Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ

Латын тілі – жарқын болашақ кепілі

А. СЫН ЕСІМ (NOMEN ADJECTĪVUM)

1. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздер құрылымы.

2. Сын есімнің зат есіммен үйлесуін анықтау.

3. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі мен сөздер құрылымы.

4. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірін анықтау.

5. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезіндегі үйлесімдік іс-əрекеттер.

Б. СЫН ЕСІМНІҢ ШЫРАЙЛАРЫ. АНАТОМИЯЛЫҚ

1. Сын есімнің шырайлары.

2. Салыстырмалы шырай.

3. Күшейтпелі шырай.

4. Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі

шырайдың құрылуы.

5. Анатомиялық терминологиядағы сын есімдердің маңызды суф-

фикстері.

1. Етістіктің грамматикалық категориялары.

2. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі.

3. Бұйрық рай (Imperativus).

4. Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері.

5. Латын тіліндегі esse (болу) етістігі.

1. Сан есім жəне қосымша.

2. Латын жəне грек сан есімдері.

САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ: Оқыту барысында қарастырылатын негізгі мәселелер:

• 
  сын есімнің 3 жіктеуімен таныса отырып, сын есім мен зат есімнің үйлесуін ажырату жәнеисөз құрау.
  

- Латын тілінде сын есімнің шырайлары: жай шырай(gradus positīvus),

салыстырмалы шырай (gradus comparatīvus), күшейтпелі шырай (gradus

superlatīvus).

- Рецептің құрамында кездесетін етістіктің түрлерін,

етістіктің грамматикалық категорияларын, негізгі тұлғалары мен түбірлері

туралы мағлұмат беру.

- сан есіммен, оның түрлерімен

Танысу.
- ветеринариялық терминдерді малдәрігерлік тәжірибеде кеңінен қолдану;

- терминология және термин түрлерін тиісінше пайдалана білу

- латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану;

- білім алушы дербес жұмыс барысында латын тілін меңгеруде оқу- әдістемелік, нормативтік ғылыми сілтемелер, жалпы ережелер, аударма сөздіктер және электронды әртүрлі ақпарат көздерін пайдалана білу.

3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі

Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш

топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер;

3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау

септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының)

жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі

жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum

родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын

есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

masculīnum

feminīnum

-is perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

neutrum -e perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы

nom. sg.

masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕris celer66

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің

формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e

Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне

masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер

кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық

тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді

жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын

есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-

биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы,

horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру

Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім

қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта,

түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа

сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап

береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде

(longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау

септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді

сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis

perennis perennvulgāris

vulgāre

vulgāris vulgārsapiens

teres - дөңгелек

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым

67

3) зат есімнің родын анықтау;

есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын

есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер

(f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n)

родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық

формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын

тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау

септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас

құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау

септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің

септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).
Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior

суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі

жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай

albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius -

celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius -

niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius -

sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –

жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің

жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде -ōris

жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік

түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.

albior, albius albiōris albiōrcelerior,

celerius celeriōris celeriōrnigrior,

nigrius nigriōris nigriōrsapientior,

sapientius sapientiōris sapientiōr-
Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде

тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі

терминдер

Əр сөздің сөздік формасы

Латын тіліндегі

термин

Қызыл ольха (ағаш)

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense

Лексикалық минимум:

albus,a,um – ақ

flavus,a,um – сары

cinereus,a,um – сұр

coeruleus,a,um – көк, көгілдір

ruber,bra,brum – қызыл

niger,gra,grum – қара

aquōsus,a,um – сулы (экстракттар мен тұрбалардың атауында)

aethereus,a,um – эфирлі

оleōsus,a,um – майлы

spirituōsus,a,um - спиртті

amylaceus,a,um – крахмалды

gelatinōsus,a,um – желім тəрізді ақ зат

ophthalmĭcus,a,um – көздің

lamellae ophthalmĭcae –көздің қабығы

Methylēnum coeruleum,i n – метил көгі
Күшейтпелі шырай сөздің түбіріне-issĭm суффиксі жəне -us, -a, -um

тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір күшейтпелі шырай albus, a, um –ақ albalbissĭmus - тым аппақ

albissĭma - albissĭmum -

brevis, e – қысқа brevbrevissĭmus - ең қысқа brevissĭma - brevissĭmum -

sapiens, entis – ақылды sapientsapientissĭmus - ең ақылды sapientissĭma -

sapientissĭmum –
m тектік түріндегі –er-ге аяқталатын сын есімдердің күшейтпелі

шырайы -rĭm- суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы

арқылы болады.

жай шырай күшейтпелі шырай

acer, cris, cre - өткір

acerrĭmus - ең өткір

acerrĭma -

acerrĭmum -

celer, ĕris, ĕre - жылдам

celerrĭmus - тым жылдам

celerrĭma -

celerrĭmum -

niger, gra, grum - қара

nigerrĭmus - тым қара

nigerrĭma -

nigerrĭmum –

сияқты: acerrĭmus, a, um; brevissĭmus, a, um; celerrĭmus, a, um; sapientissĭmus,

a, um. Осы үлгі бойынша күшейтпелі сын есімдердің түбірін табады

жəне жіктейді.

Күшейтпелі сын есімдерді қазақ тіліне аударғанда «ең», «өте», «тым»

деген көмекші сөздер қолданылады.

Кейбір сын есімдердің шырайлары əр түрді түбірден құрады.
жай шырай салыстырмалы шырай күшейтпелі шырай

magnus, a, um -

үлкен

major - үлкенірек

maxĭmus - ең үлкен

maxĭma -

maxĭmum -

parvus, a, um -

кіші

minus -

minĭma -

bonus, a, um -

жақсы

melior - жақсырақ

optĭmus - ең жақсы

optĭma -

optĭmum -

malus, a, um -

жаман

pejus -

pessĭma -

pessĭmum –

Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ.

Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай

мағынасына ие.

anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы

superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі

exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі
Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне

зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.

Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі

шырайдың құрылуы.

гиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos

major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major - үлкен

торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.

жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас

структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады:

үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік - tubercŭlum

majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші

жамбас - pelvis minor.

ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria

maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex

maxĭmus - үлкен ұлу.

ғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін:

Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna

viridissĭma - кəдімгі шегіртке.

1. Шақ (tempus):

_ Инфект жүйесі (аяқталмаған шақ)

· Praesens (осы шақ)

· Imperfectum (өткен шақтың аяқталмаған түрі)

· futurum primum (келер шақтың бірінші түрі – бірінші келер шақ)

_ Перфект жүйесі (аяқталған шақ)

· Perfectum (аяқталған өткен шақ)

· Plusquaperfectum (өткен шақтағы бір іс-əрекеттен бұрын болып кеткен

іс-əрекетті білдіретін өткен шақтың түрі)

· futurum secundum (келер шақтың екінші түрі - келер шақта болуға

тиісті бір іс-əрекеттен бұрын болатын іс-əрекетті білдіреді)

2. Рай (modus):

- ашық рай -- indicatīvus;

- шартты рай -- conjunctīvus;

- бұйрық рай -- imperatīvus.

3. Етіс (genus):

- ырықты -- actīvum;

- ырықсыз-- passīvum.

4. Жақ (persōna):

- бірінші - prima;

- екінші - secunda;

- үшінші - tertia.

5. Көптеу (numĕrus):

- жекеше -- singulāris;

- көпше -- plurālis.

6. Жіктеу (conjugatio):

- бірінші - prima;

- екінші - secunda;

- үшінші - tertia;

- төртінші - quarta.

Латын тіліндегі етістіктер жіктелуінің төрт түрі бар.

Олар бір-бірінен түбірінің соңғы дыбысы арқылы ажыратылады.

I жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –а;

II жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –е;

III етістіктерінде дауыссыз (leg-) немесе қысқа –u;

IV жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –і болып келеді.

Жіктеудің түрі I, II, IV етістіктердің түбірінен –re жалғауын, ал III

жіктеуден –e ◌ﬞre (етістіктік сөздік формасында re-нің алдында тұрған –e ◌ﬞ

қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып

тастаумен анықталады:

Signa-re I - белгілеу

Misce-re II – араластыру

Solv- ◌ﬞere III – еріту

Nutri –re IV – азықтандыру;

Praesens indicativi activi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз

2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер

3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді

қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌ﬞre жалғауы алынады) алып

тастаумен анықталады:

Signa-re I - белгілеу

Misce-re II – араластыру

Solv- ◌ﬞere III – еріту

Nutri –re IV – азықтандыру;

Praesens indicativi activi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз

2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер

3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді

жіктеудегі 1-ші жақ жекеше түрдегі етістіктің –о- жалғауы түбірдің соңғы а

дауысты дыбысымен бір болып кетеді.

II жіктеу: miscere – араластыру

Жақ Singularis Pluralis

1 misce-o мен араластыра мын misce -mus біз араластырамыз

2 misce -s сен араластырасың misce -tis сендер араластырасыңдар

3 misce -t ол араластырады misce -nt олар араластырады

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ Singularis Pluralis

1 divid-o мен бөлемін divid-i-mus біз бөлеміз

2 divid-i-s сен бөлесің divid-i-tis сендер бөлесіңдер

3 divid-i-t ол бөледі divid- u -nt олар бөледі

Ескерту: III жіктеу етістіктерінің жекеше түр 2-3 жақ етістіктерінде

жəне 1-2 жақ көпше түрлерінде түбір мен жалғаудың ортасына –i, ал 3- жақ

көпше түрде –u – дауысты дыбысы қойылады.

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis

1 audi-o мен тыңдаймын audi -mus біз тыңдаймыз

2 audi -s сен тыңдайсың audi -tis сендер тыңдайсыңдар

3 audi -t ол тыңдайды audi –u-nt олар тыңдайды

Ескерту: көпше түр 3-ші жақтың IV жіктеу етістіктерінде түбір мен

жалғау арасына–u – дауысты дыбысы қойылады.

Praesens indicativi passivi

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis

1 sign-or мені белгіледі signa -mur бізді белгіледі

2 signa -ris сені белгіледі signa –mini сендерді белгіледі

3 signa –tis оны белгіледі signa -ntur оларды белгіледі

II жіктеу: videre – көру

Жақ Singularis Pluralis

1 vide-o мені көреді vide -mur бізді көреді

2 vide -ris сені көреді misce -mini сендерді көреді

3 vide –tis оны көреді misce -ntur оларды көреді

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ singularis Pluralis

1 divid-o мені бөледі divid-i-mus бізді бөледі

2 divid-i-s сені бөледі divid-i-tis сендерді бөледі

3 divid-i-t оны бөледі divid- u -nt оларды бөледі

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis

1 audi-o мені тыңдайды audi -mur бізді тыңдайды

2 audi -ris сені тыңдайды audi -mini сендерді тыңдайды

Praesens indicativi active et passivi- тің жалғаулары

Жақ Activum Passivum

singularis 123-o (-m)

-s

-t

-or (-r)

-tur

2

3

-tis

-mur

-ntur

Латын тілінде бұйрық рай 2-ші жақтың жекеше түрінде ғана

қолданылады. I, II и IV жіктеуге қатысты етістіктердің жекеше түріндегі

бұйрық райлы тұлғалары олардың (етістіктердің) түбірлерімен сəйкес келеді,

ал көпше түрінде түбіріне–te жалғауы жалғанады.

жіктеу Инфинитив бұйрық рай

singularis Pluralis

I Filtrare сүзу Filtra сүз Filtra - te сүзіңдер

II Miscere Misce Misce – te

IV Audire audi audi – te

жалғауы жалғануы арқылы, ал көпше түріндегі етістіктердің түбіріне –te

қосымшасы байланыстырушы (дəнекер) -і дауысты арқылы жалғанады.

Жіктеу Инфинитив Бұйрық рай

Singularis Pluralis

III Solvere еріту Solv -e – еріт Solv - i -te – ерітіңдер

III Docere оқыту Doc - e - оқыт Doc-i-te - оқытыңдар

Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері:

1. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы (praesens indicativi

activi). Бұл тұлға инфект (аяқталған іс-əрекетті білдіруші) түбіріне –о

жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: lauda+o→ laudo мен

мақтаймын, doceo – мен оқытамын, mittо мен жіберемін, capio- мен аламын,

audio- мен тыңдаймын.

2. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы (perfectum

indicativi activi). Бұл тұлға барлық уақытта –і-ге аяқталады. Мысалы: laudavi

мен мақтадым, docui – мен оқыттым, misi мен жібердім, cepi - мен алдым,

audivi- мен тыңдадым. Осы тұлғадан –і жалғауын алып тастасақ, перфект

түбірі (негізі) шығады (laudav-,docu –, mis-, cep -, audiv-). Перфект

жүйесіндегі барлық шақтық тұлғалар осы түбірден жасалады.

3. Супин (supinum) – қимылдың, іс-əрекеттің мақсатын білдіруші

етістіктен жасалған есім тұлға. Мысалы_______: venio auditum мен тыңдау үшін

келемін деген сөйлемде venio – келемін – қимыл етістік, ал сол қимылдың

мақсаты auditum – тыңдау үшін деген супинум тұлғасы арқылы беріліп отыр.

4. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы (infinitivus praesentis activi). Бұл

тұлға инфект түбіріне –re жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы:

laudare, docere, mittere, cepere , audiere.

praesens indicativi

activi

activi

Ausculto мен

тыңдаймын

Auscultavi мен

тыңдадым

Auscultatum тыңдау

үшін

Auscultare тыңдау

араластырамын

Miscui мен

араластырдым

Mixtum араластыру

үшін

Iungo мен қосамын Iunxi мен қостым Iunctum қосу үшін Iungere қосу

Diluo мен

толықтырамын

Dilui мен

толықтырдым

Dilutum толықтыру

үшін

Recipio мен беремін Recipi мен алдым Receptum алу үшін Recipere алу

Audio мен

тыңдаймын

Audivi мен

тыңдадым, есіттім

Auditum тыңдау

үшін

Етістіктердің инфинитиві барлық жіктеуде –re-ге аяқталады. I, II, IV

жіктеулерде бұл жалғау түбірге жалғанады, ал III жіктеуде түбірге –е –

қосымшасы арқылы жалғанады. Сөздікте етістіктердің негізгі формасы

қысқартылып жазылады жəне оң жағында рим цифрімен етістіктің жіктеуі

жазылады.

Ausculto, avi, atum, ere I diluo, lui, lutum, ere III

Misceo, scui, xtum, ere II recipio, cepi, ceptum, ere III

Iungo, nxi, nctum, ere III audio, ivi, itum, ire IV

Латын тіліндегі esse болу етістігінің дербестігінен гөрі көмекшілік

қызметі басым. Негізінен күрделі баяндауыштың етістік бөлшегі ретінде

қолданылады.

Esse етістігінің осы шақтағы жіктік тұлғасы бірде es, бірде s болып

ауыстып отыратын түбірге жіктік жалғауларының жалғануы арқылы

жасалады. Es түбіріне жіктік жалғауы тікелей жалғанса, s түбіріне жіктік

жалғаулары байланыстырушы u дауысты арқылы жалғанады.

Латын тіліндегі Esse болу етістігінің осы шақта жіктелуін неміс тіліндегі

sein болу, ағылшын тіліндегі to be болу, француз тіліндегі etre болу

етістіктерінің жіктелуімен салыстыруға болады.

Жақ Латынша Немісше Ағылшынша Французша

Sing. 1.

2.

3.

es

est

du bist

am

are

je suis

il est

2.

3.

estis

wir sind

sie sind

you are

nous sommes

vous etes

ils sont

cardinalia – есептік (қанша?)

ordinalia – реттік сандар (нешінші?)

distributiva – бөлшектік сандар (қаншадан?)

adverbia - үстеу сандар (қанша рет?)

11 жəне 17 аралығындығы сандар төмендегі тəртіп бойынша орын-

далады:

11 – undecim 15 - quindecim

13 – tredecim 17 - septemdecim

14 - Quattuordecim

8 жəне 9 сандарына аяқталатын сандар (18, 19, 28 ,29...) келесі ондықтан

1 немесе 2 санын алып тастаумен пайда болады. Мысалы.: 18- duodeveginti.

Бұл жерде duo – екі, de – , veginti – жиырма.

18- duodeveginti (екісі кем жиырма)

19 – undeveginti (бірі кем жиырма)

20 – veginti (жиырма).

Ондықтардан, жүздіктен жəне 1 мен 7 аралығындағы бірліктерден

тұратын сандар (мыс: 21, 22...37) екі түрлі жолмен жасалады:

1) ондық бірліктің алдында тұрады, veginti unus, veginti duo....

2) бірлік ондықтан бұрын айтылып, ондықпен et (жəне) деген шылау

арқылы байланысады: unus et veginti, duo et veginti....

Латын тілінде сын есімдер зат есіммен родта, түрде, септеуде (сын есім

сияқты) үйлеседі: unus musculus – бір бұлшық ет, una costa – бір қабырға.

Реттік сан есімдер сын есімнің I и II жіктеуі сияқты жіктеледі

Рим

Араб

cardinalia ordinalia

I 1 Unus (m), una (f), unum (n) Primus, a, um

II 2 Duo (m), duae (f), duo (n) Secundus, a, um

III 3 Tres (m,f), tria (n) Tertius, a, um

IV 4 Quattuor Quartus, a, um

V 5 Quinque Quintus, a, um

VI 6 Sex Sextus, a, um

VII 7 Septem Septimus, a, um

VIII 8 Octo Octavus, a, um

IX 9 Novem Nonus, a, um

X 10 Decem Decimus, a, um

XX 20 viginti vicesimus

XXX 30 triginta tricesimus

XL 40 quadraginta quadragesimus

L 50 quinquaginta quinquagesimus

LX 60 sexaginta sexagesimus

LXX 70 septuaginta septuagesimus

LXXX 80 octoginta octogesimus

XC 90 nonaginta nonagesimus

C 100 Centum Centesimus

CC 200 ducenti, ae,a ducentesimus

CCC 300 trecenti, ae, a trecentesimus

CD 400 quadrigenti, ae, a quadrigentesimus

D 500 quingenti, ae, a quingentesimus

DC 600 sescenti, ae, a sescentesimus

DCC 700 septigenti, ae, a septingentesimus

DCCC 800 octingenti, ae, a octingentesimus

DCCCC 900 nongenti, ae, a nongentesimus

M 1000 Mille Millisimus

MM 2000 duo milia bis millisemis

Қосымшалар міндетін атқаратын латын жəне грек сан есімдері.

Латын

Сан есімдері

Сан есімдері

Мағынасы Мысалдар

uni- mono- бір unisexuālis, e - біржынысты

monocephălus, a, um - бір басты

bi- di- Екі bialātus, a, um - екі қанатты

dipetălus, a, um - екікүлтелі

tri- tri- үш triaxonālis, e - үшаксонный

quadri- tetra- Төрт- quadrifoliātus, a, um төртжапырақты

tetracoccus, i m - тетракокк

quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um бес гүлді

pentaradiālis, e - беснұрлы

sex- hexa- алты- sexangulāris, e - алтықырлы

hexaspŏrus, a, um - алтыспорлы

septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұпты

heptapetălus, a, um - жетікүлтелі

oct-,

octooct-,

сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі

Octodontīdae, ārum f - сегіз тісті

novem-,

тоғыз- novendiālis, e - тоғыз күндік

enneapetălus, a, um тоғыз күлтелі

decem-,

deca-

Decapŏda, ōrum n - он аяқты

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыканалды

hemisphaerium, i n - жарты шарлы

Жаттығулар:

1. Терминдерді префиксальды морфемдердің мағынасына қарай

аударыңдар:

Viŏla tricŏlor, hemispherium cerĕbri, ductus excretorius, Leonūrus

quinquelobātus, evolutio postembryonālis, reproductio asexuālis, concha bivalvis,

reflexus incondicionālis, Piscis semitransitorius, ganglion submaxillāre,

82

hybridizatio, intraspecifĭca et interspecifĭca, segmentatio superficiālis, nervus

Picoīdes tridactўlus, symphўsis pubĭca, muscŭlus epicranius, dysfunctio hepătis,

syndactylia congenita, caput muscŭli bicipĭtis, Leptinotarsa decemlineāta.

2. Сан есімдерді primus, a, um; tres, tria; milia сын есімдермен

үйлестіріңіз

annus, i m жыл; hirundo, inis f қарлығаш; fructus, i m жеміс; ovis, is f қой;

semen, inis n дəн; dies, ei m күн; arbor, oris f ағаш.

3. Рим цифраларымен жазыңыз:

1969,1418, 1815, 1989, 812, 1503, 1616, 907

4. Қазақ тіліне аударыңыз:

Pars prima. Viginti homines. Costa prima, costa secunda, costa tertia. Legimus

Celsi opus «De medicina libri octo». Apud Graecos medicina in tres partes divisa

est: una, quae, victu, altera, quae medicamentis, tertia, quae manu sanat. Primus

inter pares.

5.Латын тіліне аударыңыз:

Екі қызыл жеміс. Екі сары аналық. Үш ұзын бұтақ. Үш жалпақ жапырақ.

Екі жүз сары бақ бақ. Екі жүз жеміс. Екі мың сүйек. Бесінші тіс. Төрт саусақ.

Жеті қой. Он сегіз кітап. Мыңдаған қан тамырлары.

Латын афоризмдері:

1. Ubi concordio, ibi victoria – бірлік бар жерде тірлік бар.

2. Diagnōsis certa – нақты диагноз.

3. Diagnōsis dubia - күдікті диагноз.

Бақылау сұрақтары:

1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар?

2. Есептік сан есімдер қалай жасалады?

3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы.

4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы.

5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы.

6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы.

7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып

айтылу жолдары.

8. Реттік сан есімдер қалай жасалды?

9. Қандай есептік сан есімдер септеледі?

10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді?

11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі?

Жаттығулар:

1. Nom. Sg сын есімдерді Gen. pl. аударыңдар:

1) longus 5) simplex 9) pulmonalis

2) parva 6) ruber 10) medullare

3) niger 7) alba 11) recens

4) magnum 8) latum 12) sphenoidalis2

2. сын есімнің жіктелуін анықтаңыздар:

1)obliquus 5) occipitale 9) lata

2)zygomatica 6) brevis 10) temporalis

3)rectum 7) recens 11) saluber

3. Терминдері латын тіліне аударыңдар:

1)Жауырын шеміршегі 6) омыртқа денесі

2)Жауырын қыры 7) жоғарғы ерін

3)Жауырын қырының төмпегі 8) ащы ішек

4)Білек сүйектері 9) ұйқы безі

5) кəрі жілік 10) өт қабы

1. Post reconvalescentiam - Сауыққаннан кейін.

2. Post operatiōnem - Операциядан кейін.

3. Post partum - Туғаннан кейін.

Бақылау сұрақтары:

1. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі.

2. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кездегі реттік іс-əрекеттер.
Жаттығулар:

1. Төмендегі сын есімдерді салыстырмалы жəне күшейтпелі сын

есімдерге ауыстырыңдар:

fragĭlis, e; elĕgans, antis; longus, a, um; simplex, ĭcis; ater, tra, trum; tenuis, e;

crassus, a, um; virĭdis, e; magnus, a, um; usitātus, a, um; parvus, a, um; rapax, ācis.

2. Салыстырмалы жəне күшейтпелі сын есімдердің аударылу ерек-

шеліктеріне көңіл бөліп, қазақ тіліне аударыңдар.

Ailanthus altissĭma, Cеtorhīnus maxĭmus, Cercocēbus aterrĭmus, Citellus

major, Eragrostis minor, Glaucidium minutissĭmum, Iris elegantissĭma, Jasmīnum

odorantissĭmum, Junipĕrus foetidissĭma, Ocĭnum minĭmum, Pimpinella major,

Polygŏnum tenuissĭmum, Pulmonaria mollissĭma, Rhinanthus major, Sanguisorba

minor.
3. Латын тіліне аударыңдар:

ұзынырақ жіп, ең қалың мембрана, алдыңғы тесік, өте жалпақ жапырақ,

өткірлеу тұмсық, ең жаңа түр, өте пайдалы өсімдік, жоғарғы эпидермис,

жіңішкелеу тамыр, жуандау сабақ, ең үлкен экземпляр, асқазанның артқы

бөлігі, атланттың жалпақ жалғамасы, бастың ұзынырақ бұлшық еті, үлкен

мүйіз жəне кіші мүйіз.
4.Сын есім шырайларын құрыңдар: ащы, тəтті, еркін, жеңіл, өткір.

5.Төмендегі сын есімдерді салыстырмалы жəне күшейтпелі сын

есімдерге ауыстырыңдар:

fragĭlis, e; elĕgans, antis; longus, a, um; simplex, ĭcis; ater, tra, trum; tenuis, e;

crassus, a, um; virĭdis, e; magnus, a, um; usitātus, a, um; parvus, a, um; rapax, ācis.
6. Салыстырмалы жəне күшейтпелі сын есімдердің аударылу ерек-

шеліктеріне көңіл бөліп, қазақ тіліне аударыңдар.

Ailanthus altissĭma, Cеtorhīnus maxĭmus, Cercocēbus aterrĭmus, Citellus

major, Eragrostis minor, Glaucidium minutissĭmum, Iris elegantissĭma, Jasmīnum

odorantissĭmum, Junipĕrus foetidissĭma, Ocĭnum minĭmum, Pimpinella major,

Polygŏnum tenuissĭmum, Pulmonaria mollissĭma, Rhinanthus major, Sanguisorba

minor.
7. Латын тіліне аударыңдар:

ұзынырақ жіп, ең қалың мембрана, алдыңғы тесік, өте жалпақ жапырақ,

өткірлеу тұмсық, ең жаңа түр, өте пайдалы өсімдік, жоғарғы эпидермис,

жіңішкелеу тамыр, жуандау сабақ, ең үлкен экземпляр, асқазанның артқы

бөлігі, атланттың жалпақ жалғамасы, бастың ұзынырақ бұлшық еті, үлкен

мүйіз жəне кіші мүйіз.

сары.

ауырлау жағдай.

foliōrum Plantagĭnis majōris efficĭtur. 3. Medĭci Graecōrum clariōres sunt medĭcis

Romānis. 4. Graviōres et difficiliōres anĭmi morbi sunt quam corpŏris. 5. Dentium,

oculōrum, aurium dolor acutissĭmus est. 6. Aer purissĭmus et cibus optĭmus

phthisis aegrōtis maxĭme necessarii sunt. 7. Omnium vasōrum vasa capillaria

minĭma et tenuissĭma sunt. 8. Aorta est maxĭma arteria corpŏris humāni. 9.

Optĭmum medicamentum quies est. 10. Salus popŭli – suprēma lex.
11. Сын есімдерді салыстырмалы жəне күшейтпелі сын есімдерге

аударыңыздар: ащы, тəтті, балауса, еркін, жеңіл, өткір.

12. Терминдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар.

1) pulvis subtilissimus 2) musculus longissimus 3) solutio purissima 4) dosis

maxima.

13. жіктеуді анықтап, бұйрық рай формасын құрыңдар: studēre –

excusāre – кешіру, legĕre – оқу.

14. зат есімдердің қандай формада тұрғананын табыңдар: pastā,

ampullam, ampullas, ampullis, massā, tincturae, pilulārum.

Латын афоризмдері:

Uses est optimus magister – тəжірибе ең жақсы ұстаз

1. Chirurgiae effectus inter omnes medicinae partes evidentissimus est -

медицинаның барлық саласынан хирургияның əсері ең мықты.

2. Mens sana in corpore sano bonum magnum est – дені саудың жаны

сау.

1. Сын есімнің қанша шырайы бар?

2. Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі

шырайдың құрылуы.

3. Биологиялық терминологиядағы сын есімдердің маңызды суффикс-

тері.

1)жіктеуді анықтап, бұйрық рай формасын құрыңдар: studēre –

зерттеу, laborāre – жұмыс істеу, punīre – жазалау, salvēre – деннің сау болуы,

excusāre – кешіру, legĕre – оқу.

2) зат есімдердің қандай формада тұрғананын табыңдар: pastā,

ampullam, ampullas, ampullis, massā, tincturae, pilulārum.

3) етістіктерді praesens indicativi activi жікте: dividĕre, sterilisāre, terĕre.

4) етістіктерді praesens indicativi passivi жікте: formāre, finīre, dividĕre.

5) етістіктерді praesens indicativi activi жікте: dividĕre, sterilisāre,

terĕre.

7) етістіктерді рraesens indicativi activi et – passiv- те жіктеңдер:

labōro,āre 1 –жұмыс істеу, aspīro,āre 1 – талпыну, consto,āre 1 – өзгермеу;

simŭlo,āre 1 – құлану; disserto,āre 1 – пайымдау, зерттеу; absorbeo,ēre 2 –

сіңіру; doceo,ēre 2 – оқыту; studeo,ēre 2 – оқу; ago,ĕre 3 – əрекет жасау, алып

жүру; recipio,ĕre 3 – алу; repello,ĕre 3 – қашыру, қорқыту (шыбын-

шіркейлерді); praesideo,ēre 2 – алдында отыру, басқару

8) етістіктерді қандай жақта, көптікте, етісте тұрғанын анықтап,

қазақ тіліне аударыңдар: praeparantur, signant, iungitur, nutritur, filtrant,

nominator, miscetur, dividitur, dantur, est, sunt, formant

9) етістіктердің жіктелуін анықтап, бұйрық рай жасаңдар: studēre –

зерттеу, laborāre – жұмыс істеу, punīre – жазалау, salvēre – сау болу, excusāre

– кешіру, legĕre – оқу.

10) қазақ тіліне аударыңдар:

1. Vale. Valēte. 2. Vive et vale. 3. Repĕte bis. 4. Audīte, legĭte et scribĭte. 5.

Bene laborāte. 6. Noli repetĕre. 7. Primum praeparāte, deinde dāte. 8. Nolīte

addĕre. 9. Coque et refrigĕra. 10. Audi attente. 11. Linīte caute. 12. Divĭde et

impĕra. 13. Ora et labōra. 14. Vivĕre est cogitāre. 15. Nota bene!

11) етістіктердің жіктелуін анықтаңдар: (per)colo, āre – сүзу; signo, āre

– белгілеу; refrigĕro, āre – суыту; praepăro, āre – дайындау; (con)servo, āre –

сақтау; agĭto, āre – шайқау; formo, āre – жасау (пайда болу); sterilĭso, āre –

залалсыздандыру; macĕro, āre – жібіту; do, ăre – беру, жіберу; adhĭbeo, ēre –

қолдану; valeo, ēre – дені сау болу; misceo, ēre – араластыру; extrăho,ĕre –

өндіріп шығару; repĕto,ĕre – қайталау; vivo,ĕre – өмір сүру; contĭneo, ēre –

құрамында болады; solvo, ĕre – еріту; verto,ĕre – бұру; divĭdo,ĕre – бөлу

coquo,ĕre – қайнату; concīdo, ĕre – кесу, майдалау; contundo, ĕre – талқандау;

tero,ĕre – ысқылау; sumo,ĕre – қабылдау; infundo,ĕre – құю; addo,ĕre – қосу;

audio,īre – тыңдау; finio, īre – бітіру; linio, īre – жағу.

Латын афоризмдері:

1. Primum non nocere – ең алдымен зияның тимесін.

2. Divide et empera – бөліп ал да, биле.

3. Dictum factum айтылды, істелді.

Бақылау сұрақтары:

1. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі.

2. Бұйрық рай (Imperativus).

3. Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері.

4. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы.

5. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы.

6. Супин.

7. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы.

8. Латын тіліндегі esse болу етістігі.
Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы

Зат есімнің септеу жүйесіндегі орнын түсіну үшін ботаникалық жəне

зоологиялық номенклатурадағы жіктелу жүйесінде қолданылатын негізгі

токсономиялық категориялардың атауларын жатқа білген жөн.

Жануар жəне өсімдік əлеміндегі жіктелуінің негізгі бірлігі түр

(species, ēi f) болып саналады. Түрлер туысқа (genus, ĕris n), ал туыс – в

тұқымдастыққа (familia, ae f), тұқымдастық – жануарларда тек тармаққа

(отрядтарға -ordo, ĭnis m), өсімдіктерде қатарға (порядки - ordo, ĭnis m), ол өз

кезегінде – текке (кластарға - classis, is f), ал тек – жануарларда тапқа (тип -11

phylum, i n), өсімдіктерде бөлімге (отделы - divisio, ōnis f), тап пен бөлімдер –

патшалыққа (regnum, i n) алып келеді. Сонымен, зоологиялық жəне ботани-

калық токсономиялық категория түрден басталып, патшалыққа келіп

тірелетін төңкерілген пирамидаға ұқсайды. Түр атауы биноминальды

номенклатураға сай екі бөлімнен – тектік жəне түрлік атаудан тұрады.

Тектік атау Родовое nom. sg.септеуінде тұрған зат есіммен аталып, бас

əріппен жазылады: Betŭla - қайың, Ciconia - тырна, Tritĭcum - бидай.

Зат есімнің түрді анықтауға қолданылатын кездері болады: Luscinia

luscinia - бұлбұл, Pica pica - сауысқан, Rattus rattus - қара атжалман. Мұндай

атаулар тавтонимдер (грек. to auto onyma - соның өзі) деп аталады жəне тек

зоологияда ғана қолданылады.

Түрлік атауда термин элементтерінің тікелей аудармасына сай келе

бермейтін жағдайлар да болады: Hypoderma bovis - бұқа оқалағы - зат есім

hypoderma, ătis n (тікелей. «теріастылық») жəне ілік септігіндегі зат есім bos,

bovis m, f - бұқа, сиыр деген сөздерден тұрады. Rattus rattus (тікелей аудар-

масы «атжалман-атжалман») «қара атжалман», Canis lupus - қасқыр (тікелей

аудармасы «ит-қасқыр») деп аударылады.

Сын есімдер биологиялық номенклатурада түрдің анықтауышы ретінде

жəне субстантивирленген формада – тұқымдас, бөлім, тектердің уноми-

нальдық атауларында қолданылады. Түрді анықтағанда сын есімдер өзінің

мағынасын жоғалтып, басқаша болып аударылуы да мүмкін: orientālis, e -

шығыстық, бірақ: Blatta orientālis - қара таракан; esculentus, a, um - жеуге

жарамды.

Түрі

туысы

Тұқымдасы

familia, ae f f

Тек тармағы

(Отряд) ordo, ĭnis m жануарларда f

Қатар

Класы classis, is f f

табы

phylum, i, n жануарларда

divisio, ōnis, f өсімдіктерде

Топтама (дүние)

regnum, i n

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №8 тәжірибелік сабақ

Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ