Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ


Латын тілі – жарқын болашақ кепілі



бет3/11
Дата31.01.2018
өлшемі4,37 Mb.
#36797
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Латын тілі – жарқын болашақ кепілі


САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: Анатомиялық терминологияны сөз таптары негізінде - зат есімді сөздердің родтық жалғаулары туралы мағлұмат алу:

А. СЫН ЕСІМ (NOMEN ADJECTĪVUM)

1. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі мен сөздер құрылымы.

2. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірін анықтау.

3. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезіндегі үйлесімдік іс-əрекеттер.
САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ: Оқыту барысында қарастырылатын негізгі мәселелер:

Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімнің үйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады.



  • сын есімнің 3 жіктеуімен таныса отырып, сын есім мен зат есімнің үйлесуін ажырату жәнеисөз құрау.

- сын есімнің шырайларымен, биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуымен танысады.

- Латын тілінде сын есімнің шырайлары: жай шырай(gradus positīvus),

салыстырмалы шырай (gradus comparatīvus), күшейтпелі шырай (gradus

superlatīvus).

- сан есіммен, оның түрлерімен танысу.
Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы
Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары

Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр), септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді.

Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады.

Род nom. sg. жалғауы мысал masculīnum -us, -er

albus - ақ

niger - қара

feminīnum -a alba - ақ

nigra - қара

neutrum -um album - ақ

nigrum - қара



Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us,

-er жалғауымен жіктеледі,

feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі.

Жіктеу Nom. sg. Gen. sg.

2 Larus albus

ager niger

Lari albi

agri nigri

1 rosa alba

substantia nigra

rosae albae

substantiae nigrae

2 collum album

rostrum nigrum

colli albi

rostri nigri


Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады:

Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол.

Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер:

Liber, libera, liberum – еркін;

asper, aspera, asperum – бүдірлі;

lacer, lacera, lacerum – жыртық;

somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын.

Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg.

жалғауын алып тастаумен анықталады.

Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea

Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubrorum

Rubrarum


Rubrorum
Жаттығулар:

1. Сын есімдерді feminīnum жəне neutrumда толықтырып жазып,

қазақ тіліне аударыңдар:

albus, a, um longus, a, um

niger, gra, grum mellĭfer, ĕra, ĕrum

Nom. sg. Gen. sg. түбір

albus

alba


album

albi


albae

albi


albniger

nigra


nigrum

nigri


nigrae

nigri


nigrmellĭfer

mellifĕra

mellifĕrum

mellifĕri

mellifĕrae

mellifĕri

mellĭfer-

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom us a um i ae a

Gen i ae i orum arum orum


longus, medianus, dexter, transversus, sinister, latus, profundus, obliquus,

internus, externus.

2. Nom. Sg. сын есімдері. Nom. pl. аударыңдар:

1) auricularis 5) cerebralis 9) deltoideus

2) abdominale 6) rectale 10) flavum

3) triceps 7) acutus 11) ethmoidale

4) recens 8) cutanea 12) otica
3.Зат есімдерді сын есімнің жекеше түріне айналдырып, түбірін

табыңдар: cortex, radix, foramen, crus, lemur, corpus, articulatio, cartilage,

paries, trochanter, occiput, regio, animal, rete, calcar, flexor, cor, pes.
4.Зат есіммен сын есімді үйлестіріңдер:

dens, dentis m -тіс (caninus, a, um - иттің); radix, icis f- тамыр (profundus,

a, um - терең); articulatio, onis f- буын (simplex, icis – жай, күрделі емес); pix,

picis f- смола (liquidus, a, um - сұйық); regio, onis f – аудан, аумақ (frontalis, e -

маңдай); flos, floris m – гүл (ruber, bra, brum - қызыл); pulvis, eris m - ұнтақ

(flavus, a, um - сары); manus, us f – қол (bonus, a, um - жақсы); pars, partis f –

бөлік (magnus, a, um - үлкен); pinus, i f - арша (altus, a, um - биік); cuculus, i m

– көкек (cinereus, a, m - сұр); larus, i m – шағала (albus, a, um - ақ); erinaceus, i

m - кірпі (spinosus, a, um- тікенекті); galantus, i m – бəйшешек (sibiricus, a, um

- сібірлік); betula, ae f - қайың (verrucosus, a, um - сүйелді).

5. Зат есімді сын есіммен үйлестіріңдер:

1) morbus, i, m chronicus, a, um 6) ligamentum, i, n latus, a, um

2) vertebra, ae, f cervicalis, e 7) scapula, ae, f dexter, tra, trum

3) regio, onis, f parietalis, e 8) solutio, onis, f recens, ntis

4) pulmo, onis, m sinister, tra, trum 9) tinctura, ae, f simplex, icis

5) nervus, i, m spinalis, e 10) unguentum, i, n flavus, a, um


6. терминдерді сын есімнің көпше түріне аударыңдар:

1)os longum 4) solutio recens

2)ligamentum latum 5) vertebra cervicalis

3)tinctura simplex 6) morbus chronicus


7. Терминдерің жалғауын жалғап, қазақ тіліне аударыңдар:

1)columna vertebral... 6) os parietal...

2)foramen vertebral... 7) processus zygomatic...

3)processus articular... 8) crista sagital... extern...

4)foramina vertebral... lateral... 9) musculus pectoral... profund...

5)ossa temporal... 10) foramen occipital... magn...


8. Терминдерді қазақ тіліне аударыңдар:

1) fractura ossis femoris, 2) fracturae ossium capitis, 3) fractura ossium

metacarpalium, 4) fracturae et luxationes vertebrarum cervicalium, 5)vulnera

articulationis tarsi, 6) distorsio articulationis genus, 7) distorsio articulationis

coxae, 8) vulnera tendinum, 9) ruptura et perforatio uteri, 10) luxatio vertebrae

cervicalis, 11) ulcus ventriculi, 12) ulcus intestinorum, 13) ulcera ungulae, 14)

tumores in cavo nasi.
9. Зат есімдердің қай жіктеуге жататындығын анықтаңдар:

brikētum,i n; carbo,ōnis m; campus,i m; charta,ae f; cor, cordis n; crystallus,i

f; genus,ĕris n; visus,us m; diagnōsis,is f; ductus,us m; dies,ēi f; regŭla,ae f;

rabies,ēi f; lex, legis f; bolus,i f.


10. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl.

аударыңдар. apex, margo, tendo, articulatio, cartilago, radix, foramen, femur,

tempus, pulmo.
11. Анатомиялық терминдері қазақ тіліне аударыңдар:

ossa cranii, foramina sacralia pelvina, vertebrae caudales, columna

vertebralis, foramen palatinum maius, ossa membri thoracici, ossa metacarpalia,

ossa membri pelvini, musculi colli, musculi dorsi.


12.Атау септігінде тұрған зат есімдердің тектік түрін анықтаңдар:

coxa, dorsum, humerus, radius, incisura, intestinum, tibia, truncus, ligamentum,

fibula.
13.Ілік септігінің жалғаулары бойынша зат есімдердің жіктелуін

анықтап, түбірін табыңдар: palpebra, palpebrae; ulna, ulnae; pes, pedis; cor,

cordis; trochanter, trochanteris; auris, auris; cornu, cornus; processus, processus;

facies, faciei; recessus, recessus; dens, dentis; corpus, corporis; tendo, tendinis; os,

ossis; os, oris; venter, ventris.
14. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl.

аударыңдар. incisura, vertebra, radix, avis, unguis, femur, bursa, processus,

cornu, pulmo, septum, ligamentum, cavum, crista, labium, articulatio, cartilago,

animal, dens, ductus, facies, scapula, oculus. musculus.


15. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: қызыл гүл (flos, floris

m); ақ тамыршық; майлы ерітінді; сары түс (color, colōris m); ащы тамыр

(amārus,a,um).
16. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер:

Ақ қайың – Betŭla,ae f-

ауру – morbus,i m

қағаз – charta,ae f

шөлмек – lagēna,ae f

жаңғақ – nux, nucis f

долана – Crataegus,i f

көз – ocŭlus,i m

лай – bolus,i f

бүлдірген – Rubus idaeus,i m

май – oleum,i n

салмақ– massa,ae f

өгей шөп – Farfăra,ae f

медицина – medicīna,ae f

шырын – succus,i m

майлы – oleōsus,a,um

улы – toxĭcus,a,um

дистилденген– destillātus,a,um

ащы – amārus,a,um

rectificātus,a,um - тазаланған

Romānus,a,um – римдік

Rossĭcus,a,um – орыс

rotundus,a,um – домалақ

ruber,bra,brum – қызыл

primus,a,um – бірінші

obscūrus,a,um – қараңғы

novus,a,um – жаңа

nullus,a,um – ешқандай

medius,a,um – ортаншы
ешкі мия – Glycyrrhiza,ae f

тұз қышқылы–Acĭdum hydrochlorĭcum

қарағай – Pinus,i f

ыдыс – vas, vasis n

спирт – spirĭtus,us m

гүл – flos, floris m

жидек – bacca,ae f

у – venēnum,i n

тіл – lingua,ae f

ауру – aegrōta,ae f

үлкен– magnus,a,um

көздің – ophthalmĭcus,a,um

максимальды – maxĭmus,a,um

melior, melius – үздік

majālis,e – мамырдың

major, majus – үлкенрек

composĭtus,a,um – күрделі

analgetĭcus,a,um – ауру басқыш

almus,a.um – нəрлі

altus,a,um – биік

Rosa,ae f – раушан гүл, итмұрын

os, ossis n – сүйек

ovum,i n – жұмыртқа

oxўdum,i n – оксид

anĭmal,ālis n – жануар


3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш топқа бөлінеді:

1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnum жəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі

жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

Masculīnum feminīnum -is

perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

neutrum -e

perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы nom. sg.

Мысал

masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕre


celĕris celer66

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e
Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis
Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын

есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.



Сын есім мен зат есімді үйлестіру

Сын есімнің зат есіммен үйлесімідегеніміз, анықталатын зат есім

қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта,

түрде, септеуде қойылуы.

Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа

сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап

береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде

(longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау

септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді

сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis


perenne

perennis perennvulgāris

vulgāre

vulgāris vulgārsapiens



- саналы

teres - дөңгелек

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым


3) зат есімнің родын анықтау;

4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын

есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын

есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер

(f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n)

родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық

формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын

тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау

септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас

құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау

септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің

септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).


Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior

суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі

жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай

albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius -

celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius -

niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius -

sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –

Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.


Nom. sg. Gen. sg. түбір

albior, albius albiōris albiōrcelerior,

celerius celeriōris celeriōrnigrior,

nigrius nigriōris nigriōrsapientior,

sapientius sapientiōris sapientiōr-
Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде

тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі терминдер

Əр сөздің сөздік формасы

Латын тіліндегі термин

Қызыл ольха (ағаш)

ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense


Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ.

Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай

мағынасына ие.

anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы

superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі

exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі


Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне

зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.

Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі

шырайдың құрылуы.


Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биоло-

гиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos

major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major - үлкен

торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.


Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен»

жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас

структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады:

үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік - tubercŭlum

majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші

жамбас - pelvis minor.


Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай

ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria

maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex

maxĭmus - үлкен ұлу.


Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аудар-

ғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін:

Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna

viridissĭma - кəдімгі шегіртке.


3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі

Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш

топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер;

3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау

септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының)

жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі

жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum

родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын

есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

masculīnum

feminīnum

-is perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

neutrum -e perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы

nom. sg.

Мысал


masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕre


celĕris celer66

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің

формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e

Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне

masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер

кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық

тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді

жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын

есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-

биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы,

horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру

Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім

қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта,

түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа

сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап

береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде

(longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау

септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді

сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis

perenne


perennis perennvulgāris

vulgāre


vulgāris vulgārsapiens

- саналы


teres - дөңгелек

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым
3) зат есімнің родын анықтау;

4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын

есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын

есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер

(f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n)

родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық

формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын

тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау

септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас

құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау

септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің

септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).


Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior

суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі

жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай

albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius -

celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius -

niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius -

sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –


Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m

жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің

жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде -ōris

жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік

түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.


Nom. sg. Gen. sg. түбір

albior, albius albiōris albiōrcelerior,

celerius celeriōris celeriōrnigrior,

nigrius nigriōris nigriōrsapientior,

sapientius sapientiōris sapientiōr-
Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде

тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі

терминдер

Əр сөздің сөздік формасы

Латын тіліндегі

термин

Қызыл ольха (ағаш)



ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense



Латын афоризмдері:

1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге

болмайды

2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы)

3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл
Бақылау сұрақтары:

1. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздік формасы

1. Сын есімнің зат есіммен үйлесуі

2. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы


Латын афоризмдері:

1. Mala herba cito crescit - арам шөп тез өседі (жаман əдет жұғымды).

2. Ignoti nulla, curatio morbi – анықталмаған ауруды емдеуге болмайды.

3. Omne principium difficile est – бастау қашан да қиын.

4. Ruditatis antidotum eruditio est – сауатсыздыққа қарсы бірден бір жол

- білім алу.

5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №9 тәжірибелік сабақ


Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы
ТАҚЫРЫБЫ: Сөз жасамдық құрылымдағы сөздердің бірігуі. Жұрнақ және префикстеу.
Негізгі әдебиеттер

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988



Қосымша әдебиеттер

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978



2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992
Invia est in medicina via sina lingua latina

Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет