасы, кітап әзірлеушілерден кеткен кемшілік болу керек).

Алғысөздің бірінші бөлімінде [264, 3-5 б.] зерттеуші С.Мұқанов қазақ халық ауыз әдебиетінде батырлар жырынан кейінгі ең көлемдісі де, мазмұн жағынан салмақтысы да айтыс жанры екендігіне; айтыс сөзінің мағынасына, оның екі кісінің сөз жарыстыруы т.б. мағынасында айтылатынына, оның негізгі түрі өлеңмен айтысу екені алғаш көрсетілген.

Сонымен қатар көшпелі араб тайпасы бәдеуилерден басқа әлем мәдениетінде айтыс жанры жоқтығын, тек көшпелі тұрмыс құрып келген қазақ, түрікпен, монғол сықылды елдерде орын алғандығын айтады. Осы орайда айтыс жанрының өркендеуіне халықтың сауаты аздығы, мектебі, оқуы жоқтығы т.б. ғана әсер етті дегенге әкелген ғалым пікірінің біржақты теріс екенін атап атқан жөн.

Сонымен қатар зерттеушінің «жар-жар», «бәдік» тәрізді фольклор үлгілерінде айтыстың белгілері бар деуі; айтыстың ХІХ ғасырда қағаз бетіне түсе бастағанын; ақын атымен тығыз байланыстылығын; жалпы ақындар айтысының жүйрік аттардың жарыс бәйгесіне ұқсамайтынын, оған да арнайы бәйге белгіленіп, оны жеңгені алатыны т.б. анықтауы құптарлық іс. Сонымен бірге: «Қазақтың рушыл ескі әдебиетінде жарысқа түскен жүйрік те, айтысқа түскен ақын да өз намысы үшін емес, ру намысы үшін түседі»,- деген тұжырымға [264, 4 б.], «рушыл ескі әдебиет» деген сөздік қолданыстарға бейімдеген сол замандағы әдебиет пен мәдениетті т.б. «тап тартысы» тұрғысынан қарастырған көзқарастың ықпалы тигенін көреміз. Жалпы ақын болу үшін ақындық күшін көп алдында тану керектігі де; бұрын ақын деп танылғанмен қолма-қол өлең шығарып, әріптесінен асып түскенде ғана оның ақындығы ерекше бағалатыны т.б. жете сөз болады.

Одан әрі С.Мұқанов айтыста қалыптасқан, даяр өлең аз болатындығына; айтыс өлеңін ақындар жаңадан өз аузынан шығаратынына, суырып салмалылығына т.с.с. назар аудартады. Қазан төңкерісіне дейін қазақ фольклорын Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Ә.Диваев т.б. жинағанмен айтыс жанрын жинап, бастырған белгілі ғалым В.Радлов қана деуі ғалым С.Мұқанов тарапынан айтылған асығыс пікірі ғана. Ал айтыс өлеңдерін көбірек жинау ісін жолға қойған КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық филиалы деуі, осы істің негізінде барып «Айтыс» жинағының І томы кітап болып басылып отырғаны сөз болуы т.б. – бәрі ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымының жеткен жетістігі екені даусыз.

Кітаптың ішінде С.Мұқанов алғаш рет айтыстың 6 түріне (әдет айтысы, өлік пен тірінің айтысы, тұрмыс-салт айтысы, жұмбақ айтысы) арнайы тоқталады [264, 5-11 б.].

С.Мұқанов «әдет айтысы» деп арнайы тоқталатыны [264, 6-7 б.]: ол –қыз ұзатарда айтылатын «жар-жар» үлгісі. Бұл жар-жар жанры айтыстан гөрі тұрмыс-салт жырлары ішіндегі үйлену-салт өлеңдеріне жататыны белгілі. Демек мұндай жанр ажыратуда сәйкессіздіктің тууы сол тұстағы ғалымдардың өзіндік классификациясынан туады.

Ал, «бәдік» айтысына келгенде [264, 7-8 б.], С.Мұқанов «ескі» қазақ ауылының ұғымында адамды, малды ауыртатын аурудың өз иесі болатынын; Іслам дінін қабылдағанға шейін қазақ елінде ескі діннің қалдығы «бәдік» сықылды ұсақ құдайлардың көп болғандығын; қыз-бозбала жиналған жерде бір қыз бен бір жігіт айтысып, өлеңдерінің аяғын «көш, көш!» деп бітіретінін; бұл «көш, көш»» бақсылардың ауруды көшіру салтынан ауысқандығын т.б. дұрыс түсіндіреді.

Келесі «дін айтысы» - деген тақырып қойылған тұжырымдамаға келгенде [264, 8 б.], С.Мұқанов алдымен қазақ даласына діннің, әсіресе Іслам дінінің таралу тарихына тоқталады. Сондай-ақ Іслам дінін қазақ халқына тарату, үгіттеу үшін т.б. қожа-молдалардың поэзияны, әсіресе айтыс жанрын көп қолданғандығын; ақындар айтысы арқылы Құдайды, Мұхаммед (Ғ.С.) пайғамбарды, Мұхаммед (Ғ.С.) тұтынған Іслам заңдарын халыққа сіңіртуге тырысқанын т.б. сөз етеді. Дегенмен, қазіргі таңда «дін айтысы» деген атаудың өзінің фольклортану ғылымында қолданыстан шығып қалған. «Өлік пен тірінің айтысы»- дегенде [264, 8-9 б.], С.Мұқанов Іслам дінінің заңында өлікке дауыс шығарып жылау, әсіресе, әйелге жылау күнә десе де, қазақ халқы еш уақытта бұл шартты орындамағанын ескертеді.

Ал, «Тұрмыс-салт айтысында» [264, 9 б.], С. Мұқанов екі ақынның өз елінің, өз руының шаруашылық хәлін, салтанатын, тіршілік қалпын, өзіне қарсы айтысқан ақын руындағы т.с.с. кемшіліктерді тізбектеуден келетінін баяндайды: «... Бұл жүйелі айтыс әртінгі рушылық заманнан келе жатуға тиіс; бірақ бертін кезде байлар ақындарға жалпы рудан гөрі өзін, өз байлығын, өз дәрежесін мақтатуға тырысқан»,- деген [264, 9 б.]тәрізді, «тап тартысы» тұрғысынан жазылған ой-пікірі де бар.

Соңғы «жұмбақ» айтысының аты да, заты да айтыс жанрына сәйкес келеді [264, 9-11 б.]. Бұл жүйелі айтыс шешендікті, тақырыптылықты т.б. қажет етеді дей отырып, С.Мұқанов біреуі жұмбақпен сұрау берсе, екіншісі оны қолма-қол шешіп, жауабын тез өлеңмен айтуға тиісті екенін дұрыс ескертеді. Бұл айтыста қозғалатын тақырыптар әр алуандылығымен ерекшелетіні, тіпті Іслам дінін дәріптеуге де арналатыны т.б. автор тарапынан сөз болады.

Сондай-ақ айтыстың: ғашықтық айтыс, өтірік айтыс, жануар мен адамды айтыстыру, жануар мен жануарды айтыстыру т.с.с. түрлері де бар екендігі айтылады. Осы орайда, жалпы айтысты фольклордың жеке жанры ретінде қарастырудың өзі фольклортану саласындағы елеулі қадам екенін бағалай отырып, фольклордың ішкі жанрлық түрлерін жіктеуге келгенде сәйкессіздіктер кездесетінін де ескерген жөн. Екіншіден, кітап алғысөзінде әр жанрдың өзіндік ерекшеліктері сөз болудың орнына, көбінесе әр жанрдың саяси мәніне, Кеңестік жүйеге сәйкестігіне орай жазылып, біраз үлгілердің біржақты, теріс сынға ұшырауы т.б. да өткен әміршілдік жүйе әсеріндегі ғылым саласында орын алған кемшілік екенін ашып айту қажет. Осындай кемшіліктеріне қарамастан сол заманның өзінде өзіндік ұлттық терминдік ұғымдарды ойластыру, іздестіру т.б. жұмыстары жүргізілуі, тіпті қазіргі заманға сәйкес келмесе де т.б.- бәрі сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының өзіндік даму үстінде болғанын дәлелдей алады.

Сондай-ақ «ескі» ауыз әдебиет түрлерінен сол кезде ауылдың әдетіне кіріп, түрі сақталып, мазмұны өзгерген, тек айтыс жанры екендігі; айтыстың колхозды ауылдың тұрмысында мықты орын тепкендігі; ол «колхоз» айтыстарының әрі толық жиналмағандығы; ол айтыстарда жаңа социалистік ауылдағы, социализм қоғамының жаңа мінез-құлқы, ой-пікірі, талабы, ынтасы, қайраты, ісі, мақсаты көрінетіндігі; айтыс жанрын зерттеу, ұғу, түсіну, талдау, талқылау, бағалау болашақ ғылымның алдында тұрған кезекті мәселе екендігі т.б. айтылған.

Жинақ ішіне: «жар-жардың» 6 нұсқасы (әдетте бұл жанр тұрмыс-салт жырлары ішінде қарастырылады-Н.Ж.); «Қыз бен жігіт» айтысының 4 үлгісі; «Екі қыз бен бір жігіт» айтысы- бәрі 18 беттен тұратын мәтіндер бірінші бөлімде «әдет айтыстар» атауымен берілген. Ал, «Жігіт пен қыздың айтысы» атты екінші бөлімге: «Кішкентай қыз бен Оспантай», «Әсет пен Кәріпжамал», «Омарқұл мен Тәбия», «Біржан мен Сара», «Мәнсұр мен Дәме қыз», «Ұлбике мен Күдері қожа», «Мұрат пен Тыныштық», «Мұрат пен Жантоқ», «Кеншімбай мен Ақсұлу» айтыстары т.б.- бар-жоғы 147 беттен тұратын 9 айтыс мәтіні топтастырылған.

Түйіп айтқанда, айтыс үлгілерінің ғылыми жинағы Кеңес үкіметі тұсында алғаш жиналып, басылым көруі қазақ фольклортану ғылымының сол тұстағы жетістігі десек, ал ол мәтін үлгілерінің қалай қағаз бетіне түскендігіне қатысты мәтін паспортының толтырылмауы, не көрсетілмеуі т.б. – бәрі бұған дейін айтып өткеніміздей, ғылымның балаңдылығымен, әрі ғалымдардың арнайы фольклортанушылық білімі болмауымен түсіндіріледі.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында, сондай-ақ «Правда», «Комсомольская правда», «Известия», «Рабочая Москва» газеттері мен «Наши достижения», «30 дней», «Дружба народов», «Народное творчество» журналдарында, республикамызда шығатын «Казахстанская правда», «Социалистическая Караганда», «Литературный Казахстан» сияқты газет, журналдарда халық ауыз әдебиетінің тәуір деген үлгілері орыс тіліне аударылып жарияланды [265].

Ендігі жерде мұндай игілікті істер кітап бетінде де көріне бастады. М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев сияқты жазушыларымыз орыстың ақын, жазушы, аудармашылары- Соболев, Пеньковский, Тарловский, Алтайский, Сельвинский, Никольскаялармен бірлесіп көптеген жұмыстар істеді. Мәселен, М.Әуезов «Қазақ антологиясының» («Песни степей». М. 1940) ауыз әдебиеті бөлімінде жарияланған текстерді іріктеп алып, осы бөлімге кіріспе ретінде көлемді мақала жазған [266]. «Антологияға» батырлар жыры («Қобыланды батырдан», «Ер Тарғыннан», «Қамбардан» үзінділер бар), тұрмыс-салт жырлары («Қозы Көрпеш-Баян сұлудан», «Қыз Жібектен», «Айман-Шолпаннан» үзінділер бар), ертегілер («Қырық өтірік», «Жиренше мен Қарашаш», «Кедей мен бай», «Алдар көсе мен Шығайбай», «Алдар көсе мен шайтандар») мал жайындағы өлеңдер, әдет-ғұрып өлеңдері, мақалдар мен жұмбақтар енген. Бұл текстерді орысшаға аударғандар- М.Тарловский, Л.Пеньковский, Вс.Рождественский. Халық ауыз әдебиетін өте жетік білетін М.Әуезов сияқты көрнекті жазушыларымыздың орыс ақын, жазушыларымен, аудармашыларымен достасып жұмыс істеуі ғылымға көп пайда келтірді. Осы «Антологияда» жарияланған мәтіндер кейінгі жерде басқа жинақтарда әлденеше рет қайтадан басылды [267].

Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде баспасөз беттерінде басылым көрген фольклорлық үлгілер: біріншіден, газет шығарушылар тарапынан фольклордың кімнен, қалай алынғаны турасында деректер мен фольклорлық мәтіндерді жинаушылар есімдерінің көрсетілуімен ерекшеленеді. Екіншіден, ел аузындағы үлгінің қай тәсілмен қағаз бетіне түскені, көбінесе ауызба-ауыз жинау тәсілі арқылы хатталғаны анықталды. Үшіншіден, тіпті ол мәтіндер кімдердің аузынан, қай елді-мекенде т.б. жазылып алынғанына қатысты паспорттық деректердің толықтығымен көзге түсті. Төртіншіден, баспасөз беттерінде жарияланған үлгілер әрі белгілі ғалымдар тарапынан жиналса, сондай-ақ әуесқойлар тарапынан да жиыстырылғаны т.с.с.- бәрі мәтін жарияланымына, сапасына әсер етіп отырды.

Сонымен қатар Кеңес үкіметі тұсында жарияланған мақалалардың дені қазақ фольклорын әрі жинау, әрі жариялау, әрі зерттеу мәселелеріне арналған. Бұл материалдардың жиналып, баспа бетінде жариялануы, оған кең назар аударылуы т.б.- бәрі фольклортану ғылымы тарихында баспасөз басылымдарының маңызды қызмет т.б. атқарғанын діттейді.

Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі фольклортану ғылымында орын алған басты кемшіліктерге келетін болсақ: бірі- Қазан төңкерісіне дейінгі жарық көрген фольклор үлгілерінің қайта басылым көрмеуі дер едік. Тіпті, ол нұсқалар ара-тұра шыға қалған жағдайда кезең ерекшелігіне сай түрлі өзгерістерге, редакциялануларға, түзетулер мен қысқартуларға т.б. ұшырауы т.с.с. фольклортану ғылымы дамуына көп кедергі келтіріп отырды.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақтың ұлттық фольклортану ғылымы жалпы филологиялық ғылымның өзінше саласы ретінде көріне бастады. Фольклор үлгілері ғылыми мақсатта жинала бастады. Сондай-ақ академиялық, не арнаулы фольклорлық жинақтар т.б ғылыми тұрғыдан алғаш зерттеле бастады. Фольклорды белгілі фольклорист ғалымдармен қатар әуесқойлардың, яғни тек саяхатшылар емес, дәрігер, қызметкер, мұғалімдер де жинай бастады. Фольклорлық мәтіндер орталық газет-журналдармен қатар, Ресей ғылым академиясы тарапынан ұйымдастырылған түрлі жазбалар бетінде басылым көрді. Сондай-ақ фольклор нұсқалары көлемі әр түрлі кітаптар, хрестоматиялар, оқулықтар, жинақтар т.б. ішінде жарық көруі т.б.- бәрі сол дәуірдегі қазақ фольклортану ғылымының даму ерекшелігі болып табылады.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында ғылыми сипаттағы басылымдарды жариялаудың негізгі мақсаты- төл әдебиетке көпшіліктің назарын аудару мен фольклорды маманданған түрде зерттеу болатын. Сондай-ақ бұл кезде фольклордың жеке жанрларын зерттеудің негізі қаланды. 1930-шы жылдарда халық шығармаларын ғылыми жариялау негізі қалыптаса бастады. Бұл басылымдардың біразы тілдік мақсатта, біразы фольклорды халықтың өзіндік ерекшелігін, салт-дәстүрін, сана-сезімін таныту мақсатында, біразы фольклордың жанрлық ерекшелігін ажырату үшін т.б. қолданылды.

Ғылыми жинақтар іші фольклордың сан жағынан көптігімен де және олардың көп нұсқалығымен де, сапалы сұрыпталуымен де т.б. ерекшеленді. Жинақтар кіріспесінде фольклордың жиналу тарихы мен қазіргі жағдайы, өзіндік ерекшелігі, әлеуметтік табиғаты, фольклор мен әдебиеттің өзара байланыстылығы, жинақтың мазмұндық тақырыпшалары т.б. сөз болды.

Ал, басылымдардағы фольклорлық мәтіндер жанрлық жағынан топтастырылып орналастырылып, соңынан ескертулері мен түсініктемелері бірге берілді. Сонымен бірге бұл фольклорлық мәтіндер сұрыпталу мен жариялану әдіс-тәсіліне келетін болсақ: белгілі бір үлгінің пайда болу мәселесі, шығармалардың идеялық- тақырыптық өзара байланыстылығы, халықтық үлгілердің дамуы мен таралу ерекшеліктері, әрі әлеуметтік топтарда олардың өзгеру мүмкіндіктері т.б.- бәрі ғылыми жинаққа кірген мәтіндердің, көбінесе толықтай паспорты толтырылуымен, орындаушылардың аты-жөні көрсетілуімен, мәтіннің қағазға түскен күні, уақыты, жері т.б. тіркелуімен де құнды болды.