САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: Анатомиялық терминологияны сөз таптары негізінде - зат есімді сөздердің родтық жалғаулары туралы мағлұмат алу:
А. СЫН ЕСІМ (NOMEN ADJECTĪVUM)
1. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі мен сөздер құрылымы.
2. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірін анықтау.
3. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезіндегі үйлесімдік іс-əрекеттер.
САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ: Оқыту барысында қарастырылатын негізгі мәселелер:
Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімнің үйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады.
сын есімнің 3 жіктеуімен таныса отырып, сын есім мен зат есімнің үйлесуін ажырату жәнеисөз құрау.
- сын есімнің шырайларымен, биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуымен танысады.
- Латын тілінде сын есімнің шырайлары: жай шырай(gradus positīvus),
салыстырмалы шырай (gradus comparatīvus), күшейтпелі шырай (gradus
superlatīvus).
- сан есіммен, оның түрлерімен танысу.
Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы
Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары
Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр), септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді.
Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады.
Род nom. sg. жалғауы мысал masculīnum -us, -er
albus - ақ
niger - қара
feminīnum -a alba - ақ
nigra - қара
neutrum -um album - ақ
nigrum - қара
Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us,
-er жалғауымен жіктеледі,
feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі.
Жіктеу Nom. sg. Gen. sg.
2 Larus albus
ager niger
Lari albi
agri nigri
1 rosa alba
substantia nigra
rosae albae
substantiae nigrae
2 collum album
rostrum nigrum
colli albi
rostri nigri
Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады:
Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол.
Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер:
Liber, libera, liberum – еркін;
asper, aspera, asperum – бүдірлі;
lacer, lacera, lacerum – жыртық;
somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын.
Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg.
жалғауын алып тастаумен анықталады.
Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер
Casus singularis Pluralis
m f n m f n
Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea
Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubrorum
Rubrarum
Rubrorum
Жаттығулар:
1. Сын есімдерді feminīnum жəне neutrumда толықтырып жазып,
қазақ тіліне аударыңдар:
albus, a, um longus, a, um
niger, gra, grum mellĭfer, ĕra, ĕrum
Nom. sg. Gen. sg. түбір
albus
alba
album
albi
albae
albi
albniger
nigra
nigrum
nigri
nigrae
nigri
nigrmellĭfer
mellifĕra
mellifĕrum
mellifĕri
mellifĕrae
mellifĕri
mellĭfer-
Casus singularis Pluralis
m f n m f n
Nom us a um i ae a
Gen i ae i orum arum orum
longus, medianus, dexter, transversus, sinister, latus, profundus, obliquus,
internus, externus.
2. Nom. Sg. сын есімдері. Nom. pl. аударыңдар:
1) auricularis 5) cerebralis 9) deltoideus
2) abdominale 6) rectale 10) flavum
3) triceps 7) acutus 11) ethmoidale
4) recens 8) cutanea 12) otica
3.Зат есімдерді сын есімнің жекеше түріне айналдырып, түбірін
табыңдар: cortex, radix, foramen, crus, lemur, corpus, articulatio, cartilage,
paries, trochanter, occiput, regio, animal, rete, calcar, flexor, cor, pes.
4.Зат есіммен сын есімді үйлестіріңдер:
dens, dentis m -тіс (caninus, a, um - иттің); radix, icis f- тамыр (profundus,
a, um - терең); articulatio, onis f- буын (simplex, icis – жай, күрделі емес); pix,
picis f- смола (liquidus, a, um - сұйық); regio, onis f – аудан, аумақ (frontalis, e -
маңдай); flos, floris m – гүл (ruber, bra, brum - қызыл); pulvis, eris m - ұнтақ
(flavus, a, um - сары); manus, us f – қол (bonus, a, um - жақсы); pars, partis f –
бөлік (magnus, a, um - үлкен); pinus, i f - арша (altus, a, um - биік); cuculus, i m
– көкек (cinereus, a, m - сұр); larus, i m – шағала (albus, a, um - ақ); erinaceus, i
m - кірпі (spinosus, a, um- тікенекті); galantus, i m – бəйшешек (sibiricus, a, um
- сібірлік); betula, ae f - қайың (verrucosus, a, um - сүйелді).
5. Зат есімді сын есіммен үйлестіріңдер:
1) morbus, i, m chronicus, a, um 6) ligamentum, i, n latus, a, um
2) vertebra, ae, f cervicalis, e 7) scapula, ae, f dexter, tra, trum
3) regio, onis, f parietalis, e 8) solutio, onis, f recens, ntis
4) pulmo, onis, m sinister, tra, trum 9) tinctura, ae, f simplex, icis
5) nervus, i, m spinalis, e 10) unguentum, i, n flavus, a, um
6. терминдерді сын есімнің көпше түріне аударыңдар:
1)os longum 4) solutio recens
2)ligamentum latum 5) vertebra cervicalis
3)tinctura simplex 6) morbus chronicus
7. Терминдерің жалғауын жалғап, қазақ тіліне аударыңдар:
1)columna vertebral... 6) os parietal...
2)foramen vertebral... 7) processus zygomatic...
3)processus articular... 8) crista sagital... extern...
4)foramina vertebral... lateral... 9) musculus pectoral... profund...
5)ossa temporal... 10) foramen occipital... magn...
8. Терминдерді қазақ тіліне аударыңдар:
1) fractura ossis femoris, 2) fracturae ossium capitis, 3) fractura ossium
metacarpalium, 4) fracturae et luxationes vertebrarum cervicalium, 5)vulnera
articulationis tarsi, 6) distorsio articulationis genus, 7) distorsio articulationis
coxae, 8) vulnera tendinum, 9) ruptura et perforatio uteri, 10) luxatio vertebrae
cervicalis, 11) ulcus ventriculi, 12) ulcus intestinorum, 13) ulcera ungulae, 14)
tumores in cavo nasi.
9. Зат есімдердің қай жіктеуге жататындығын анықтаңдар:
brikētum,i n; carbo,ōnis m; campus,i m; charta,ae f; cor, cordis n; crystallus,i
f; genus,ĕris n; visus,us m; diagnōsis,is f; ductus,us m; dies,ēi f; regŭla,ae f;
rabies,ēi f; lex, legis f; bolus,i f.
10. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl.
аударыңдар. apex, margo, tendo, articulatio, cartilago, radix, foramen, femur,
tempus, pulmo.
11. Анатомиялық терминдері қазақ тіліне аударыңдар:
ossa cranii, foramina sacralia pelvina, vertebrae caudales, columna
vertebralis, foramen palatinum maius, ossa membri thoracici, ossa metacarpalia,
ossa membri pelvini, musculi colli, musculi dorsi.
12.Атау септігінде тұрған зат есімдердің тектік түрін анықтаңдар:
coxa, dorsum, humerus, radius, incisura, intestinum, tibia, truncus, ligamentum,
fibula.
13.Ілік септігінің жалғаулары бойынша зат есімдердің жіктелуін
анықтап, түбірін табыңдар: palpebra, palpebrae; ulna, ulnae; pes, pedis; cor,
cordis; trochanter, trochanteris; auris, auris; cornu, cornus; processus, processus;
facies, faciei; recessus, recessus; dens, dentis; corpus, corporis; tendo, tendinis; os,
ossis; os, oris; venter, ventris.
14. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl.
аударыңдар. incisura, vertebra, radix, avis, unguis, femur, bursa, processus,
cornu, pulmo, septum, ligamentum, cavum, crista, labium, articulatio, cartilago,
animal, dens, ductus, facies, scapula, oculus. musculus.
15. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: қызыл гүл (flos, floris
m); ақ тамыршық; майлы ерітінді; сары түс (color, colōris m); ащы тамыр
(amārus,a,um).
16. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер:
Ақ қайың – Betŭla,ae f-
ауру – morbus,i m
қағаз – charta,ae f
шөлмек – lagēna,ae f
жаңғақ – nux, nucis f
долана – Crataegus,i f
көз – ocŭlus,i m
лай – bolus,i f
бүлдірген – Rubus idaeus,i m
май – oleum,i n
салмақ– massa,ae f
өгей шөп – Farfăra,ae f
медицина – medicīna,ae f
шырын – succus,i m
майлы – oleōsus,a,um
улы – toxĭcus,a,um
дистилденген– destillātus,a,um
ащы – amārus,a,um
rectificātus,a,um - тазаланған
Romānus,a,um – римдік
Rossĭcus,a,um – орыс
rotundus,a,um – домалақ
ruber,bra,brum – қызыл
primus,a,um – бірінші
obscūrus,a,um – қараңғы
novus,a,um – жаңа
nullus,a,um – ешқандай
medius,a,um – ортаншы
ешкі мия – Glycyrrhiza,ae f
тұз қышқылы–Acĭdum hydrochlorĭcum
қарағай – Pinus,i f
ыдыс – vas, vasis n
спирт – spirĭtus,us m
гүл – flos, floris m
жидек – bacca,ae f
у – venēnum,i n
тіл – lingua,ae f
ауру – aegrōta,ae f
үлкен– magnus,a,um
көздің – ophthalmĭcus,a,um
максимальды – maxĭmus,a,um
melior, melius – үздік
majālis,e – мамырдың
major, majus – үлкенрек
composĭtus,a,um – күрделі
analgetĭcus,a,um – ауру басқыш
almus,a.um – нəрлі
altus,a,um – биік
Rosa,ae f – раушан гүл, итмұрын
os, ossis n – сүйек
ovum,i n – жұмыртқа
oxўdum,i n – оксид
anĭmal,ālis n – жануар
3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш топқа бөлінеді:
1) үш жалғаулы сын есімдер;
2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер.
Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:
3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі
Casus singularis Pluralis
m f n m f n
Nom acer acris acre acres acres acria
Gen acris acris acris acrium acrium acrium
Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnum жəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.
campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre
3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі
жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.
Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:
Род Жалғауы nom. sg. мысал
Masculīnum feminīnum -is
perennis - көп жылдық
vulgāris - кəдімгі
neutrum -e
perenne - көп жылдық
vulgāre - кəдімгі
Род Аяқталуы nom. sg.
Мысал
masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам
feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам
neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам
Nom. sg. Gen.sg. Түбірі
campester
campestris
campestre
campestris campestrceler
celĕris
celĕre
celĕris celer66
Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.
perennis, e vulgāris, e
Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.
Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::
Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:
sapiens, entis par, paris
teres, ĕtis simplex, ĭcis
Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын
есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.
Сын есім мен зат есімді үйлестіру
Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім
қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта,
түрде, септеуде қойылуы.
Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа
сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап
береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде
(longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау
септігенде (brevis, m,f; breve, n).
Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді
сақтаған жөн:
1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;
2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;
Nom. sg. Gen. sg. Основа
perennis
perenne
perennis perennvulgāris
vulgāre
vulgāris vulgārsapiens
- саналы
teres - дөңгелек
par - бірдей (жұп)
simplex -қарапайым
3) зат есімнің родын анықтау;
4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын
есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын
есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер
(f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n)
родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.
5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық
формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.
Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын
тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:
1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау
септік, жекеше түрі - Nom. sing. -
2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;
3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;
4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um
5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;
6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас
құйымшақ тесігі.
Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау
септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің
септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:
foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).
Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior
суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі
жалғануы арқылы пайда болады.
жай шырай түбір салыстырмалы шырай
albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius -
celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius -
niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius -
sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –
Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.
Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.
Nom. sg. Gen. sg. түбір
albior, albius albiōris albiōrcelerior,
celerius celeriōris celeriōrnigrior,
nigrius nigriōris nigriōrsapientior,
sapientius sapientiōris sapientiōr-
Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде
тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:
Қазақ тіліндегі терминдер
Əр сөздің сөздік формасы
Латын тіліндегі термин
Қызыл ольха (ағаш)
ольха - Alnus, i f
қызыл - ruber, bra, brum
Alnus rubra
Қара жеміс
жеміс - fructus, us m
қара - niger, gra, grum
fructus niger
Үнді пілі
піл - Elĕphas, antis m
үнді - indĭcus, a, um
Elĕphas indĭcus
Кəдімгі ара
ара - Vespa, ae f
Кəдімгі - vulgāris, e
Vespa vulgāris
Дөңгелек бұлшық ет
Бұлшық ет - muscŭlus, i m
Дөңгелек - teres, ĕtis
muscŭlus teres
Жабайы настурция
настурция - Nasturcium i n
жабайы - silvester, tris, tre
Nasturtium silvestre
Дала қырықбуыны
қырықбуын -
Equisētum, i n
даланың - arvensis, e
Equisētum arvense
Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ.
Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай
мағынасына ие.
anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы
superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі
exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі
Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне
зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.
Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі
шырайдың құрылуы.
Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биоло-
гиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos
major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major - үлкен
торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.
Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен»
жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас
структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады:
үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік - tubercŭlum
majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші
жамбас - pelvis minor.
Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай
ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria
maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex
maxĭmus - үлкен ұлу.
Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аудар-
ғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін:
Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna
viridissĭma - кəдімгі шегіртке.
3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі
Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш
топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер;
2) екі жалғаулы сын есімдер;
3) бір жалғаулы сын есімдер.
Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:
3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі
Casus singularis Pluralis
m f n m f n
Nom acer acris acre acres acres acria
Gen acris acris acris acrium acrium acrium
Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау
септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының)
жалғаулары бар.
campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre
3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі
жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum
родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын
есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.
Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:
Род Жалғауы nom. sg. мысал
masculīnum
feminīnum
-is perennis - көп жылдық
vulgāris - кəдімгі
neutrum -e perenne - көп жылдық
vulgāre - кəдімгі
Род Аяқталуы
nom. sg.
Мысал
masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам
feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам
neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам
Nom. sg. Gen.sg. Түбірі
campester
campestris
campestre
campestris campestrceler
celĕris
celĕre
celĕris celer66
Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің
формасын құрайды.
perennis, e vulgāris, e
Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне
masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.
Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер
кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::
Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық
тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді
жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:
sapiens, entis par, paris
teres, ĕtis simplex, ĭcis
Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын
есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-
биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы,
horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.
Сын есім мен зат есімді үйлестіру
Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім
қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта,
түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа
сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап
береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде
(longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау
септігенде (brevis, m,f; breve, n).
Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді
сақтаған жөн:
1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;
2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;
Nom. sg. Gen. sg. Основа
perennis
perenne
perennis perennvulgāris
vulgāre
vulgāris vulgārsapiens
- саналы
teres - дөңгелек
par - бірдей (жұп)
simplex -қарапайым
3) зат есімнің родын анықтау;
4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын
есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын
есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер
(f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n)
родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.
5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық
формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.
Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын
тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:
1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау
септік, жекеше түрі - Nom. sing. -
2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;
3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;
4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um
5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;
6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас
құйымшақ тесігі.
Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау
септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің
септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:
foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).
Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior
суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі
жалғануы арқылы пайда болады.
жай шырай түбір салыстырмалы шырай
albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius -
celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius -
niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius -
sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –
Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m
жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің
жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.
Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде -ōris
жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік
түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.
Nom. sg. Gen. sg. түбір
albior, albius albiōris albiōrcelerior,
celerius celeriōris celeriōrnigrior,
nigrius nigriōris nigriōrsapientior,
sapientius sapientiōris sapientiōr-
Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде
тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:
Қазақ тіліндегі
терминдер
Əр сөздің сөздік формасы
Латын тіліндегі
термин
Қызыл ольха (ағаш)
ольха - Alnus, i f
қызыл - ruber, bra, brum
Alnus rubra
Қара жеміс
жеміс - fructus, us m
қара - niger, gra, grum
fructus niger
Үнді пілі
піл - Elĕphas, antis m
үнді - indĭcus, a, um
Elĕphas indĭcus
Кəдімгі ара
ара - Vespa, ae f
Кəдімгі - vulgāris, e
Vespa vulgāris
Дөңгелек бұлшық ет
Бұлшық ет - muscŭlus, i m
Дөңгелек - teres, ĕtis
muscŭlus teres
Жабайы настурция
настурция - Nasturcium i n
жабайы - silvester, tris, tre
Nasturtium silvestre
Дала қырықбуыны
қырықбуын -
Equisētum, i n
даланың - arvensis, e
Equisētum arvense
Латын афоризмдері:
1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге
болмайды
2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы)
3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл
Бақылау сұрақтары:
1. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздік формасы
1. Сын есімнің зат есіммен үйлесуі
2. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы
Латын афоризмдері:
1. Mala herba cito crescit - арам шөп тез өседі (жаман əдет жұғымды).
2. Ignoti nulla, curatio morbi – анықталмаған ауруды емдеуге болмайды.
3. Omne principium difficile est – бастау қашан да қиын.
4. Ruditatis antidotum eruditio est – сауатсыздыққа қарсы бірден бір жол
- білім алу.
5В120200 «Ветеринариялық санитария» мамандығына арналған
«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №9 тәжірибелік сабақ
Модуль 2 Латын граматикасының клиникалық терминологиясы
ТАҚЫРЫБЫ: Сөз жасамдық құрылымдағы сөздердің бірігуі. Жұрнақ және префикстеу.
Негізгі әдебиеттер
1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006
2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990
3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988
Қосымша әдебиеттер
1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978
2 Анатомия терминдерінің сөздігі ( Қазақша-орысша латынша, орысша латынша-қазақша, латынша-орысша-қазақша) / Рақышев, А. - 1992
Invia est in medicina via sina lingua latina
Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ
Достарыңызбен бөлісу: |