Латын тілі – жарқын болашақ кепілі

Латын тілі – жарқын болашақ кепілі

Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады.

Латын граматикасын оқу барысында негізінен клиникалық терминологиялық сөз жасамды толық меңгеріліп, ауру малға диагноз қою және латын терминдерін ветеринариялық медицина саласында пайдалану үйретіледі.
- Ветеринария саласындағы кең қолданыстағы латын терминдерін пайдалануды үйреніп, шипа ұсынымды жазуда, диагноз атауларын т.б қолдануды үйренуге негізделеді;

- Болашақ ветеринариялық іс-шаралардағы күнделікті қолданыстық терминдік сөздерді және сөзжасамды сауатты қолдану болып табылады.

- латын тілі грамматикасын, сөйлем құру әдістерін игеру;

- латын тілінде оқудың негізгі ережелерін үйрену;

- жануарлардың клиникалық белгілерін көрсету мен диагноз қою барысында сондай-ақ, емдеудегі терминологияны пайдалана алуы керек.

- ветеринариялық терминдердің мән мағынасын анықтау, қолданыстағы терминоэлементтерді пайдалана отырып, тиісті салаға сәйкес сөзжасам құрылымын құру;

- бағдарлама шеңберінде латын тілінде оқуды және жазуды

- латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану;
ҚОСЫМША: Сөз жасамдық құрылымдағы сөздердің бірігуі. Жұрнақ және префикстеу. Негізгі терминоэлементтер.
Сабақ барысында қарастырылатын латындық ұғымдар:

Грек-латын дублеттері негізіндегі мүше, жыныс, жас және тінмен ағзалардың аталуы және дербес терминоэлемент.

жəне емдеу əдістерін зерттейтін ветеринария саласында қолданылатын терминоэлементтерге сипаттама.

Төменде келтірілген көп кездесетін терминдерді білген жөн:

Этиология – аурудың пайда болу себептері;

Патогенез – аурудың патологиялық күй мен процессін, даму механизмі;

Ветеринариялық клиникада «сұйықтық немесе газ + мүшенің аты»

моделімен аталатын терминдер көп қолданылады: pneumothorax – плевра

қуысында ауа мен газдың болуы, pyosalpinx – жатыр түтігінде ірің жина-

луы. Кейде мұндай терминдер патологиялық күйді білдіретін –ōsis-ке

аяқталады: пневмартроз – буын қуысында газдың болуы.

genĕsis-ке аяқталатын термин - зат есімдер, ағзада қандай бір

структуралардың пайда болуын білдіреді: gĕnus-қа аяқталатын сын есімдер

де көп кездеседі. Бұл сын есімдер «қандай да бір себептің салдарынан»

(rhinogĕnus –риногенді: мұрындағы патологиялық күйдің салдарынан), «бір

нəрсені болдыратын» (smasmogĕnus – спазмогенді: спазм болдыратын).

poёsis – терминоэлементі «пайда болу» мағынасын, басқа «мүшенің

орнын толтыру үшін пластикалық операция» мағынасында да қолданыла

береді (мысалы: urethropoesis).

malacia – жеке мағына беретін «маляция – некроз немесе дистрофия

салдарынан болатын тоқаманың жұмсаруы» термині ретінде қолданылады.

malacia – терминоэлементіндегі екпінге көңіл аударыңыз.

plegia – жансыздану дəрежесін білдіретін терминоэлементтер құрам-

ында қолданылады: мысалы - mono- (бір аяқ), di- (екі жақтан), tri- (үш аяқты),

tetra- (барлық төрт аяғы) , hemi- (бет не дененің бір бөлігінің жансыздануы).

Терминоэлементтер тізімі

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

chyl(o)- chylia

Лимфа (сөл) (хилоторакс)

асқазан сөлі (ахилия)

dacry(o)- Көз жасы (дакриоаденит)

herni(o)- жарық (герниорафия)

hist(o)- ұлпа (гистология)

narc(o)- Ессіздену, сезімталдықтың жоғалуы, жансыздану

terat(o)- Кемістік, жарымжандық (тератология)

thanat(o)- өлім (танатология)

trachel(o)- Жатыр мойны (трахелорафия)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

-asthenia əлсіздену (неврастения)

-genĕsis пайда болу, өсу (онкогенез)

-genia жақ, төменгі жақ (прогения)

-gĕnus, a, um -генді (бір нəрсенің салдарынан не бір нəрсеге себеп болатын)

-logia ғылым, білім (урология)

-malacia жұмсару (остеомаляция)

-plegia жансыздану (гемиплегия)

-poёsis пайда болу, өсу-өну (гемопоэз)

Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

exo- Сыртқы, тысқы (экзогенный)

ЖАТТЫҒУЛАР

1 жаттығу. Терминдердің құрамын талдап, мағыансын айтыңдар:

teratōma, haematometra, blepharoplegia, pyogĕnus, teratogenĕsis, pneumomalacia,

hormonopoesis, chyluria, microgenia, hydrothōrax, myasthenia, gastroplegia,

encephalomalacia, hepatogĕnus, monoplegia, chylostăsis, trachelotomia,

exoglossia, nephrogĕnus, dacryostenōsis, monocytopoёsis, hyperchylia,

histogenĕsis, gastromalacia, haemopericardium, chylopyopneumothōrax, trachelorrhaphia,

dacryoadenītis
2 жаттығу. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсін-

діріңдер:

танатофобия, гематотрахелометра, диплегия, кератомаляция, эндоген-

ный, тромбоцитопоэз, прогения, дакриоцистография, тетраплегия, онкогенез,

лейкопоэз, остеомаляция, неврастения, экзофтальм, гиперхилия, пирогенный,

хилангиома, гидроперикард, кардиоплегия, риногенный, ангиомаляция,

ахилия, цистотрахелография, дакриоцистит, гемопневмоторакс, пиосаль-

пинкс
3 жаттығу. Медицина салаларын білдіретін терминдер мағынасын

түсіндіріңдер: аллергология, дерматология, анестезиология, гастроэнтеро-

логия, наркология, гематология, геронтология, гинекология, кардиология,

проктология, невропатология, нефрология, онкология, офтальмология,

герниология, оториноларингология, патология, психопатология, пульмоноло-

гия, танатология, урология, флебология, ангиология, артрология, гепатоло-

гия, тератология

1) даму аномалиясы: төменгі жақтың шамадан тыс үлкен болуы;

2) қан ағу;

3) сыртқы əсерлердің себебінен пайда болатын;

4) көздің қасаң қабағына пластикалық операция жасау;

5) сүйек ұлпасының пайда болуы, өсуі;

6) əлсіздік;

7) эмбриональды өсу аномалиясын зерттейтін ғылым саласы;

8) ұлпанының жұмсаруы;

9) жарықты тігу;

10) көз жасы безінің қабынуы;

11) дененің бір бөлігінің жансыздануы;

12) хирургиялық оташылық: жатыр мойнын кесу;

13) лимфа жолдарында сөлдің тұрып қалуы;

14) жатыр түтігінде іріңнің толып қалуы;

15) көз бұлшық еттерінің жансыздануы;

16) көз алмасы қуысына қан кетуі;

17) жиырылу шақыратын;

18) плевра (көкірек перде) қуысында газ не ауаның болуы.
1. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын

түсіндіріңдер:

Polyclădus, macrococcus, caryogamia, cystocarpium, Ctenophŏra, Dasyūrus,

diplococci, eugenĭca, eutrŏphus, Limnophĭlus, Glycyrrhiza, Gymnospermae,

hypoxaemia, lasiocarpus, leptodactўlus, mycolŏgus, morphologia animalium,

neurocўtus, Masthodontus, oligotrĭchus, ornithophilia, orthogenĕsis, oxyhaemo99

globīnum, photobiologia, polyrrhizus, Rhinocĕros, Staphylococcus, Streptococcus,

sporoderma, platūrus, Xanthophўta.

Ұлпада оттегінің аз болуы …oxia; тікебұтақты …clădus; даму үшін күн

сəулесін қажет ететін ағза …trŏphus; жалпақмұрынды platy…; тамыртəрізді

…morphus; қалың гүлді …anthus; қараспоралы melano… ; бұлшық ет тəрізді

myo… ; жалаң аталықты …andrus; тіс жапырақты …phyllus; мұрын гүлді

rhin… ; тамыржемісті …carpus; көлді (ұйықты) …bius; спорогенді sporo… ;

құстұмсықты …rhynchus; тамыраяқты Rhizo… ; жалпақбұтақты eury… ;

ұзын құйрықты dolicho… ; қос коктар …cocci; ағза ішінде дамитын спора

…spŏra; қалың жапырақты…phyllus; торша ядросын зерттейтін цитология

бөлімі …logia; төрт тісті tetr… ; тамыр бастылар Rhizo… ; құйрықсыздар

an… ; тіссіз (моллюск) …odonta; əр түрлі споралы …sporia; сары жемісті

…carpus.
7. Төменде келтірілген мүшелердің қабынуын білдіретін терминдер

құраңдар:

1)gaster, tris, f 6) hepar, atis, n

2)pleura, ae, f 7) encephalon, i, n

3)colon, i, n 8) bronchus, i, m

4)pancreas, atis, n 9) meninx, ingis, f

5)abomasus, i, m 10) rumen, inis, n

түсіндіріңдер:

anergia,cystolithiǎsis, paracolītis, neurītis, proctalgia, oedēma, rhinorrhagia,

hypertrophia, infantilīsmus, lymphopenia, gastroenterītis, hypokinesia, laryngītis,

thrombocytopenia, toxicōsis, urolĭthus, salpingītis, poliomyelītis, strumītis,

proctectomia, myosītis, parametrītis, glossorrhagia, hepatolĭthus, keratītis,

lymphadenītis, proctorrhagia, mastītis, perimetrītis, gastroenterocolītis, gingivītis,

hepatītis, dysenteria, encephalītis, endocrinologia, cheiloschĭsis, colītis, dyskinesia,

tonsillītis, encephalopathia, enterolĭthus, typhlītis, encephalomyelītis, cheilorrhagia,

electroencephalogramma, enterocolītis, thrombophlebītis, encephalogramma,

cheilōsis, cholelithiǎsis, colpītis, cystītis, electroencephalographia,

palatoschĭsis, pancreatītis, paracystītis, pleurītis, proctītis

Ерін каймасының қабынуы – cheil…

Ішек ауруының атауы - …pathia

Ішектің індетті протозой ауруы – amoeb…

Ациклді жатыр қансырауы – metr…

Мүше не жүйелердің бірге қызмет жасамауы - …syn…

Ауруды дəрі көмегімен емдеу - …therapia

Мұрын тасы – rhin…

Көз жасы қапшығының қабынуы - …ītis

Хирургияның таңғыштар туралы бөлімі - …urgia

Жоғарғы таңдайдың туа біткен жарылуы – gnath…

Көздер қан кету – ophthalm…

Улы заттар туралы ғылым - …logia

Ағзаның жоғарғы реактивтилігі – hyper…

Бүйен ішекті бекемдеу - …pexia

Жатыр мойны кілегейлі қабығының қабынуы - …cervic…

Жыртылған жатыр қабырғасын тігу – hyster…

қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

эндометрит, ботулизм, дистрофия_______, ринит, гиперкинезия, токсикофобия,

тромбоцит, неврорафия, парапроктит, синдесмология, периартериит, рино-

рея, элефантиаз, ураносхизис, спондилит, гигантизм, бронхит, калькулез,

гастроэнтерология, трихатрофия, дуоденит, энтероррагия, литиаз, гипергия,

гастрит, холецистит, колоноскопия, атрофия, дакриоцистит, трихорея
Латын афоризмдері

1. Optimum medicamentum quіst est – ең жақсы ем - тыныштық (Цельс)

2. Mortalĭtas alta Өлімнің көп тіркелуі

3. Restitutio ad integrum Толық қалпына келу

1. «Этиология» жəне «патогенез» терминдеріне анықтама беріңіз.

2. Gĕnus/-генді терминоэлементтеріне аяқталатын сын есімдер қандай

мағына береді?

3. «Маляция» терминінің мағынасы.

4. «Бір аяқтың жансыздануы», «екі аяқтың жансыздануы», «үш аяқтың

жансыздануы», «төрт аяқтың жансыздануы», «дененің бір жартысының

жансыздануы» мағынасын білдіретін терминдерді атаңыздар.

5. Эксцизия, резекция, экстирпация, ампутация, катетеризация термин-

дерінің мағынасын түсіндіріп беріңдер.

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

Вариант 1.

Клиникалық терминология.

1. colpītis -

A. Бауыр қабынуы

B. Бүйрек созылмалы ауруы

C. Сүйек ісігі

D. Аорта қабырғасынының қабынуы

E. Дəрумен жетіспеушілік

F. Қынаптың кілегейлі қабығының қабынуы

2. dystrophia -

A. Ұлпа қоректенуінің бұзылуы

B. Бронх айналасындағы ұлпаның қабынуы

C. Өңештің сыртқы қабығы

D. Көздің қасаң қабағының қабынуы

E. Судан қорқу

F. Бауыр ауруы

3.Сілекейді зерттеу-

A. Lymphopenia

B. Chylostasis

C. Polymastia

D. Sialographia

E. Pericoronitis

F. Duodenītis

4. hypertrophia -

A. Есте сақтау қабілетінің бұзылуы

B. Үлкеюі (көлемі, салмағы)

C. Венаның ішкі қабығының қабынуы

D. Бүйректі сырттқы ортамен ұластырып тұратын өзек

E. Кардиальді тесіктің тарылуы

F. Қан тамыры қабырғаларының қабынуы

Вариант 2.

Клиникалық терминология.

1. lymphangiītis-

A. Өт жолының қабынуы

B. Лимфа түйіндерінің қабынуы

C. Бұлшық еттің ісігі,

D. Ұлпа ісігі

E. Зең саңырауқұлақтардың салдарынан болатын ауру,

F. Буынның созылыңқы ауруы

2. macroglossia -

A. Тілдің үлкейіп кетуі

B. Пат материалдың орнын ауыстыру

C. Зəр шығыру процессінің бұзылуы

D. Мұрыннан _______ақпа ағуы

E. Асқазанда сөл бөлінбеуі

F. Жұлын қабынуы

148

A. Haematomyelia

B. Polyotia

C. Xanthopsia

D. Periodontitis

E. Palatoplastica

F. Gastrocēle

4. cystoscopia -

A. Бірнеше лимфатүйіндерінің қабынуы

B. Қуықты зерттеу

C. Астыңғы жақ көлемінің кішкентай болуы

D. Қанда калийдің төмен болуы

E. Терінің іріңді аурулары

F. Сүт безінің жарығы

Вариант 3.

Клиникалық терминология.

osteochondrōma -

A. Буын қабынуы

B. Ас қорыту жүйесінің қабынулары

C. Тер шықпау

D. Уытты заттар əсерінен болатын созылмалы ауру

E. Сүйек жəне шемірше ісігі

F. Қатерлі ісік

Hydrops -

A. Тыныс алудың тоқтауы

B. Жұту қызметінің бұзылуы

C. сулану

D. қан қысымының төмен түсіп кетуі

E. өт қапшығы

F. Алыстан көру

3. қанда липидтердің шамадан тыс жоғары болуы -

A. Hyperlipaemia-

B. Pyonephrosis

C. Amyotonia

D. Cheilitis

E. Xenotransplantatio

F. Dyschromatopsia

4. spondyloarthropathia

A. Жүректің жылдам соғуы

B. Бүйеннің кеңеюі

C. Құрсақ қуысын жару

D. Омыртқа буындарының ауруы

E. Қанда лейкоциттердің жоғарылауы

F. Сүт безінің ауруы

Вариант 4.

Клиникалық терминология.

proctītis -

A. Тік ішектің кілегейлі қабығының қабынуы

149

B. Ұйқы безінің қабынуы

D. Йодпен улану

E. Май ісігі

F. Бұлшық ет ісігі

Coloptōsis -

A. Үстіңгі жақтың шығыңқы болуы

B. Бүйректің фиброзды қабығының қабынуы

C. Тоқ ішектің төмен түсуі

D. Қалыпты тыныс алу

E. Бүйректің төмен түсуі

F. үсу

тітіркендіргіштерге сезімталдықтың төмендеуі.

B. Splenoptosis

C. Cranioschisis

D. hypaesthesia

E. Orchiectomia

F. Spondylographia

4. sialostăsis -

A. Шеміршек ұлпасының жұмсаруы

B. Бүйенге өзек (қаяу) қою

C. Мидщы рентгенге түсіру

D. Омыртқаны кесу

E. сілекейдің шықпай қалуы

F. бадамшаны кесіп алып тастау

Вариант 5.

Клиникалық терминология.

1. oncogenĕsis -

A. венаның ішкі қабатының қабынуы

B. омыртқа қабынуы

C. созылмалы ауру

D. Аскаридтер туғызатын аурулар

E. Шеміршек ісігі

F. Ісіктің пайда болуы жəне дамуы

2. teratogenĕsis

A. Жүректің жылдам соғуы

B. Шеміршек қосылысы

C. Есте сақтау қабілетінің жоғалуы

D. Тума ақаулардың дамуы

E. Қандай да бір мүшенің төмен түсуі

F. Ұлпаның жұмсарып кетуі

3. Жара -

A. Haematocolpos

B. Neurotomia

C. Rhachischisis

D. Pharyngitis

E. Malacia

F. vulnus

150

4. necrotomia -

B. тыныс алудың сиреуі

C. ішектің төмен түсуі

D. өліеттенген ұлпаларды кесу

E. көпсаусақты

F. бадамшаны кесіп алып тастау

Вариант 6.

Клиникалық терминология.

1. pyosalpinx

A. ми қабынуы

B. қара талақтың қабынуы

C. тілдің ісіп кетуі

D. жатыр түтігінде ірің жиналуы

E. сүйек ұлпасының ісігі

F. тіс ауруы

acardia -

A. бұлшық етті тілу

B. сүйек дамуының бұзылуы

C. саусақты кесіп алып тастау

D. зəрдің көп мөлшерде түзілуі

E. өтте тастың болуы

F. жүректің болмауы

3. жылдам тыныс алу -

A. Paraproctitis

B. Vasographia

C. Dacryolythotomia

D. Haematopyonephrosis

E. Gastrostomia

F. tachypnŏe

4. oligaemia

A. буында ауаның болуы

B. ми қабығының жарығы

C. температураны сезбеу

D. аяқ аурулары

E. ағзадағы қанның төмендеуі

F. сілекей безінің қабынуы

Вариант 7.

Клиникалық терминология.

1. аяқ көлемінің үлкейіп кетуі

A. acralgia

B. acromegalia

C. acystia,

D. hypodontia

E. keratotomia

F. laparometria

2. hyperemĕsis -

151

A. өт жолының бітеліп қалуы

C. бүйеннің қабынуы

D. бауырдағы жараны тігу

E. Іш пердені бекемдеу

F. Көп құсу

3. өт қапшығын алып тастау

A. Hydropyoureter

B. Bronchorrhagia

C. Choledocholithotomia

D. Meningoencephalitis

E. Pyelureterectasia

F. Cholecystectomia

4. xerodermia -

A. Қанмен емдеу

B. зəрдегалактозаның болуы

C. қатерлі ісік

D. терінің құрғауы

E. жүрек ауруынан пайда болған

F. сүйек ұлпасының жұмсарып кетуі

Вариант 8.

Клиникалық терминология.

1. glucosuria -

A. несепағардың қабынуы

B. зəрде қанттың болуы

C. бүйректің созылмалы ауруы

D. созылмалы ауру

E. тамыр ісігі

F. қалқанша бездің ісігі

2. жатыр түтігінде іріңнің жиналып қалуы

A. vasopathia

B. urologia

C. typhloptōsis

D. spondylodynia

E. rhinopathia

F. pyosalpinx

3. Зəрдің аз мөлшерде түзілуі

A. Oligodactylia

B. Meloschisis

C. Endophlebitis

D. Оliguria

E. Meningocele

F. Retrognathia

4. angiomalacia -

A. Мида газдың жиналып қалуы

B. Сүйек қоректенуінің бұзылуы

C. Қызыл иек қабынуы

D. Жартылай салдану

E. Қан тамынының жұмсарып кетуі

F. Таңдайды кесу

152

Клиникалық терминология.

1. oligosialia -

A. Сілекей безінің қабынуы

B. Қан тамырының жарылуы

C. Созылмалы ауру

D. Тері зақымдануы

E. Лимфа безінің ісігі

F. Сілекейдің аз мөлшерде бөлінуі

2. hypoxaemia -

A. Астыңғы жақтың үлкен болуы

B. Жатыр қабынуы

C. Бауыр қабынуы

D. Қанда оттегінің төмен болуы

E. Зəр шығарудың бұзылуы

F. Күйіп қалу

3. ақырын қимылдау

A. Meningoencephalitis

B. Psychotherapia

C. Polyangiitis

D. Bradykinesia

E. Poliomyelitis

F. Splenomegalia

4. тынжытас ауруы -

A. vasculītis

B. urolithiăsis

C. rectocēle

D. lymphocytōsis

E. macrocheilia

Ғ. urolĭthus

Вариант 10.

Клиникалық терминология.

1. macrocephalia

A. ми қабынуы

B. қанда өттің болуы

C. лимфа тамырларының ауруы

D. бастың мөлшерден тыс үлкен болуы

E. лимфа түйінінің қабынуы

F. бүйректің созылмалы ауруы

2. сүт безінің рентгенографиясы

A. mastalgia

B. mastographia

C. mastopathia

D. macrodentia

E. lymphopenia

F. keratītis

3. қатерлі ісік

A. Macromastia

B. Carcinōma

153

D. Paracystitis

E. Myeloradiculitis

F. Coloproctoectomia

4. cholestăsis

A. өттің _______өт жолында тұрып қалуы

B. сезімталдықтың болмауы

C. қанда лейкоциттердің көп болуы

D. тік ішек қабынуы

E. көк бауыр көлемінің кіші болуы

F. терінің құрғақ болуы

154

1. Латын афоризмдеріне арналған cөзжұмбақ. Сұрақтар

1.Qui srebit bis …

2.Ars … vita brevis.

3…. non onus sed beneficium est.

4.Homo … lupus est.

5…. мater.

6.Aquila … non captat.

7.Nulla dies … linea.

8.Non … sed vitae discimus.

9.Per … ad astra.

10.Amicus … sed magis amica est veritas.

11.Si vis … para bellum.

12.Gogito … sum.

13…. et studio.

14…. Sanat medicus curat morbus.

15…. Sine litteris mors est.

16.Eruditio … optima est.

17.Scientia … est.

18.Labor … visit.

19.De … aut bene aut nihil.

20…. Lectio ingenium.

10 12

11

2 16 18

3

17

5 20

7

8

9

2-тəжірибелік сабақ.

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

1. Зерттеу əдістерін, көлемін, санын білдіретін терминоэлементтер.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді зерттеу əдістерін, көлемін, санын

білдіретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы

терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру.

101

1. –graphia ТЭ көп жағдайда рентгенологиялық зерттеулерді білдіреді

жағдайларда рентгенологиялық емес зерттеу əдістеріне (electroencephalographia

– ми биопотенциалының графикалық тіркеуі) жəне «жазу-сызуға»

да қатысты қолданыла береді (dysgraphia). Терминді терминоэлементтерге

қарап талдау кейде қиындау соғады, мысалы: gastrographia – асқазанның

əртүрлі қызметтерінің графикалық тіркеулерінің жалпы атауы; hepatographia

– бауырды рентгенологиялық зеттеу.

2. –gramma ТЭ –graphia терминоэлементіне ұқсас мағына беріп, зеттеу

əдістерінің графикалық суреттерін береді (audiogramma – есту қабілетінің

бұзылғандығы туралы сурет, қисық).

3. –scopia терминоэлементі көзбен көріп зерттеуді білдіреді, қандай да

құралдармен (эндоскоп) ішкі ағзаларды зерттеу (gastroscopia – гастроскоп

көмегімен асқазандаы зерттеу, angioscopia – эндоскоптың көмегімен қан

тамырының ішкі қабырғасын зерттеу). Эндоскоп – жарық түсіретін бөлшегі

бар табиғи не жасанды тесіктер арқылы дененің қуыстарын зерттеуге

арналған құрал. «Скопия» жүргізетін құралдары «скоп» деп атайды, мысалы:

arthroscop - буын қуысын көретін эндоскоп.

4. Қанның формалы элементтерінің жоғарылауы -ōsis -, төмен түсіп

кетуі -penia – деп аталады.

· erythrocytōsis– erythrocytopenia

· thrombocytōsis – thrombocytopenia (немесе thrombopenia)

· lymphocytōsis – lymphocytopenia

· leucocytōsis – leuсocytopenia (немесе leucopenia).

5. Қанның формалы элементтеріне қатысы жоқ –ōsis терминоэлементі –

pathia терминоэлементі сияқты «ауру, патологиялық күй» деген ұғымды

білдіреді: (osteoarthrōsis – буын ауруларының жалпы атауы). -eucōsis термині

«аққан – қанда лейкоциттердің шамадан тыс көбейіп кетуін» білдіреді.

6. –ōsis – терминоэлементі ісіктерде, қабынуларда «көп, көбейген»

деген ұғымды да білдіреді: adenomatōsis –аденомдардың көп болып кетуі,

furunculōsis – фурункулдардың (шиқандардың) көбейіп кетуі.

7. Көлемді, санды білдіретін терминоэлементтерді ажырата білген жөн:

· macro- көлемі үлкен (macrodactylia – саусақтың үлкейіп кетуі)

· poly- көп, саны жағына көп (polyuria – зəрдің көп мөлшерде шығуы).

· megalo- macro-ның синонимі, көлемі жағынан үлкен деген мағынаны

білдіреді (megalodactylia – саусақ көлемінің үлкеюі), бұл терминоэлемент

соңғы не бастапты бола алады: dactylomegalia.

· micro- кіші көлемді (microsplenia – талақ көлемінің кішіреюі),

· oligo- саны жағынан аз деген ұғымды білдіреді (oliguria – зəрдің аз

мөлшерде шығуы).

8. Клиникалық терминологияда түбірлі терминоэлементтері грек немесе

латын сөзі болып келетін термин-синонимдер кездесе береді: angiographia

102

жəне лимфа тамырларын рентгенологиялық зерттеу.

9. hyperthyreosis – қалқанша безінің шамадан тыс көп қызметі жəне

hypothyreosis – қалқанша безі қызметінің төмендеуі.

Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтің мағанасы

aden(o)-

1. без (лимфаденография);

2. аденоидтар (аденотомия)

audi(o)- (лат.) есту (аудиограмма)

cardi(o)- жүрек (кардиомегалия)

chol(e)- өт (холангиография)

cholecyst(o)- өт қапшығы (холецистопатия)

cyst(o)- қуық (цистоскопия)

lapar(o)- құрсақ қуысы (лапароскопия)

macr(o)- көлемі үлкен, ірі (макроцефалия)

megal(o)- megalia) (-үлкейіп кеткен (мегалодонтия, цефаломегалия)

men(o)- менструация, менструальдыцқ цикл (дисменорея)

metr(o)-metra

hyster(o)-

жатыр (метрография, гистероскопия)

micr(o)- көлемі кіші, майда (микромастия)

mogi- қиналып жасалатын əрекет (могиграфия)

olig(o)- саны аз (олигемия)

ophthalm(o)- көз, көру (офтальмоскопия)

phleb(o)- вена, көк тамыр (флебограмма)

poly- көп (саны жағынан), көбею (полиурия)

pyel(o)- бүйрек тостағаншалары (пиелография)

salping(o)- жатыр түтігі (сальпингоскопия)

sphygm(o)- Тамыр соғуы (сфигмография)

tomo- қабат, қабатты (томография)

thyr(o)- қалқанша без (гипотиреоз)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтерің мағынасы

-gramma

1. рентгенограмма (флебограмма);

сызықтары, суреті (гемограмма)

-graphia

1. рентгенологиялық зерттеу (ангиография);

2. графикалық тіркеу (рентгенологиялық емес зерттеу)

(кардиография);

103

3. хатқа қатысты (аграфия)

-ōsis

2. қанның формалық элементтерінің көбеюі (эритро-

цитоз);

3. көп (фурункулёз)

қанның формалық элементтерінің азаюы (тромбоцито-

пения)

-scopia

скопия)

Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

dys- Қызметінің бұзылуы, қалыпты жағдайдан ауытқу, қиналу

endo- ішкі

Тыныс алу мүшелерінің ауруларының латынша атаулары –

Morbi systemătis respiratorii

1. abscessus, us m Абсцесс (іріңдік)

2. adenoĭdes, um f (мн. число) аденоидтар

3. asthma, ătis n Астма (демікпе)

4. bacteriālis, e бактериалды

5. conditio, ōnis f күй

6. cysta, ae f киста

7. cystĭcus, a, um кистозный

8. deviātus, a, um жылжу, қисаю

9. emphysēma, ătis n эмфизема

10. gangraena, ae f Гангрена (өліеттену)

11. infectio, ōnis f инфекция

12. influenza, ae f грипп (тұмау)

13. mediastīnum, i n Аралық перде

14. mixtus, a, um аралас

15. mucopurulentus, a, um кілегейлі-іріңді

16. obstructīvus, a, um Обструктивті (кедергілі)

17. oedēma, ătis n ісіну

18. paralysis, is f салдану

19. paranasalis, e параназалды (мұрыналды)

20. periodĭcus, a, um мезгілді

21. pneumonia, ae f Пневмония (өкпе қабынуы)

104

23. respiratorius, a, um тыныс

24. tractus (us m) respiratorius тыныс жолы

25. ulcus, ĕris n ойық жара

26. vasomotoricum, a, um вазомоторлық

Жаттығулар:

1. Құрамы бойынша зерттеп, мағынасын түсіндіріңдер:

angiographia, cardiomegalia, arthrōsis, cephalometria, polyuria, cholecystographia,

sphygmographia, gastralgia, hyperthyreōsis, metrographia, microcephalia,

nephrographia, phlebogramma, oligosialia, leucopenia, microangiopathia,

rhinoscopia, oliguria, colonoscopia, thrombocytopenia, leucocytōsis, cystoscopia,

polyarthralgia, odontometria, erythrocytopenia, dysuria, cholaemia, furunculōsis,

acromegalia, oligaemia, macrodentia, dysmenorrhoea, craniographia, laparoscopia,

cholecystopathia, megalographia, macromastia, oligodentia, agraphia, angioscopia

2. Соңғы терминоэлементтермен термин құраңдар, мағынасын

түсіндіріңдер:

1. –graphia (a-, dys-, cyst-, angio-, mogi-, aorto-, masto-, nephro-, pyelo-,

sialo-, phlebo-, gastro-, cranio-, hystero-, sphygmo-, coronaro-, cholecysto-,

angiocardio-).

2. –gramma (haemo-, audi-, phlebo-, cardio-, sphygmo-, electro/encephalo-)

3. –metria (oculo-, cysto-, calori-, cephalo-, laparo-, odonto-).

4. –scopia (rhino-, endo-, angio-, pyelo-, recto-, cysto-, broncho-, gastro-,

colono-, laparo-, thoraco-, hystero-, duodeno-, laryngo-, gastro/duodeno-).

5. –penia (leuco-, lympho-, thrombo-, monocyto-, erythrocyto-).

6. –ōsis (leuc-, lipid-, arthr-, thromb-, hepat-, furuncul-, erythrocyt-,

hypo/thyre-, hyper/thyre-).

3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер

гастродуоденоскопия, флебография, ацистия, гепатомегалия, гистеро-

графия, лапарогеморрагия, офтальмия, лейкопения, остеометрия, гепаталгия,

пиелография, сфигмограмма, макроцефалия, цистометрия, проктоскопия,

риноскопия, моноцитопения, микрофтальм, лимфоцитоз, анурия, вазопатия,

метроррагия, кардиалгия, тромбопения, артроскоп, сальпингография, акро-

мегалия, микрография, олигоменорея, полиартралгия, дисграфия, томогра-

фия, бронхоскопия, гипотиреоз.

4. Терминдер құраңдар

1) бауыр көлемінің ұлғаюы;

2) даму ауытқуы: қуықтың жоқ болуы;

3) жүрек жəне қан тамырларының рентгенограммасы;

4) буындардағы аурудың сезілуі;

5) тромбоциттердің қан құрамында азаюы;

6) буынды рентгенографиялық зерттеу;

105

8) төл басының көлемін өлшеу;

9) мұрын қуысын қарау;

10) бас сүйегінің рентгенографиясы;

11) эндоскоп арқылы асқазанның жəне он екі елі ішектің ішкі қабығын

(кілегейлі қабығын қарау, зерттеу;

12) эндоскоп арқылы қауықтың кілегейлі қабығын зерттеу, қарау;

13) зəр шығарудың азюы;

14) қан құрамында эритроциттердің көбеюі;

15) қалқанша бездің қызметінің азаюы;

16) буын ауруларының жалпы атауы;

5. Бастапқы латын терминоэлементтермен төмендегі термин-

дерге балама тауып , мағынасын түсіндіріңдер:

angiopathia, angiographia, mastographia, nephrographia, phlebographia,

proctoscopia, sialographia

Ескерту: saliva, ae f – сілекей

6. Қазақ тіліне аударыңдар:

nasopharyngītis acūta (chronĭca), sinusītis ethmoidālis acūta, laryngītis et

tracheītis acūtae, laryngītis obstructīva acūta, infectiōnes respiratoriae inferiōres

acūtae, bronchītis mucopurulenta chronĭca, rhinītis periodĭca allergĭca, morbi

tractus respiratorii superiōris, rhinītis vasomotorĭca et allergĭca; rhinītis,

nasopharyngītis et pharyngītis chronĭca; polўpus cavitātis nasi; abscessus,

furuncŭlus et carbuncŭlus nasi; cysta sinus paranasālis, morbi chronĭci tonsillārum

et adenoĭdum, hypertrophia conchārum nasi, laryngītis et laryngotracheītis

chronĭcae, bronchītis chronĭca simplex et mucopurulenta mixta, asthma non

allergĭcum, oedēma pulmōnum, conditiōnes necrotĭcae tractus respiratorii

inferiōris, gangraena et necrōsis pulmōnis, insufficientia respiratoria acūta, ulcus

bronchi, paralўsis diaphragmătis

7. Диагноздарды латын тіліне аударыңдар:

1) жіті назофарингит;

2) жіті фронтальды синусит;

3) жоғарғы тыныс жолдарының жіті инфекциясы;

4) бактериальды пневмония;

5) обструктив созылмалы өкпе ауруы;

6) бронхиальды астма;

7) жіті өкпе жетіспеушілігі;

8) созылмалы респираторлы жетіспеушілік;

9) өкпе абсцессі;

10) өкпе эмфиземасы;

8.Терминнің құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағына-

сын табыңдар:

roentgenographia, cholecystographia, cholecystotomia, hydrops, cholecystec106

tomia, cystographia, hydrosalpinx, cystectomia, cystotomia, epidemiologia,

cystogramma, tonsillectomia, keratectomia, hydrothorax, mastectomia, gynaecologia,

physiologia, myelocўtus, myelographia, myelotomia, physiotherapia,

physiologia, phlebotomia, phlebographia, phlebogramma, gynaecolǒgus, biolǒgus,

adenotomia, tonsillotomia, keratotomia, chimiotherapia, strumectomia, cytologia,

mammographia, mammogramma, adenocўtus, colpotomia, bioclimatologia,

sialographia, sialogramma, blepharotomia, gingivotomia, fistulotomia, glossalgia,

dacryoadenalgia, phytotherapia, urologia, aetiologia, gnathotomia, hormonotherapia

9. Төменде келтірілген терминдерге терминоэлементтерді қосып,

сөздік формада жазыңдар:

Қуық рентгенограммасы - …gramma

Хирургиялық операция қызыл иекті кесу - …ectomia

Қынап қабырғасын кесу - …tomia

Контрасты затты енгізгеннен кейінгі қуықты регнтген арқылы зерттеу –

cyst…

Үстіңгі жақты оперативті кесу - …tomia

Өмір, тірілер туралы ілім – bi…

Ісік торшалары мен микроорганизмдерге таңдап əсер ететін химиялық

Заттармен емдеу – chimi…

Көз жасы безінің ауруы - …algia

Үлкейіп кеткен бадамшаларды жартылай алып тастау – tonsill…

Дəрілік өсімдіктермен емдеу – phyt…

Сүт безінің рентген суреті –mamm…

Латын афоризмдері:

1. Quod licet Jovi, non licet bovi – Юпитерге рұқсат етілгенмен, бұқаға

рұқсат жоқ (Аяз би əліңді біл, құмырсқа жолыңды біл).

2. Nunquam petrorsum, semper ingrediendum – тек қана алға.

3. Morbus insanabĭlis – Емделмейтін ауру.

Бақылау сұрақтары:

1. Терминоэлемент “-graphia” қандай зертеу əдістерін білдіреді?

2. “-graphia” и “-gramma” терминоэлементтерінің арасында қандай айыр-

машылық бар?

3. Терминоэлемент “-scopia” зеттеудің қандай түрін білдіреді?

4. Қанда формалық элементтердің көбейіп не төмендеуі.

5. «Көлемі бойынша үлкен», «көлемі бойынша кіші», «сан жағынан

көп», «сан жағынан аз» терминоэлементтерді атаңыздар.

6. Vasographia жəне angiographia, mammographia жəне mastographia

терминдерінің айырмашылығы.

ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙДІ, СҰЙЫҚТЫҚТЫҢ АҒЗАДАН

АҒУЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

2. Сұйықтықтың ағзадан ағуын білдеретін терминоэлементтер

Сабақтың мақсаты: Студенттерді патологиялық күйді білдеретін

терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы термино-

элементердің есте сақталуын арттыру.

1. - uria терминоэлементі зəрде басқа бөгде заттардың болуын білдіреді

(лейкоцитурия), бірақ бұл термин зəр шығаруға қатысы бар мағынаны да

береді (никтурия).

2. -aemia терминоэлементі қанда бөгде заттың болуын білдіреді (гипер-

инсулинемия), кейде қанның көлеміне қатысты мағына береді (олигемия,

гиперемия).

3. –algia жəне –odynia – теминоэлементтері синонимдер, кейде олар

бір-бірінің орнына жүре береді (акралгия жəне акродиния). –algia ТЭ көп

қолданылады, ал –odynia ТЭ көбіне тірек-қимыл аппаратына қатысты

қолданылады (акродиния, спондилодиния).

4. –pathia ТЭ тиянақты бір ауруды емес, бір ағзаның жалпы ауруларын

айту үшін қолданылады (артропатия – буын ауруларының жалпы аты). –

pathia ТЭ сезім, сезгіштік мағынасын беруі мүмкін.

5. –rrhoea, -rrhagia ТЭ жазылуына назар аударыңыздар.

6. Клиникалық терминологияда –ia-ға бітетін терминдер көп кездеседі.

Олар көбіне «патологиялық процесс», «патологиялық күйді», «ауруды»

білдіреді жəне бір анатомиялық құрылымның соңынан жазылады (acardia –

жүректің болмауы, macrodentia – тістің көлемінің ұлғаюы).

7. –ia- жалғауымен бітетін терминдерде екпін соңғы буынның

алдындағы буынға түседі (hydrocephalia), бұл тек –logia и –malacia

терминоэлементтеріне қатысты емес. apathia сөзін де есте сақтап алыңыздар.

8. Терминнің құрамындағы ТЭ –о- дауысты дыбысымен қосылады

(arthr-o-pathia, haem-o-rrhagia).

9. Егер ТЭ дауыстыға басталса, онда алдыңғы ТЭ соңғы дауыстысы

түсіп қалады (acro- + -algia = acr/algia).

112

10. Клиникалық терминологиясының құрамына кіретін анатомиялық

(encephălon), septo- (septum), atrio- (atrium), colo- (colon), hepato- (hepar),

oesophago- (oesophăgus), ventriculo- (ventricŭlus) жəне басқалар.

Бастапқы жəне соңғы грек терминоэлеметтері

Бастапқы

ТЭ

Соңғы

Мағынасы Мысалдар

acr- — Ұшы,

жоғарысы

aёr- — Ауа, ауалы aёrophўta, ōrum n аэрофиттер, қажет-

ті заттың бəрін ауадан алатын

өсімдіктер

andr- -andrus, a, um ер, еркек androgĕna, ōrum n андрогендер, ер-

лердің жыныс гормондары

anth- -anthus, a, um

anthus, i m

гүл anthotaxis, is f гүлдің орналасуы

cheilanthus, a, um гүлерінді

Helianthus, i m күнбағыс

arthr- arthrus, a, um Буын, мүше Arthropŏda, ōrum n буын аяқтылар

arthrotomia буынды кесіп ашу

brachyarthrus, a, um қысқа мүшелі

auto- — өз, өзінікі autolўsis, is f өз ферменттерімен

ұлпаның өзін-өзі қорытуы

bi(o) -bius, a, um өмір biogenĕsis, is f биогенез, тірі ағза-

лардың органикалық қосылыстарды

түзуі

amphibius, a, um қосмекенді

мальді түзілуінің жалпы аталуы

chondroblastus, i m хондроцтике айн-

алған бірінші шеміршек ұлпалары

brachy- — қысқа brachyptĕrus, a, um қысқақанатты

branchi- -branchia, ae f желбезек Branchiopŏda, ōrum n

желбезекаяқтылар

carp- -carpus, a, um жеміс carpologia, ae f тұқым жəне жеміс

туралы ғылым

heterocarpus, a, um əр түрлі ұрықты

cephal- -cephalia, ae f

-cephălus, a, um

бас Бастың шамадан тыс үлкен болуы

cheilchil-

- cheilia, ae f

- chīlus, a, um

ерін cheilanthus, a, um ерінгүлді

leucochīlus, a, um ақ ерінді

Chilopŏda, ōrum n ерінаяқтылар

acheilia, ae f еріннің болмауы

cheirchir-

— қол Chiroptĕra, ōrum n қолқанаттылар

chlor- — жасыл Chlorophўtae, ārum f жасыл балдыр-

лар

Бастапқы

Соңғы

Мағынасы Мысалдар

chromchromat-

— түсі chromatophŏrum, i n хроматофор,

пигменті бар ұлпа

chromogĕnum, i n хромоген, молеку-

ласында хромофор тобы бар

органикалық зат

cyt- -cўtus, i m торша cytolўsis, is f цитолиз, торшаның

толық не жартылай еріп кетуі

leucocўtus, i m қанның ақ

торшасы

-dactўlus, a, um

саусақ polydactylia, ae f көпсаусақты

pentadactўlus, a, um бессаусақты

dendr- — ағаш Dendrolăgus, i m ағаш кенгруы

erythr- — қызыл erytrocўtus, i m эритроцит (қанның

қызыл торшасы)

gam- -gamia, ae f

-gămus, a, um

көбею,

аралық

gamogenĕsis, is f гамогенез, жыныс-

тық көбеюдің пайда болуы жəне

процессі

лар арасында еркектің бір

ұрғашымен шатасуы

polygămus, a, um полигамный, көп

жыныстық қатынас

gen- -genĕsis, is f

-gĕnus, a, um

тек, туылу,

пайда болу

genotўpus, i m генотип, ұрық арқылы

берілу

endogĕnus, a, um эндогенный, ішкі

leuc- — ақ leucocўtus, i m қанның ақ торшасы

lys- -lўsis, is f іріп, еріп,

бұзылып

lysosōma, ătis n лизосома, биоло-

гиялық макромолекулаларды бұза-

тын ферменттері бар торша

құрылымы

hydrolўsis, is f заттардың су қатысы

бар реакцияның əсерінен іріп кетуі

Macr — үлкен, ірі macrocўtus, i m ірі эритроцит

megamegal-

-megalia, ae f үлкен, ірі megaphyllus, a, um ірі жапырақты

megalosplenia, ae f =

splenomegalia, ae f талақтың үлкейіп

кетуі

melan- — қара melanoptĕrus, a, um қарақанатты

phyll- -phyllus, a, um жапырақ,

бет

Phyllopŏda, ōrum n (шаянтəрізділер)

phyt- -phўton, i n өсімдік phytophăgus, i m фитофаг, шөп

қоректілер

114

ТЭ

Соңғы

Мағынасы Мысалдар

-phŏrus, a, um

-phŏrum, i n

алып

жүретін,

дайтын

chromatophŏrum, i n хроматофор, түс

тасымалдайтын торша (пигмент)

pod- -pŏdus, a, um

-pus, ŏdis m

аяқ Gastropŏda, ōrum n жорғалаушылар

(моллюски)

Macrŏpus, ŏdis m кенгуру

pter- -ptĕrus, a, um

-ptĕryx, ĭgis f

қанат Heteroptĕra, ōrum n əртүрлі

қанаттылар

Saccoptĕryx, ĭgis f қап қанаттылар

somat- -sōma, ătis n дене;

ағзадағы

тошалар

(жыныс

нан басқа)

somatogamia, ae f саңырауқұлақтың

екі вегетативті торшасының қосы-

луы

Жаттығулар:

cytolўsis, autoinfectio, aёrobius (aёrobĭcus), megalocўtus, tetrandrus,

brachydactўlus, phyllophўton, macrocarpus, microptĕrus, cytogenĕsis, somatogĕnus,

sexapŏdus, chromatophŏrum, Branchiopŏda, Phyllopŏda, genotўpus,

biogĕnus, hydrolўsis, lysosōma, erythrocўtus, Chilopŏda, erythroblastus,

androgenĕsis, carpologia, cheilanthus, leucochīlus, trophoblastus, dendrolŏgus.

2. Жетпей тұрған ТЭ жазыңыз:

су өсімдігі hydro…; буынаяқты …pŏda; кейбір жануарлардың

аяқастынан тітіркенгенде аяқтарын тастауы …tomia; еркек жыныс

гормондары …gĕna; жоғарғыжемісті …carpus; қанның қызыл торшалары

…cўti; тек қана еркек ядросы арқылы өскіннің (зародыш) пайда болатын

көбею формасы …genĕsis; жоғарғы сатыдағы жануарлардың өскінінде пайда

болатын ірі торшалар ...blasti; адам əрекетінің қатысуымен anthropo… ;

аяқжемісті рodo… ; көп саусақты poly… ; кеңжапырақты platy… ; ірібасты

…cephălus; эритроциттің пайда болу процессі …poēsis; меланин

синтезделетін цитоплазматикалық құрылым …sōma; юр заманының

соңындағы ұшатын кесіретке…dactўlus; бір басты mono… ; алғашқы

желбезекті Proto… ; қажетті заттың бəрін ауадан алатын өсімдік aёro… ;

қысқабастық …cephalia; ағзаның өзінде пайда болатын auto… ; түс

шақыратын (вызывающии) …gĕnus; фотосинтезге қатысатын өсімдіктердің

жасыл пигменті …phyllum; дəнді (колосоносный) stachy…

115

1. Plenus venter nоn studet libenter – ... тамағы тоқтық, аздырар адам

баласын.

2. Symptomata inflammationis sunt – rubor, tumor, calor, dolor, functio

laesa – қабынудың белгілері: қызару, ісіну, ыстық, ауру, қызметінің бұзылуы.

3. Esse homo – нағыз азамат!

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. –uria ТЭ мағынасы?

2. –aemia ТЭ мағынасы?

3. –algia и –odynia ТЭ мағынасы?

4. –pathia ТЭ мағынасы?

5. rrhoea, -rrhagia ТЭ мағынасы?

6. –ia аяқталатын ТЭ мағынасы?

7. ТЭ қалай қосылып, сөз құрайды?

Тақрыбы: СЕЗІМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙІН БІЛДІРЕТІН

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

1. Сезім мүшелерінің патологиялық күйін білдіретін терминоэлементтер.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді сезім мүшелерінің патологиялық

күйін білдеретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау бары-

сында осы терминоэлементердің есте сақталуын арттыру.

–opia, -opsia терминоэлементтері көру патологиясын білдіретін

офтальмологиялық терминдер құрамына кіреді. Екі терминді білген жөн:

hypermetropia – жақыннан көрмеу жəне myopia – алыстан көрмеу.

-opsia терминоэлементі «балау мақсатымен тірі ағзадан азғана ұлпа-

нының микроскопиялық зерттеуге алынуы» деген мағына беретін “biopsia”

терминінің құрамына кіреді. Жаттығуларда «биопсия» деп қолдануға болады.

Төменде келтірілген терминоэлементтер жеке термин ретінде де,

терминоэлементтер ретінде де қолданыла береді:

Некроз (necrōsis, грек. nekrōsis өліеттену) - тірі ағзадағы торша топтары,

тоқыма не мүше бөлігінің қызметінің қайталанбас тоқтауына алып келетін

өліеттену, яғни жергілікті өлу.

Стеноз (stenōsis; грек. stenōsis тарылу) - қуысты мүшенің түтігінің

тарылуы.

116

ұлпа басқандықтан белгілі бір мүшенің нығыздалып қатаюы.

Стаз (греч. stăsis іркілу, тоқталып қалу) - тамырларда не қуыс

мүшелерде (мысалы: қан тамырында қанның, ас қорыту мүшелерінде

жынның) физиологиялық сұйықтықтың тұрып қалуы.

Спазм (spasmus; от грек. spasmos немесе spasma) - көлденең жолақты не

бірыңғай салалы ет ұлпасының еркінен тыс жиырылуы.

Терминоэлементтер тізімі

Грек ТЭ Терминэлементтер мағынасы

cheil(o)- ерін (хейлит)

chrom(at)- түс (ахроматопсия)

dactyl(o)- саусақ (мегалодактилия)

derm(at)(o)- тері (эритродермия)

dipl(o)- Сыңарланған, екіленген (диплопия)

erythr(o)- Қызыл, эритроциттерге қатысты (эритропсия)

galact(o)- Сүт, сүтті (галакторея)

kak(o)- жаман, жағымсыз (какосмия)

phac(o)-

Көз бұршағы (факосклероз, афакия)

xanth(o)- сары (ксантопсия)

-necrōsis Торша мен ұлпаның өліеттенуі (остеонекроз)

-opia, -opsia, -optĭca Көру, көз (анопия, эритропсия)

-osmia Иіс, иіс сезу (какосмия)

-phagia Жұту, жеу (пищи) (дисфагия)

-phasia Сөйлеу, сөйлеу мəнері (дисфазия)

-phonia Дауыс, дыбыс (дисфония)

-sclerōsis тығыздану (факосклероз)

-spasmus спазм, еріксіз жиырылу (блефароспазм)

-stăsis Тұрып қалу (лимфостаз)

-stenōsis тарылу (бронхостеноз)

Префикстер

ГрекТЭ Терминоэлементтер мағынасы

pro- Алдыңғы, алдындағы (прохейлия)

Жаттығулар:

1. Терминдердің құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

anopsia, hyperosmia, macrocheilia, agalactia, cheilōsis, osteonecrōsis,

xerodermia, gastrobiopsia, proctospasmus, hypermetropia, micropsia, dermato117

sclerōsis, paraphasia, bradyphasia, diplomyelia, lymphostăsis, bradyphagia,

hemiopia, adermia, phlebostenōsis, acrodermatītis, dysosmia, diplophonia,

macrophonia, onychophagia, kakosmia, dyschromatopsia, xanthochromia,

galactostăsis, xanthoerythrodermia, cardiostenōsis, duodenostăsis, hemispasmus

2. Соңғы терминоэлементтермен терминдер құрап, мағынасын

үсіндіріңдер:

1. –opia/-opsia (dipl-, my-, poly-, a-, hemi-, hypermetr-)

2. –phagia (dys-, a-, tachy-, brady-, onycho-, cheilo-, poly-, trich-)

3. –necrōsis (osteo-, micro-, nephro-, pancreo-, chondro-)

4. –stenōsis (broncho-, laryngo-, pyloro-, cardio-, tracheo-, phlebo-)

5. –sclerōsis (acro-, dermato-, cardio-, myo-, nephro-, phaco-, phlebo-)

3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндеріңдер:

гипосмия, сиалостаз, дисфония, тахифагия, ангиоспазм, микрофония,

ахейлия, полиопия, афазия, энтеробиопсия, паросмия, энтероспазм, ахрома-

топсия, хондронекроз, прогерия, галакторея, нефросклероз, онихохей-

лофагия, ксантопсия, холестаз, дерматоз, миопия, кардиосклероз, проктостаз,

макропсия, афагия, прохейлия, олигофазия, ринофония, микронекроз,

гастроспазм.

4. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар:

1) иіс сезудің болмауы;

2) ерін қабынуы;

3) дауыстың болмауы;

4) терінің қызаруы;

5) бүйрек ұлпасының өліеттенуі;

6) жұтудың қиындауы (қызметі бұзылуы);

7) бұлшық еттегі дəнекер ұлпаның нығыздалуы;

8) екі елі ішектің кілегейлі қабығының биопсиясы;

9) бет бұлшық еттерінің спазмы;

10) зəр жолдарында зəрдің тоқтап қалуы;

11) терінің іріңді аурулары;

12) сүт безінің секреторлы функциясының төмендеуі;

13) қорқу – қандай да бір түстен не боялған заттардан қорқу;

14) көз бұршағының болмауы;

15) қорқу - қызыл түстен қорқу;

16) кеңірдек тесігінің тарылуы.

Латын афоризмдері

1. Potius sera, guam numgvam – ештен кеш жақсы.

2. Valetudo bonum optimum — ден саулық зор байлық.

3. Est modus in redus – судың да сұрауы бар.

Бақылау сұрақтары:

1. «биопсия» түсінігіне анықтама беріңіз.

2. «некроз» түсінігіне анықтама беріңіз.

118

3. «стеноз» түсінігіне анықтама беріңіз.

5. «стаз» түсінігіне анықтама беріңіз.

6-тəжірибелік сабақ.

Тақрыбы: ҚАБЫНУ, ІСІК ЖƏНЕ АУРУДЫ БІЛІДІРЕТІН

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

2. Қатерсіз жəне қатерлі ісіктердің латын атаулары – neoplasmăta maligna

et benigna.

3. Терминоэлементтер тізімі.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді қабыну, ісік жəне ауруды білдеретін

терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы термино-

элементердің есте сақталуын арттыру

Қабынуды білдіретін –ītis терминоэлементі бар клиникалық терминдер

латын атауымен аталатын анатомиялық құрылымдардан құралады:

ligamentītis, alveolītis, gingivītis. Мұндай атаулар терминдер тізіміне кіргі-

зілмеген.

Қабынуды білдіретін терминдер құрамына қабынудың нақты түрін,

орналасқан жерін білдіретін бастапқы элемент ретінде келесі термино-

элементтер жатады:

_ para- мүше жанындағы ұлпаның қабынуы.

_ peri- екі мағына береді:

para- ға синонимді, яғни, ұлпа айналасындағы қабыну, peri-дің para-дан

айырмашылығы – жан-жағынан деген мағына білідіреді, (мысалы:

peribronchītis – бронхының айналасындағы ұлпаның қабынуы, pericystītis –

өт немесе қуық айналасындағы ұлпаның қабынуы);

сыртқы (серозды) қабықтың (мысалы: pericardītis – жүректің сірлі

қабығының қабынуы); егер құрсақ қуысының мүшелері болса, онда peri-

мүшелерді қаптап тұратын іш перденің қабынуы, (мысалы: periduodenītis – он

екі елі ішекті қаптап тұратын іш перденің қабынуы). Анықтама үшін: іш

перде – құрсақ қуысы мүшелерін қаптап тұратын сірлі қабық).

_ endo – ішкі, көбінесе кілегейлі қабықтың қабынуы, (мысалы:

endaortītis – қолқаның ішкі қабығының қабынуы).

_ pan- толық мүшенің, барлық қабықтарының, ұлпаның қабынуы

(мысалы: panarterīitis – артерияның барлық қабықтарының қабынуы).

_ mes(o) – мүшенің ортаңғы қабығының қабынуы (мысалы:

mesarteriītis –артерия қан тамырының ортаңғы қабағының қабынуы),

_ poly- бірнеше құрылымның қабынуы (мысалы: polyarthrītis – бірнеше

буынның бір мезгілде қабынуы).

119

керек: –stōma терминоэлементтері бар терминдер (мысалы: colostōma –

бүйен ішектің қолдан жасалған қаяуы), термин haematōma (көгеру), glaucōma

(көз ауруы), sclerōma (тыныс жолдарыныңың қабынуы), scotōma (көру

аймағының ақауы), trachōma (көздің індетті созылмалы ауруы).

–oma-ға аяқталатын ісіктердің атаулары үшінші жіктеудің ортаңғы

тектік түріне жататындығына көңіл аударыңыздар: (мысалы: adenoma, atis n).

Ісік атауларына соңғы ōsis терминоэлеметі жалғанса, ол көп ісікті

білдіреді: adenōma + ōsis = adenomatōsis – аденомалардың көп болуы.

–iăsis терминоэлементі созылмалы, қиын емделетін ауруды білдіреді

(psoriăsis). Термин –lĭth терминоэлементімен (lithiăsis) тас пайда болуын

білдіреді (urolithiăsis – тынжытас ауруы). Соңғы –lĭth терминоэлементы бар

термин ауруды емес, тасты (конкременты) білдіреді, мысалы: urolĭthus –

тынжытас. Бұл терминдер қабыну ауруларының атауларымен шатастырмау

керек: (мысалы: альвеолит – alveolītis, бірақ ринолит – rhinolĭthus)!

–tonia – терминоэлементі екі мағыналы:

«тонус»-қа байланысты, ағза мүшелерін, жеке жүйелерді жəне

организмді ұзақ уақыт бойы белсенді деңгейін бір қалыпты ұстап тұру

(dystonia – организм тонусының бұзылуы).

Екінші мағынасы қысымға байланысты (мысалы: hypertonia). Қазіргі

кезде бұл терминді көп қолданғанмен, қолданыстан шығатын терминдер

қатарына жатады жəне бұл терминді –tensio терминоэлементіне (hypertensio)

айырбастаған жөн.

Қатерсіз жəне қатерлі ісіктердің латын атаулары –

neoplasmăta maligna et benigna

1. carcinōma, ătis n Қатерлі ісік, карцинома

2. in situ «ин ситу» (орнында)

3. leukaemia, ae f лейкоз

4. lymphoblastĭcus, a, um лимфобласты

5. lymphocytĭcus, a, um лимфоцитарлы

6. malignus, a, um қатерлі

7. melanocytĭcus, a, um меланофорды

8. melanōma, ătis n меланома

9. metastatĭcus, a, um Қайталанатын, екінші (ісікке

байланысты, «метастаз»)

10.monocytĭcus, a, um моноцитарлы

11.myeloproliferatīvus, a, um миелопролиферативті

12.naevus, i m невус (пигментті дақ)

13.neoplasma, ătis n ісік

14.plasmocytĭcus, a, um Плазматоршалы

120

NB!

енбеген бастапқы кезеңдегі қатерлі ісік. Əдетте, кішкентай көлемді,

клиникалық көрініссіз, жай өседі, метастаз бермейді.

·Меланома - қатерлі ісік, меланоциттерден пайда болады - меланин

өндіретін дақ торшалардан (қал, тума қал).

·Невус (тума қал) - теріде, кілегейлі қабықтарда, конъюнктивада, көздің

тамырларында пайда болатын дақтың пайда болуымен сипатталатын өсу

аномалиясы

Терминоэлементтер тізімі

Төменде келтірілген терминоэлементтерді жаттап алыңдар:

Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

carcin(o)- Ісік (карцинофобия)

chondr(o)- Шеміршек (хондрит)

gingiv(o)- (лат.) иек (гингивотомия)

gloss(o)- тіл (макроглоссия)

hidr(o)- тер (гидраденит)

myel(o)- Сүйек миы не жұлын (миелит)

ot(o)- құлақ (отит)

rhabd(o)-

Көлденең жолақты бұлшық ет

(рабдомиома)

sarc(o)- «саркома»-ға қатысты (эпителииге қатысы жоқ қатерлі ісік)

typhl(o)- Соқыр ішек (тифлит)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

-iăsis Ауру, патологиялық күй (нефролитиаз)

-ītis Қабыну, қабыну процессі (энцефалит)

-lĭth (us) конкремент, тас (флеболит)

-ōma ісік (липома)

-tensio (лат.) қысым (гипертензия)

-tonia 1. тонус (дистония)

2. қысым (гипертония)

Префикстер

Грек ТЭ Значение терминоэлемента

meso- ортаңғы

peri- Айналасында, сыртында

121

endophthalmītis, adenocarcinōma, perisalpingītis, mesopharyngītis,

angioendotheliōma, polyadenītis, adenolipomatōsis, phlebolĭthus, glossodynia,

gastroenterītis, pericolpītis, broncholithiăsis, panaortītis, rhabdomyosarcōma,

osteoarthrītis, myelopathia, vasculītis, osteochondrōma, blepharītis, otoplastĭca,

hidradenītis, lymphadenōma, arthrītis, lymphangiītis, paraproctītis, periduodenītis,

endarteriītis, cystolithiăsis, typhlatonia, osteochondrītis

2. Жалпы соңғы терминоэлементтермен терминдер құрап, мағына-

сын түсіндіріңдер:

1. –ītis (proct-, mast-, gloss-, bronch-, ost-, pan/card-, col-, peri/metr-,

laryng-, aden-, hepat-, spondyl-, rhin-, salping-, colp-, meso/tympan-, endo/phleb-,

amnion-, myos-, burs-, aort-, neur-, para/cyst-, peri/cyst-, pyel-, trache-, cholecyst-,

enter-, gingiv-, kerat-, osteo/myel-)

2. –ōma (aden-, haem/angi-, oste-, angio-, hepat-, carcin-, my-, hidr/aden-,

rhabdo/my-, endotheli-, sarc-, chondr-)

3. –lith/iăsis (sialo-, uro-, broncho-, hepato-, nephro-, pancreo-, chole-, cysto-)

4. –tonia (my/a-, a/myo-, a-, hyper-, hypo-, dys-, typhl/a-)

3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндеріңдер:

артерит, аденома, параметрит, гемангиоматоз, тромбофлебит, амиотония,

энтеролит, полиневрит, мезаортит, гемангиоэндотелиома, перинефрит,

лимфаденит, одонтома, гастрит, макроглоссия, эндометрит, гепатолитиаз,

периартериит, атония, сиаладенит, миелография, панбронхит, нефролитиаз,

гастроэнтероколит, перихолецистит, нефрит, парафлебит, ерилимфангит,

энтероколит, ринолит, остеохондроз, отит

4. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар:

1) аденомалардың көп болуы;

2) он екі елі ішектің қабырғасының қабынуы;

3) май ұлпасының қатерсіз ісігі;

4) бірнеше буынның бір мезгілде ауруы;

5) дəнекер ұлпаның қатерсіз ісігі;

6) артерияның ортаңғы қабатының қабынуы;

7) даму аномалиясы: жұлынның болмауы;

8) зəр тасы;

9) қолқаның ішкі қабатының қабынуы;

10) тынжытас ауруы;

11) бүйрек жанындағы ұлпаның қабынуы;

12) оташылық операция: тік ішекті бекемдеу;

13) бұлшық еттің тонусының болмауы;

14) көздің барлық қабаттарының жəне ұлпаларының қабынуы;

15) оташылық операция: таңдайды кесу;

16) асқазанды орап тұратын іш перденің қабынуы;

17) артерия қан қысымының көтерілуі;

122

Латын афоризмдері

ортаны көркейтеді.

5. De lingua stulta incommŏda multa — ақымақ тілден көп қолайсыздық

(тіл бас кеседі).

Бақылау сұрақтары:

1. peri- префиксі бар қандай қабыну атауларының қосымша мағынасы

бар?

2. para –префикстері бар қабыну атауларының қандай айырмашылығы

3. «шел қабығының қабынуы» сөзінің мағынасы қандай?

4. «гематома», «скотома», «глаукома», «склерома», «трахома» термин

дерінің мағынасы.

5. –ōsis терминоэлементі бар ісік атауларының мағынасы.

6. –lĭth(us) жəне –lithiăsis терминоэлементтеріне аяқталатын терминдер-

дің айырмашылығы қандай?

7. hypertonia жəне hypertension терминдерінің айырмашылығы қандай?

8. «қатерлі ісік in situ» терминінің мағынасы.

9. «невус» терминінің мағынасы.

7-тəжірибелік сабақ.

Тақрыбы: ПСИХИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ БҰЗЫЛУЫНА ҚАТЫСТЫ

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

2. Психикалық ауытқулардың латын атаулары – perturbatiōnes mentis.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді психикалық қызметтің бұзылуына

қатысты терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы

терминоэлементердің есте сақталуын арттыру.

–aesthesia терминоэлементі сезімталдықты білдіреді, мысалы:

anaesthesia – сезімталдықтың болмауы (сезбеу). Сезімталдық деп ішкі жəне

сыртқы орта тітіркендіргіштеріне ағзаның жауап беруін айтады. Сонымен

қатар, бұл термин жансыздандыру арқылы жүргізілетін əр түрлі хирургиялық

операциялар, балау үшін қолданылатын «жансыздандыру» деген мағынада да

қолданыла береді. –aesthesia терминоэлементінің орфографиялық жазылуына

көңіл бөліңіздер!

123

-төменде келтірілген терминоэлементтерге екпін қойылуына көңіл

ксенофoбия – xenophоbia).

phobia көптеген терминдер құрамына кіреді. Ол жеке термин ретінде

«фобия» - кейбір заттардан, іс-əрекеттерден еріксіз қорқу.

–phrenia терминоэлементі екі мағынада: «ақыл, психика» жəне

«диафрагма (көк ет)» қолданылады. Бірақ диафрагма мағынасындағы –

phrenia терминоэлементі бар термин өте сирек кездеседі.

–philia терминоэлементі де «бір нəрсені ұнату, жақсы көру» (мысалы:

nyctophilia – қараңғыда болуды жақсы көру

xeno- терминоэлементі (өзге, басқа) жануарлардың ұлпа не мүшелеріне

пластикалық операция жасауды (трансплантацияны) айтады.

Терминоэлементтер тізімі

Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

baro-, bary-

1. қысым, салмақ (баротерапия);

2. еңсенің түсіп кетуі (баритимия)

batho-, bathy- терең, төмен (төмен орналасқан) (батикардия)

brady- жай, ақырын (брадикардия)

claustro- жабық бөлме (клаустрофобия)

clepto- ұрлау (клептомания)

hypno- ұйқы, гипнотикалық əсер (гипнофобия, гипнотерапия)

mono- бір, жалғыз (монофобия)

neo- жаңа (неофобия)

dipso-

(-dipsia)

platy- жалпақ_______, енді (платикрания)

prosop- бет (прозопалгия)

pyro- ыстық көтерілу, лихорадка (пиромания)

schiz-

1. психика бұзылуы (шизофрения)

tachy- Тез, жылдам (тахикардия)

therm- жылы (терместезия)

xeno-

2. малдың басқа түрінен алынған (ксенотрансплантация)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

-aesthesia ауруды сезіну, сезімталдық (акроанэстезия)

-bulia қалау (дисбулия)

-gnosia білу, тану қабілеті (агнозия)

-mania Бір нəрсені қалау (клептомания)

124

-philia 1. жақсы көру, ұмтылу (неофилия);

-phobia қорқу (клаустрофобия)

-phrenia 1. психикаға, ақылға байланысты (олигофрения);

2. көк ет (платифрения-көк еттің төмен орналасуы)

-thymia Көңіл-күй, сезім, эмоция (дистимия)

Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

pan- барлық; толық қамту

Психикалық ауытқулардың латын атаулары –

perturbatiōnes mentis

Лексикалық минимумды жаттап алыңдар:

1. affectīvus, a, um аффективті (эмоционалды)

2. anxiĕtas, ātis f фобия, қорқу, қобалжу

3. anxifĕrus, a, um қобалжу

4. depressio, ōnis f депрессия

5. depressīvus, a, um депрессивті

6. episodium, i n эпизод

7. gravis, e ауыр (ауыр деңгейдегі)

8. levis, e жеңіл (жеңіл деңгейдегі)

9. maniacālis, e маниакальды

10.mens, mentis f ақыл, сана

11.mentālis, e ақыл-оймен

12.mores, um m (мн. Число) мінез-құлық

13. neurotĭcus, a, um невротикалық

14. persistens, ntis қалыпты

15. perturbatio, ōnis f (perturbatio mentis) бұзылу (психикалық бұзылу)

16. phobĭcus, a,um фобикалық

17. polymorphus, a, um полиморфты

18. psychōsis, is f психоз

19. psychotĭcus, a, um психотикалық

20. senīlis, e кəрілік

21. vascularis, e тамырлық

Жүйке жүйесі ауруларының латын атаулары –

Morbi systemătis nervōsi

Лексикалық минимумды жаттап алыңдар:

1. ataxia, ae f атаксия (жүру координациясының бұзылуы)

2. benignus, a, um қатерсіз

3. compressio, ōnis f қысу

4. congenītus, a, um тума

125

6. epilepsia, ae f эпилепсия

7. generalisātus, a, um жалпы

8. hereditarius, a, um ұрық қуалағыш

9. intracranialis, e бас сүйек іші

10. insultus, us m инсульт

11. medulla spinālis жұлын

12. Morbus Alzheimer альцгеймер ауруы

13. Morbus Parkinsōni паркинсон ауруы

14. myoclonĭcus, a, um миоклоникалық

15. progrediens, entis үдемелейтін

16. progressīvus, a, um үдемеленген

17. recurrens, entis рецидивті, қайталанған

18. sclerōsis (is f) multĭplex

бытыраңқы, шашыраңқы қатаю

19. spastĭcus, a, um cпастикалық

Жаттығулар:

1жаттығу. Терминдеді талдап, мағынасын түсіндіріңіздер:

cleptomania, bradycardia, acrophobia, hypothymia, anaesthesia, dysphrenia,

hypnophobia, claustromania, hypobulia, pyrophobia, megalomania, micromania,

haematophobia, prosopalgia, hyperaesthesia, platyphrenia, claustrophilia,

dysthymia, xenoplastĭca, panphobia, bathyhyperaesthesia, pyrometria, urophobia,

schizobulia, thermoaesthesia, polydipsia, barophobia, nyctophilia, barythymia.

2. Соңғы терминоэлементтерден термин жасап, мағынасын түсін-

діріңіздер:

1. –aesthesia (hyper-, hypo-, acro-, baro-, bathy-, dys-, an-, thermo-, mono-,

hemi/an, hypo/thermo-)

2. –mania (pyro-, megalo-, dipso-, grapho-, claustro-, micro-, clepto-, narco-)

3. –phobia (pyro-, acro-, baro-, batho-, bacillo-, haemato-, hydro-, grapho-,

claustro-, clepto-, manio-, nycto-, mono-, pan-, geronto-, thermo-, uro-, neo-,

hypno-, xeno)

4. –philia (nycto-, geronto-, claustro-, neo-, thrombo-)

3. Терминдерді латын əліппесімен жазып, мағынасын түсіндіріңдер:

барестезия, батофобия, гипертимия, дипсомания, клаустрофобия,

наркомания, абулия, кардиофобия, батикардия, агнозия, тахикардия, термо-

гипестезия, бациллофобия, прозопагнозия, геронтофобия, моноанестезия,

термофобия, дисбулия, графомания, клептофобия, агипногнозия, неофобия,

платиспондилия, баритимия

4. Төменде келтірілген сөздерден термин құраңыздар:

1) аяқтың ешнəрсені сезбеуі;

2) судан қорқу;

3) тромб пайда болуына қабілетті болу;

126

4) бет аумағында ауруды сезіну;

6) жалғыздықтан қорқу;

7) ағзаның көп сұйықтықты қажет етуі;

8) жабық бөлмелерден қорқу;

9) қараңғыдан қорқу;

10) бейтаныстардан қорқу;

11) даму аномалиясы: бас пішінінің жалпақ болуы;

5. Анатомиялық құрылымдардың аттарынан алынған терминоэле-

менттердің мағынасын түсіндіріңдер: septo- (septum), atrio- (atrium), colo-

(colon), hepato- (hepar), oesophago- (oesophagus), laryngo- (larynx), tracheo-

(trachea), gastro- (gaster), pharyngo- (pharynx), thoraco- (thorax), pleuro- (pleura)

6. Төменде келтірілген мағынадағы терминдерді құрап, сөздік

формада жазыңдар: өт қапшығын алып тастау; аурудың сыртқы себептері

туралы ілім; аденоидтарды алып тастау; тіл ауруы; сумен емдеу; зəр шығару

мүшелер ауруын зерттейтін ветеринария бөлімі; табиғат күшімен емдеу;

жатыр түтікшесін кесу; вена қан тамырының ренген суреті; жұлынды тілу.

7. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына

қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

8. биоклиматология, флебография, гингивотомия, мастэктомия, холецис-

тография, физиолог, рентгенограмма, билирубинурия, цитограмма, сальпин-

гэктомия, везикография, гинекология, флеботомия, аденоцит, цистэктомия,

герниотомия, гидроторакс, кератотомия, маммография, струмэктомия,

биолог, блефаротомия, гидропс, азотурия

9. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын

түсіндіріңдер:

10. myelofibrōsis, rectocēle, apathia, neuralgia, acidōsis, hyperplasia,

carcinōma, spondylopathia, phobia, gastralgia, antipathia, myologia, laryngocēle,

neurotomia, rhinopathia, dysbacteriōsis, amnesia, metrographia, neuropatholŏgus,

keratōsis, sympathia, fibrōma, trichalgia, galactocēle, cystoscopia, hyperchlorhydria,

hypothermia, hysterectomia, symphўsis, fibromatōsis, hypovitaminōsis,

aphagia, neurōma, ophthalmolŏgus, neuropathia, syndactylia, dysplasia,

adynamia, hypothyreōsis, fibrōsis, myopathia, hypoplasia, hyperthermia, apnoe,

dyskeratōsis, gastrocēle

11. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар:

асқазан сөлінің ферменттері болмауы – a…

безді эпителидің қатерсіз ісігі - aden…

плевра қуысында лимфаның жиналып қалуы - …thorax

қалқанша бездің гиперфункциясы - …thyr…

асқазанды толықтай алып тастау - …ectomia

бұлшық еттің қатерсіз ісігі – my…

жүйке жүйесінің ауруы – neur…

көз ауруларын зерттейтін ветеринария бөлімі - …logia

127

зəртдің қуыққа келмеуі - …uria

омыртқа буындарының қозғалмауы - …ōsis

саусақтардағы ауруды сезіну - …algia

өт қапшығы ауруларының жалпы атауы -cholecyst…

офтальмоскоп арқылы көзді зерттеу – ophthalm…

əр түрлі ағзалардың бірге өмір сүруі …biōsis

асқазан сөлінің аз мөлшерде бөлінуі – hyp…

жатырды тілу - …tomia

асқазан сөлінде тұз қышқылының аз болуы - …chlorhydria

12.Төменде келтірілген мағынадағы терминдерді құрап, сөздік фор-

мада жазыңдар дəрумен жетіспеушілігі; зəр шығару қызметінің бұзылуы;

гастроскоп арқылы асқазанның кілегейлі қабығын зерттеу; судан қорқу;

жатырды бекемдеу; эпидермис мүйізді қабығының шамадан тыс қалыңдап

кетуі; жұлын ауруларының жалпы атаулары; тілдің болмауы; безді

эпителидің қатерлі ісігі; сүт безі ауруларының жалпы атаулары; жүйкенің бір

бөлігін алып тастау; ағза ұлпаларында оттегінің аз болуы; зəрдің құрамында

лимфаның болуы; көз жасы қапшығын алып тастау.

12. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына

қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

ахлоргидрия_______, канцерофобия, цирроз, дисфагия, фибромиома, гастро-

дуоденоскопия, гидрофтальм, гипосаливация, гистеропатия, керотома,

лимфоцит, миалгия, невропатия, миотомия, полипоз, фагоцит, ринограмма,

симбиоз, трихалгия, миелография, гиподинамия, гиперфункция, трихопатия,

риноскопия, дистиреоз, патология, трихоз, невропатология, аплазия, диспноэ

13.Сөздікті қолдана отырып, фобия құбылысына қатысы бар

терминдердің мағынасын табыңдар:

tredecaphobia, vomitophobia, dorophobia, agoraphobia, brontophobia,

hamartophobia, ailurophobia, haptophobia, demophobia, kynophobia, mysophobia,

acnephobia, zoophobia, peniaphobia, apiphobia, tocophobia, arachnophobia,

chromophobia, aichmophobia, pharmacophobia, amathophobia

agora- алаң, ашық орын, ailuro- мысық, api- ара, arachno-өрмекші,

aichmo- өткір, amatho- шаң, bronto- найзағай, chromo- түс, demo- халық,

көпшілік, doro- сыйлық, hamarto- орынсыз қылық, hapto- жанасу, kyno- ит,

myso-кір, penio- кедейшілік, toco- туу, босану, vomito-құсу, zoo- жануарлар.

14. Сөздікті қолдана отырып, мания құбылысына қатысы бар

терминдердің мағынасын табыңдар:

sitomania, bibliocleptomania, dacnomania, ablutomania, suicidomania,

agromania, toxicomania, bibliomania, doromania, clinomania, bruxomania

abluto- жуу, agro- ауыл, biblio- кітап, bruxo- тіс қайрау, clino- төсек,

жатын, dacno- тістеу, sito- тағам, suicido- өзіне қол жұмсау, toxico- у.

15. көп сөзді клиникалық терминдердің мағынасын талдап, қазақ

тіліне аударыңдар:

128

perturbatio mentis, perturbatio morum, dementia vasculāris acūta,

grave, depressio gravis, perturbatio affectīva persistens, retardatio mentālis levis

(moderāta, gravis, profunda), perturbatio delusionālis persistens, episodium

depressīvum grave perturbatiōnis affectīvae bipolāris, perturbatiōnes psychotĭcae

acūtae, perturbatio psychotĭca polymorpha acūta, perturbatiōnes anxifĕrae

phobĭcae, anxiĕtas sociālis, perturbatio anxifĕra et depressīva mixta, dementia

vasculāris mixta – corticālis et subcorticālis

16. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағына-

сын түсіндіріңдер:

panalgia, pyuria, panhysterectomia, arthrōsis, mogigraphia, hepatocholecystogastrostomia,

rhinorrhoea, tenoplastĭca, hypnalgia, angiographia,

pneumolўsis, spondylodynia, gastroenterostomia, osteoclasia, proctotomia,

lipaemia, nephropathia, phlebogramma, prosopalgia, oliguria, splenectomia,

hepatorrhaphia, pyeloscopia, osteoarthropathia, acromegalia, acephalia, omentonephropexia,

hyposialia, spondylodĕsis, mastographia, odontometria, enteroscopia,

thrombocytopenia, lymphocytōsis, blepharoplastĭca, adenotomia, cholecystotomia,

sialadenectomia, xerostomia, tenolўsis, laparocentēsis, angiotripsia, cholecystopexia,

cardiorrhēxis, onychia, patellectomia

17. Төменде келтірілген сөздердің мағынасын қарай термин

құраңдар:

1) буын ауруы;

2) зəрдің аз мөлшерді бөлінуі;

3) қанда майдың көп мөлшерде болуы;

4) буын ауруларының жалпы атаулары;

5) хирургиялық операция: аденоидтарды кесіп алып тастау;

6) құрсақ қуысына қан кету;

7) қанда лейкоциттердің шамадан тыс көп болуы;

8) хирургиялық операция: буынды толық алып тастау;

9) бүйрек рентгенографиясы;

10) хирургиялық операция: ас қазан мен аш ішектің арасына анастомоз

жасау;

11) эндоскоп арқылы бүйрек табақшасына зерттеу жүргізу;

13) қанда моноциттердің аз болуы;

14) хирургиялық операция: бүйректі бекемдеу.

18. Көп сөзді клиникалық терминдердің мағынасын талдап, қазақ

тіліне аударыңдар:

appendicītis acūta (chronĭca), ileus paralytĭcus et obstructio intestinālis sine

hernĭa, gastrītis chronĭca fundi ventricŭli, bronchītis chronĭca simplex et

mucopurulenta mixta, ulcus ventricŭli acūtum, dissociatio atrioventriculāris gradus

primi, ulcus duodēni acūtum cum haemorrhagia et perforatiōne, oedēma

129

myocardii acūtus, prolapsus valvae mitrālis, morbi tractus respiratorii superiōris,

polўpus cavitātis nasi,embolia vasōrum pulmonalium, dissociatio rami anteriōris

cruris sinistri fascicŭli His, defectus septi cordis acquisītus, bronchītis chronĭca

mucopurulenta, insufficientia respiratoria acūta, sinusītis ethmoidālis acūta,

hypertrophia conchārum nasi, insufficientia hepătis alcoholĭca, hydrops vesīcae

biliāris, Morbus Crohn intestīni tenuis

19.Көп сөзді клиникалық терминдерді қазақ тіліне аударыңдар:

meningītis benigna recurrens, dysfunctio alcoholĭca systemătis nervōsi,

abscessus et granulōma intracraniāle et intraspināle, meningītis purulenta,

thrombōsis septĭca venārum intracranialium, ataxia congenīta non progressīva,

polyneuropathia alcoholĭca, sclerōsis multĭplex trunci cerěbri, degeneratio cerebri

senīlis, morbus degeneratīvus systemătis nervōsi, epilepsia idiopathĭca

generalisāta, insultus ischaemĭcus, neuralgia nervi trigemĭni, dolor faciēi atypĭcus,

morbositātes nervi faciālis, paralўsis faciēi, mononeuropathia membri superiōris,

neuropathia idiopathĭca progressīva, paralўsis cerebrālis spastĭca, encephalopathia

toxĭca, compressio radīcum et plexuum nervōrum

20. Терминдер құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

enterobiopsia, amnioscopia, spondylodĕsis, ablepharia, laparocentēsis,

haematomyelia, hepatocholecystoenterostomia, angiocholecystītis, aphasia, rhinophonia,

typhlatonia, pancreonecrōsis, hepatorrhaphia, hypobulia, endometrītis,

myocardiosclerōsis, mesotympanītis, diplophonia, pericholecystītis, platyphrenia,

osteoclasia, microglossia, adenomatōsis, angiolўsis, enterolĭthus, omentonephropexia,

chromophobia, nephropexia, xerodermia, aphakia, macroglossia,

hypogalactia, nephrographia, procheilia, glucosuria, polyarthralgia, kakosmia,

myopia, cardiorrhexis, spondyloarthrītis, onychophagia, adenolipomatōsis,

gingivectomia, claustromania, dysthymia, hypophrenia, hepatosplenomegalia,

bathycardia, prosopospasmus, oligodipsia, haemophthalmus, xenoplastĭca, arthrotomia,

enteroproctostomia, arteriotripsia, patelloplastĭca, pneumopathia,

laparoscopia, oligopnŏё, cardiomyopathia

21.Төменде келтілірлен сөздермен термин құраңдар:

1) аш, тоқ ішек жəне асқазанның қабынуы;

2) тамақты тез жұту;

3) хирургиялық операция: бүйрекке сыртқы тесік жасау;

4) бүйрек ұлпаларының өліеттенуі;

5) өсу аномалиясы: талақтың болмауы;

6) венаның жіңішкеруі;

7) жатыр түтіктерінің рентгенографиясы;

8) сүт безінде сүттің тұрып қалуы;

9) қанда тромбоциттердің азаюы;

10) тік ішекте нəжістің тұрып қалуы;

11) хирургиялық операция: венаны кесіп тастау;

12) асқазан бүрмесі;

130

14) еріннің патологиялық үлкейіп кетуі;

21. Көп сөзді клиникалық терминдерді қазақ тіліне аударыңдар:

vulnus apertum nasi, infectiōnes acūtae respiratoriae superiōres, dissociatio

rami anteriōris cruris sinistri fascicŭli His, dysfunctio alcoholĭca systemătis nervōsi

autonomĭca, retardatio mentālis gravis, phlebītis et thrombophlebītis intracraniālis

et intraspinālis, corpus aliēnum oesophăgi, infarctus myocardii subendocardiālis

acūtus, morbus hepătis alcoholĭcus, laesio traumatĭca cerebri et nervōrum

cranialium, gastrītis chronĭca fundi ventricŭli, morbi chronĭci tonsillārum et

adenoĭdum, perturbatio affectīvа bipolāris, syndrōmum neuroleptĭcum malignum,

fractūra extremitātis inferiōris, morbus hepătis toxĭcus cum necrōsi, amputatio

traumatĭca pedis bilaterālis, dolor acūtus cordis, perturbatiōnes psychotĭcae acūtae,

hernia inguinālis bilaterālis sine gangraena, enterocolītis chronĭca ulcerōsa,

oedēma pulmōnum, insufficientia valvae mitrālis rheumatĭca

22. Көп сөзді клиникалық терминдеді латын тіліне аударыңдар:

Кеңірдекте бөгде заттың болуы, жүректің ишемиялық ауруы, психи-

калық ауруы, жіті жəне созылмалы геморрагиялық лейкоэнцефалит, өт

жолының кептеліп қалуы, дене жəне омыртқа бағанасының жарақаттануы,

ревматикалық эндокардит, мұрын қуысының полипі, алдыңғы аяқтың үсіп

қалуы, ревматикалық лихорадка, дененің бірінші дəрежелі күйіп қалуы, ми

шайқалуы, асқазан ойық жарасы, өкпе гангренасы жəне өліеттенуі.

Латын афоризмдері

1. Exĭtus letālis - өліммен аяқталу.

2. Habĭtus aegrōti – аурудың жалпы жағдайы.

Бақылау сұрақтары:

1. «фобия» терминоэлементінің мағынасы.

2. –phrenia терминоэлементінің мағынасы.

3. «сезімталдық» қандай терминоэлементпен белгіленеді?

4. –philia терминоэлементі қандай мағына береді?

5. –xeno терминоэлементі оташылық терминдерде қандай мағына

береді?

Лек Организмнің физиологиялық және патологиялық жағдайындағы үрдісін білдіретін дербес терминоэлементтер.

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №12 тәжірибелік сабақ