Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігінің агроэкономикалық негізі

4.4 Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігінің агроэкономикалық негізі

Дүниежүзілік дағдарыстың күшеюі қарсаңында кез-келген елдің азықтық қауіпсіздігі өзекті мәселеге айналды. Сол себепті «Соңғы жылдары Қазақстанның азықтық қауіпсіздігін қамсыздандыру үшін аграөнеркәсіптік кешеннің дамуына қосымша шаралар жүзеге асырылды». 2008 жылы бюджет пен даму институттарынның есебінен АӨК дамуына барлығы 127 млрд.тенгеден аса қаржы бөлінді. (1 млрд. АҚШ долл. астам). Бұл қаржы бізде жеткіліксіз өнімдерді, яғни жемістер мен көкөністерді, сүт және ет тағамдарын өндіруге жұмсалады. Барлық аймақтарда астықтың тұрақтандырылған қоры мен әлеуметтік маңызы бар өнімдер құрылды. Жаңа өндірістер,соның ішінде ауылшаруашылық өнімдерін дайындайтын орындар ашылды» деп Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев атап өтті [29].

Экономикалық әдебиетте азық-тулік қауіпсіздігі туралы түсінік әр-түрлі бағыттан қарастырылады:түрлі мүдде тұрғысынан (ұлттық,мемлекеттік,тұлға лық); тұрақтылық (ұлттық экономика, экономикалық даму, әлеуметтік-экономикалық жүйе, АӨК және т.б.); дербестігінен (сыртқы нарықтан АӨК экономикасына дейін) .

Азық-түліктік қорлар мен кепілдіктермен қамтамасыз етілген мемлкет мүмкіншілігі жалпы халықтың және жекелеген әрбір азаматтың сұранысын қанағаттандырады және азық-түлікпен және ауыз суымен қамтамасыз етіп, ішкі және сыртқы жағдайлар мен қауіптерге тәуелсіз елдің азықтық қауіпсіздігін анықтайды. Жеткілікті көлемде қамтамасыз ету ,сапасы мен өнім түрлілігі, қажетті және жеткілікті тұлғаның әлеуметтік және физикалық дамуы кеңейтілген халық қоныстандыруды жаңаландыру. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының нормалары бойынша адам жылына, ауыз суын қоса есептегенде, 959,7 кг азық-түлікті қолднануға тиісті. Осы жағдайда қазақстандықтар өздерин сенимди сезінеді. Нан жеткілікті шамада. Ресми түрде мемлекеттік тұтыну қоржынында 43 өнім түрлері бар. Бұл ассортимент ең төменгі болып табылады. Бағалардың ай сайын жоғарлауына байланысты, халық үшін қолжетимділігі қиындай түсті.

Қазақстанның тамақтану Институтының есебі бойынша, әрбір қазақстандық күніне 200гр нан тұтынуы қажет. Наның бұл мөлшері адам қалған 42 позицияларды тұтынған жағдайда ғана дұрыс болады.

Меншікті өндіріс а халықтың азықтағы негізгі сұранстарын ғана қамтамасыз ете алады.Егер осы азық түрлерине тұтыну қоржынынан тағы 33 атауды енгизсе, жағдай күрт өзгерер еди.Қазақстанның азық-түлiк тәуелдiлiгiнiң көрсеткiшi 25%-ға дейін жетеді.

Қазақстан аграрлық-индустриалды ел болып табылады. Біздің ойымызша, жақын арада республикамыздың жоғары технологиялық өнімдерді өндіру саласында экономикасы дамыған елдермен бәсекеге түсуі қиынға соғады.Бірақ өзінің аграрлық әлеуетін ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде және сатуда қолдануға болады.

Бүгінгі күні республикамыз әлемнің бидай мен ұнды экспорттаушы алғашқы жеті мемлекетінің қатарына кіреді. Халықаралық нарықта бұл көрсеткіш өте маңызды болып табылады. Себебі «азық-түлік өнімдерін өндіру тiкелей өндiрушiлер мен жалпы өндiрiстің ең алғашқы өмір сүру шарты болып табылады». Бұл жағынан республикамыз,қазақстандық экологиялық таза ауыл шаруашылық өнімдері қажетті, халықаралық нарықта өзінің позицияларын күшейтуге барлық жағдайлары бар. БҰҰ комиссиясының болжамдары бойынша таяу 3 жылда дәнді дақылдардың өндірісі қолайсыз табиғаттық-климаттық жағдайлар мен егістік аудандардың кішірейуі салдарынан қысқартылуы тиіс. Астық дақылдарының 2008 жылғы дүниежүзілік қорлары 496 млн.т құрауына қарамастан, оған деген мұқтаждық сақталып отырады. Бұған маңызды екі фактор әсер етеді: дамушы елдердегі халық санының өсуі мен астықтың техникалық мақсаттарда өңдеумен байланысты бастау алған астықты тұтынудың дамуы.. Қазақстан айналымға тағы 6 млн.га егістік аудандандарын енгізе алады.

Қазақстан 250 жыл бойы Реселік иммперияның одан кейін Кеңес Одағының құрамында болған еді. Әрине Қазақстанның аграрлық секторының дамуы орталықта болып жатқан процестермен тікелей байланысты. Патриархалды шаруашылықты жүргізу арқылы халықты азық-түлікпен қамтамасыз етті. Ресейлік тауар нарығында көбінесе ауыл шаруашылық жануарлар мен мал шаруашылығының шикізаттар (тері, жүн және т.б.). 18 ғасырдың екінші жартысынан басталған нарыққа көшу процессі үлкен ерекшелікке ие болған. Бұл кезен патриархалды жериеленудің құлдырауымен сәйкес келіп, негізгі 4 құрылымның (мемлекеттік, қауымыдық, ірі жеке, отбасылық-еңбектік) өзара әрекеттесуіне негізделген аралас көпқұрылымды экономиканы Оралдың ар жағына аударды. Осындай жағдайда Столыпин отбасылық-еңбектік құрылымның дамуына үміт артқан .

Кеңес Одағының азықтық қауіпсіздігінің сақталуы біріңғай орталықтан одақтық мемлекетпен шешим шығарылып жарқын бейнеленген әкімшіл-әміршіл сипат алды. Қазақстанда өткен ғасырдың 20-шы жылдардың соны – 30-жылдардың басы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, ал 50-жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру кең ауқымды компания жүзеге асырылып, бұл құбылыс алда егістік өндірісті 10 есе арттырды.

«Дамыған социализм» кезенінде халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі жедел түрде ерекше шешімді талап етті. 1980 жылдың мамыр айында азықтық Программа қабылданды. Ауыл шаруашылық өндірістің төмен тиімділігі және де ауыл шаруашылық жұмыскердің еңбек қызметіне уәжінің жоқтығы салдарынан бұл программа іске асырылмады.

Кеңес Одағының құлдырауы, Қазақстанның өз тәуелсіздігін алуы республиканың азықтық қауіпсіздігі туралы өзекті мәселені көтерді.

БҰҰ комиссиясының критерийлері бойынша халық тұтынатын ішкі нарықтағы азықтық тауарлардың 85% сол республикада өндірген жағдайда, ол ел өзінің азықтық қауіпсіздігін сақтап қалады. Қазақсатндағы бұл жағдай кризисті болып табылады.Сондықтан да үкімет өнімнің өсуін көздеп, ауыл шаруашылық өндірістің материалды-техникалық базасын нығайту бағыттында инвестициялық жобаларды іске асыру үшін барлық жағдай жасап отыр [30].

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін «фермер елді асырайды» лозунгі танымал болды. Ауыл шаруашылығына арнаулы жерлерді жекешелендіру үдеісі қарқынды дами түсті. Ірі ауыл шаруашылық қожалықтар ыдырай бастады. Жаңадан құрылған фермерлік қожалықтар материалдық-техникалық базаның және жаңа ауыл шаруашылық техниканы сатып алу үшін қаржы ресурстарының жоқтығынан, заманға сай агротехникалық әдітерді егін шаруашылығында сақтай алмауы тез арада егін өнімділігінің төмендеуіне, ауыл шаруашылық өндірістің азаюына әкеліп соқты.Сараптау нәтижесинде 2006 жылы республикадағы фермерлік қожалықтардың 193418-ге дейін өсуіне қарамастан ауыл шаруашылығының ЖІӨ (жалпы iшкi өнiм) көлеміндегі еншісі соңғы 5 жылда 3,2%-ға дейін төмендеп 5,5%-ға дейн жетті. Мал шаруашылығы мемлекеттік инвестициялар есебінен қолдау таппаған сәтте қиын жағдайға душар болар еді.

Сонымен бiрге, бастапқы даму кезеңдерiнде өтпелі процесстердің анықтауышы ретінде нарықтық қатынастардың еркiн даму көзқарасы болды. Ауылшаруашылығы халық шаруашылығының саласы ретінде мүлтіксіз бәсекеге бейімделіп, мемлекеттік реттеуді қажет етпейді деп саналды.

Бірақ тәжірибе жүзінде мұндай көзқарастын дәрменсіздігін көрсетті. Енді Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен жұмыс жасауы, азықтық қауіпсіздігін қамсыздандыру мемлекеттің реттеуі мен қатысуынсыз іске аспайтыны туралы нақты түсінік қалыптасты.

Өтпелі кезеңнің экономикалық теориясын және мемлекеттің экономикаға араласуын талдау барысында профессор А.Ноув былай атап өтті: «Үкімет белгілі бір саясатты, стратегияны ұстанып, техникалық прогресс пен инвестициялардың дамуы үшін ынталандыру шараларын жүргізу қажет пе? Мұндағы Япония, Оңтүстік Корея, Тайвань таңдаулы жақтау шаралары мен жеңiлдiктi кредиттерді және т.б. қоса есептегенде, үкметтің позитивті стратегиясының мысалдары ретінде көрінді. Соғыстан кейін Батыс Еуропаның қалпына келуіндегі мемлекеттің рөліне «шығыстық» әріптестеріміздің көңілін аудару пайдалы болар еді. Мысалы, А. Маршалдың жоспарын іске асыру жұмыстарын атап өтуге болады. Сонда бұл елдердiң экономикасы нарықтық күштердiң озбырлығына қалған жоқ».

Мемлекеттің азықтық қауіпсіздігін қамсыздандыру жалпы мемлекеттік, ұлттық міндет болып табылады және факторлық екі топтың әсеріне тәуелді күшейе түседі.

Алғашқы факторлар тобына мыналар жатады:

а) халықтық шаруашылықтың саласы ретінде аграрлы сектор өзінің табиғаты бойынша бәсекеге түсу қабілеті төмен болғандықтан, ондағы нарықтық қатынастардың қалыптасуын қиындатады;

б) ауыл шаруашылығы үшін табиғи-климаттық жағдайлардың шарттары әсіресе, Қазақстанның тәуекел егін шаруашылығының аймағында өте маңызды. Сондықтан да мемлекет реттейтін сақтандыру қорларын ұйымдастыру мен дамытуға қатысты объективті қажеттілік туады;

в) ауылшаруашылық өнімдеріне бағалық тұрақсыздығымен, жүйелі ауытқулары табиғи-климаттық жағдайларға қарағанда өндіріс циклнің ұзақтығына және нарықтың конъюнктурасы мен түпкі ауыл шаруашылық азықтың науқандық сипатының түбегейлi ықпалымен анықталады. Тәжірибе жолынан байқасақ, мұның салдары шаруашылық субъекттердiң аграрлық сектордағы тұрақсыздық және табыстарының ауытқуы болып табылады;

г) экономиканың бұл секторы қаржысыйымдылығымен, басқа салаларға қарағанда өтелімділігінің мерзім ұзақтығымен, капитал жұмсаудың төмен түсімділігімен ерекшеленетіні мәлім. Бұл салаға ақша салудың тартымсыздығы осы жағдайлармен сәйкес келеді. Ал қайтадан құрылан шаруашылық субъектілердің күші мен инвестициялары әзірге аздық етіп отыр;

д) аграрлы сектордағы шаруашылықпен айналысатын субъектілердің өндірістің басқа салаларымен салыстырғандағытеңсіздігі байланысты бағасының диспаритетін сақтайтын өнім үшін ауыл шаруашылығының өндірістік-шаруашылық қаупінің жоғары дәрежесімен және өндірісті шоғырландыру менен дербестеудің төмен дәрежесіне ие болу ерекшелігінен туады. Белгілеп өткен теңсіздік мемлекттің қатысуын талап етіп, түрлі әлеуметтік-экономикалық шарттарда сақталып келеді.

Екінші факторлық топ құрылымдық пен қаржылық деформациялардың дәрежесімен және де қатал орталықтандырылған мемлекеттік экономикадан әлеуметтік-бағдарлық нарықтыққа өту кезенінің ерекшеліктеріне байланысты. Кеңес үкіметінің тұтас Одақтағы және әсіресе Қазақстандағы басқару жылдарында экономикалық, құқықтық нарықтық қатынастарды енгізу үшін психологиялық, экономикалық тұрғыдан дайын болмаған кеңістік құрылды. Саясат экономикандан жоғары тұрған өндірістік қатынастардың жүйесі орнады.Жоғарыдағы басшылардың бұйрығы экономикалық орындылық принциптерінен «жоғары» болу еді. Осындай жағдайда азықтық қауіпсіздікті бірден шешу өте қиын болды.

Қазақстан халықаралық қауымның мүшелерінің бірі болған жағдайда, сол бірлестіктің ықпалын сезінбеуі мүмкін емес еді. Республикамыз халықаралық нарықтағы конъюнктурадан тәуелді болуы жағдайды одан сайын күрделендіре түседі. Мұның негізгі себебі Қазақстан экономикасының айқындалған экспортты-шикізатты сипатқа ие болуында. Өкінішке орай, тәуелсіздігімізді алғанға 18 жыл өткеніне қарамастан жоғарыда атап өткен шикізаттық бағытты өзгерту қолымыздан келмеді.

Әрине, бұл жағдай елдің азықтық қауіпсіздігінде де білінетін болады. 1991 жылға дейін республика сапасы өте жоғары болмағанымен, киімдегі, аяқ киімдегі, азықтағы және т.б. халық сұранысын 85%-ке дейін қанағаттандыратын бір топ тауарларды өндірді. Бұл тауарлардың қазіргі заманда республикаға әкелініп жергілікті тауарлармен, тіпті тағам азықтарымен де, табысты бәсекеге түсіп жатыр.Бағасы жергілікті тауарлардан да арзан ауыл шаруашылық шетел өнімдерінің импорты жергілікті шаруашылық субъектілердің қаржы-экономикалық жағдайына кері әсерін тигіп, экономиканың аграрлы секторын инвестицияландыруды шектелген ұлттық валюттік ресурстардан алаңдату. Ауыл шаруашылық өнімдердің және өндірістің импортының өсуі аграрлы сектордың даму және ауыл шаруашылық шикізатты қайта өңдеу мүмкіндіктерін шектейді. Бұл әрине еліміздің азықтық қауіпсіздігін нашарлатады.

Экономикасы дамыған елдерде қаржылық белсенділігінің төмендеуі қаржылық институттардың ішкі қызметтерінің әлсіреіне әкеледі. Әлсіреу себебі мынада:қаржылық институттар сыртқы негіздерге тәуелді. Батыстық мамандардың мәліметтері бойынша Доу Джонстың индексі таяу 1,5-2 жылда құлайды. Бұл Қазақстанның экономикасында сөссіз айтылады. Себебі,шикізат өнімдерін пайдаланатын нарықтағы іскерліік белсенділіктің төмендеуі елге қаржылық кірістердің қысқаруына әкеледі. Қарапайым талдау нәтижелері бойынша халықаралық нарықтағы шикізат бағалары төмендей түсті. Сондықтан да Қазақстан ауыл шаруашылық өнімдерді өндіруді дамытуға ден қою керек.

Р. Солоудың моделін сараптай отырып, экономисттер «қалған тең шарттарда» ел арзан капиталдың кіші көлемімен тезірек өсуі тиіс екндігіне көңіл бөлді. Мұндағы нәтиже капиталдың кемитін қайтарымынан пайда болады. Бірақ өсудің басқа маңызды факторы- технологиялар деңгейі. Ол болса өсетін қайтарым арқылы сипатталады, мәселен, технология деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, өсуі де тезірек жүзеге асады. Артта қалған ел кедейлік қақпанына немесе индустриялды қақпанға түсу қаупі бар. Бұл жағдайда ел баяу өсудің тепетең бағытымен жылжып келеді. Бұл тезис Қазақстанның заманға сай экономикалық жағдайы үшін өте маңызды болып табылады. 2000-2007 жылдар аралығындағы экономиканың өсуі осы факторларамен тікелей байланысты болды. Ал қазіргі таңдағы жағдай өзгерді. Сондықтан дәстүрлі формалардың дамуымен қатар, ірі тауарлық соның ішінде мал және өсімдік шаруашылығының өндіріс үлесінің үлкейтуіне бағытталған ауыл шаруашылық өндірісті үдету сынды үлкен жұмыс жүргізу қажет. Бүгінгі таңда барлық ауыл шаруашылығындағы мал басының 80%-ке жуығы жеке қоныстарда орналасқан, асыл тұқымды малдардың үлес салмағы табында 5-7%-ке дейін құрады. Бұл дамыған елдерден 6 есе кем болып табылады.

Қазақстанның азық-түлікпен қамтамасыз етуі ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар оны қайтадан өңдеуге де байланысты. Бүгінгі таңда ол аграрлық сектордың ең әлсіз буыны болып табылады.Төмен бәсекелестіктің салдарынан Қазақстан Отандық қайта өңдеу өнеркәсібі шетелге азық-түлік өнімдерін өңдеу үшін 1,9 млрд. АҚШ долларын жұмсайды. Бұл республикаға жоғарыда атап өткен «индустриялды қақпанға» түсу қаупін анықтайды. Себебі, қайта өндіретін орындардағы техникалық жабдықтардың тозу деңгейі 50%-тен асып кеткен, ал заманға сай жаңалары республикамызда жасалмайды.

1919 жылы А. Байтұрсынов өз ойын былай мәлімдеген: «Қазақтар өздері кең-байтақ жайылымдарында өсіретін малдың еті мен терісін өңдеп, олардан тұтынуға дайын өнімдерді өндірмейінше, экономикалық жағдай екі ұшты болады» [15]. Бұл жағдайда елімізде дайындалған және өңдірілген ұлттық байлықтың 90%-і шетелге шикізат есебінде кетуі маңызды факт болып табылады [31]. Сондықтан болар, біздің пікіріміз бойынша, Қазақстандағы шетел компанияларының қызметін терең экономикалық сараптама арқылы қарастыру қажет. Олардың альтруисттік мақсаттарды көздеп жүрмегендері мәлім. Шетел компаниялары өз капиталын тиімді ортаға қолдануды іздеуде. Осыған орай мемлекет республикада әрекет етіп тұрған барлық шетел компанияларының акциялық бақылау пакетін өзіне қайтарып алып, олардың кірістерін айқын қылу қажет. Мысалы, дамыған елдердің (АҚШ,Франция, Германия) жалпы ішкі өнімде еңбекақы еншісі 65-67%-і құрайды. Ал Қазақстандағы бұл көрсеткіш 23-25%-ті құрайды Мемлекеттің барлық шаралары отандық тауар өндірушіні қорғайтын ойластырылған жақтау саясатын жүзеге асырып, өз өндірісінің дамуына бағытталуы тиіс. Батыс елдері 400 жыл бойы да, қазіргі заманда да өзінің тауар өндірушісін қорғауға ұялмайды. Қазақстанға кедендік кедергілерді төмендетіп, өзінің өнімдерін жергілікті нарықта тастама бағамен экспорттауға ұсыныс жасады. Қазіргі дүниежүзілік дағдарыс Қазақстанның азықтық қауіпсіздігін нығайтуын тереңдетеді. Сондықтан да ұйымдық әсерлі бастауды күшейту қажеттілігінің проблемасы жетіліп, мемлекеттің реттеу ықпалының біршама жаңаруы ауылшаруашылық өндірістің дамуына, азықтық қауіпсіздігін қамсыздандыруына, халықаралық еңбек бөліністерінің жүйесіндегі республика экономикасының интеграциясына көп әсер етті.
Бақылау сұрақтары

1. Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігінің қазіргі жағдайы?

2. Азық-түлік қауіпсіздігінің агроөнеркәсіптік негізін түсіндіріңіз?

3. Дамыған социализм кезеңіндегі азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі қандай болды, сипаттап беріңіз.

4. Азық-түлік қауіпсіздігі факторлырын ата.

5. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІ
5.1 Нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттігі мен қағидаттары
Қазақстан экономикасы өтпелi кезеңді бастан кешіруде. Нарыққа қатты орталықтандырылған мемлекеттiк шаруашылықтан бiртiндеп және ауыр өту жүзеге асырылуда. Нақты қажеттiлiк, сондай-ақ оның жеделдiгi 80-шi жылдардың аяғында Кеңес Одағының шеңберiнде даусыз көрсетілді.

Алайда, аумалы-төкпелi процесстер дамуының бастапқы кезеңдерінде нарықтық қатынастардың еркiн дамуын анықтайтын көзқарастар да болды. Ең үлкен дәрежедегi халық шаруашылығында сала бойынша бәсекенi нарыққа ыңғайлы ету және оны мемлекеттiк реттеу шашыранды болды және ауыл шаруашылығы болып есептелдi. Бiрақ, шаруашылық тәжiрибесi мұндай жолдың нашар деңгейін дереу көрсеттi. Ендi Қазақстанда мемлекеттің араласуынсыз нарықтық қатынастарды құрастыру және жұмыс жасау жөніндегі түсiнік айқын қалыптастырылды.

Көшпелі кезеңнің экономикалық теориясын және экономикаға мемекеттің араласуын талдап, профессор А.Ноув мыналарды белгілейді: «үкiмет нақтылы саясат және стратегияны ұстауға, техникалық үдерiс пен инвестицияларды ынталандыру бойынша шаралар қолдану керек пе? Мұнда таңдаулы жақтаушы шараларды, несиелік жеңілдіктерді қосқанда, Жапония, Оңтүстiк Корея, Тайвань үкiметтің позитивтi стратегиясының мысалдары бола алады. Мысалы, Маршалл жоспарының iске асыруындағы батыстағы соғыстан кейiн қалпына келтiрудегi үкiметтiң рөлiне «шығыс» әрiптестерiмізге бiз көңiл аударуымыз пайдалы болады. Бұл елдердiң экономикасы сонда нарықтық күштердiң озбырлығына тасталған жоқ [32].

Коммунистерден кейiнгi елдерде (Қазақстан соған жатады - Ж.С.) жеке қаржыландырудың көзі аз және капиталдың нарығы дамымаған, егер Егер мемлекет инвестициялық саладан кетсе, инвестициялардың деңгейi төменде қалпына келтiрілмейтін күйге дейін төмендейді, таза инвестициялар терiс болады.

Нарықтық қатынастардың мемлекеттiк реттеуiн қажеттiлiк факторлары екi топтардың әсерiмен екпiндейдi.

Факторлардың бiрiншi топтарына жататындар:

а) аграрлық секторы бұл құрастырудың қиындатып қойылдарының нарықтық қатынастардың ол өзi өз табиғаты бойынша халық шаруашылығын саласы кем бәсекеге түсе алатын;

б) маңызды шарадағы ауыл шаруашылығы табиғи-климаттық шарттардан тәуелдi болады, қатерлi Қазақстан егiн шаруашылығының аймағында әсiресе. Сондықтан бiлiм және мемлекет реттелетiн сақтандыру қорларды дамытуды нақты қажеттiлiк пайда болады;

в) түбегейлi ықпал ауылшаруашылық өнiмге бағаларының орнықсыздығы, жүйелi түрде олардың тербелiстерiмен анықталады өндiрiстiк циклданың ұзақтық жылдық-климаттық шарттардан сонымен бiрге нарық конъюнктурасы және ауылшаруашылық өндiрiстiң түпкi өнiмiнiң маусымды сипаты ғана емес. Тәжiрибенiң көрсететiн салдармен бұл шаруашылық субъекттердiң табыстарының аграрлық секторындағы орнықсыздық және тербелiс болып табылады;

г) белгiлi, экономика секторы мынау неге биiк қаржы мөлшермен айырмашылығы болады, салыстырғанда басқа салалардың ұзақ мерзiмнен астам орны толатындығы, капитал жұмсауларды аласа пайдалылықпен. Бұған сала капитал жұмсауларды тартымсыздық бұл байланған, болғанша күш және өздерiнiң қайта ғұлама шаруашылық субъекттерiнiң инвестициясы анық жеткiлiксiз;

д) өндiрiстiк - шаруашылық тәуекелiнiң биiк дәрежесi бар саласы және шоғырландыру және өнiмi үшiн бағалардың диспара-парлығы сақталынатын өндiрiстi мамандандыруды кiшiрек дәреже ретiнде ауыл шаруашылығының өзi ерекшелiгiмен шақырылатын өндiрiстiң салыстырғанда басқа салаларын шаруашылық субъекттердiң аграрлық секторындағы теңсiздiк. Белгi соғылған теңсiздiк және әр түрлi әлеуметтiк-экономикалық шарттарда болып қалып және мемлекеттiк кiрiсу талап ететiн болады.

Факторлардың екiншi тобы қатты орталықтандырылған мемлекеттендiру экономикасынан құрылымдық және қаржы деформацияларының дәрежесiмен, сонымен бiрге ауыспалы мерзiмнiң ерекшелiктерiмен әлеуметтiк байланған - бағдарлалған нарықтық. Одақта негiзiненнiң кеңес өкiметi, және Қазақстанда жылда мұндай еш экономикалық болмайтын экономикалық және заңға сүйенген кеңiстiк психологиялықпа нарықтық қатынастардың енгiзуiне дайындалған жеке алғанда iркiстендi. Өндiрiстiк қатынастардың саясаттың жанында экономикамен басым түсетiн жүйесi команда қағида экономикалық орындылығы «жоғары» үстiнде болды орын алды.

Қазақстандағы аграрлық дағдарыс және iске асатын реформалар құрылымдық бағытталғандығы болады. Барлық экономиканы реттеудi анықтайтын формамен реформаға дейiн мерзiмге мемлекеттiк болды. Мемлекет экономикалық және әлеуметтiк өмiрдiң барлық саласын қамтыды, мемлекеттендiрудi өздiң дәрежесi өндiрiстiк-экономикалық процесстiң әлеуметтiк-экономикалық жетiлуiнiң ең маңызды көрсеткiштерiнiң бiрi ретiнде үйренiп көрдi. Ең маңызды шешiмдердiң экономиканың кеңес үлгiсiнде оның әр түрлi экономикалық органдары мемлекет бетте қабылдады. Бұл жерде саяси тетiктер үстiнде экономикалық үскедi, қолданылған шешiмдерге шаруашылық субъекттердiң ықпалдың мүмкiндiгi шектелiп және екiншi жоспарларға жылжып отыратын болды.

Өткiзiлетiн аграрлық реформа республикада (1992-1995 жылда) кезең экономикалық қайшылықтар және мерзiм көшпелі кезеңге дейін бар болған мәселелердiң асқынуында болғанын куәландырады. Бас олардың iшiнен құрылымдық проблема болып саналады, қайта ғұлама шаруашылық субъекттердiң аграрлық экономика секторында және тағы басқалар үшiн салық жеңiлдiгi және жеңiлдiктi несие беру мемлекеттiң талап ететiн кiрiсулерi ауылшаруашылық өндiрiстiң тарабына инвестицияларының қайта бағдарлау ақша әдiстерiне ғана емес олардың қатал бақылауы. Ауылшаруашылық машиналар және жабдық, энергия жұқтырушылар және жанатын-майлаушы материалдарға реформаның бiрiншi кезеңiндегi бағаны ырықтандыру әсiресе тек қана бұрын бар болған қайшылықтарды тереңдеттi. Аграрлық секторға «кiруге» ұсынысқа, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың ауылшаруашылық техниктiң өндiрiсiндегi бұл монополизм бiздiңше қатты орталықтандырылған әкiмшiл-әмiршiл жүйенi нәтиже және майыстырулардың ауылшаруашылық өндiрiстiң мәселелерiнiң шешiмi екiншi жоспарға кейiнге қалдырылғанда елдiң индустрияландыруын тарихи есептiң шешiмiнде сияқты орын алды. Азу салалық құрылымдық жылжуларды өткiзу, сонымен бiрге тек қана мемлекетке күшке бiрдей тармақты өндiрiстiк және әлеуметтiк рыноктық инфрақұрылымды жасау және құрылыс әлеуметтiк ұзақ уақыттық проблема болып саналатын - бағдарлалған нарықтық экономикасы түсiнiктi.

«Нарықтық қатынастардың қалыптасуының процесстерiнде нақты ұйымдастыру бастады, кооперативтiк байланыстардың өндiрiс және қамтамасыз ету оны әлеуметтiк бағытының дамытуы, халықаралық бөлiсiп еңбектенудi жүйеге, құрастыруға экономиканың кiрiгуiне реттейтiн мемлекеттiң әсерiнiң қайта тууы, инвестициялық және қорлардың ғылыми-техникалықтары недәуiр мөлшерде» ұштастыру «қажеттiлiктi өткiр пiстi» А. Модин осыған байланысты әдiл белгiлейдi.

Реформаның бiрiншi кезеңi нарыққа әлеуметтiк-экономикалық өзгерудi жүзеге асыру ұзақ уақыттық сипаты болатынын, сияқты 5 емес жылдар бұл жариялаулар қатарда көрсетiлгенiн көрсеттi. Оның ұзақтығымен тек қана экономикалық емес,сонымен қатар әлеуметтiк, тарихи факторлар, дәстүрлермен және Қазақстан ауыл тұрғынының менталитетiмен анықталады. Солтүстiк Қазақстан өлкесiнiң ауыл тұрғынының социологиялық аноним сұрауы тек қана 5% еңбекке жарамды тұрғын шаруа қожалықтары шеңберiнде өз алдына жұмыс iстегiсi келетiнiн куәландырады. Әлеуметтiк ерекше рөлден тысқары экономикалық фактор ойнайды. Тұрақсыздық экономикалық ахуал шарттарындағы, шетелдiк инвесторлар аласа оның пайдалылығы артынан республиканың ауылшаруашылық өндiрiсiне өз капиталдары салуға бас тартадығана емес, ауылдың өздерiнiң тұрғындары дербес шаруашылықтарды құруға ерекше ұмтылады да.

Монетаристтық әдiстерi реформасының бұдан басқа өткiзуiн соңғы жыл iшiнде ауылшаруашылық техникаларды өндіретін өнеркәсiпке аграрлық секторға «кiруге» бұрын бар болған монополияны да тереңдеттi. Ең алдымен, бұл монополизм бағалардың диспара-парлығында өрнектелдi. Өнеркәсiппен және ауыл шаруашылығының аралығында шаруашылықтардағысы соңғысы бiрге қаржы ресурстердi ортақ дефицитпен, пайда болатын көлденең және тiк байланыстардың бұзушылығымен ауылшаруашылық техниктiң сатып алуы және жабдық айтарлықтай қысқартты. 2-3 жылдағы республикасындағы ұқсас тенденцияның сақтауы аграрлық экономика секторының материалдық-техникалық базасын әлсiретуге келтiре алады. Ахуалды әлi асқынады және бағалардың энергия жұқтырушылар және жанатын-майлаушы материалдарына өсу ауылшаруашылық өнiмге бағаларының өсуiн үнемi озатын.

Дамыған елдердiң тәжiрибесi сонымен бiрге ғылымға және технологиядағы стратегиялық бұзылған жерлерiмен қамтамасыз ету нарықтық қатынас өз алдына экономикадағы құрылымдық өрнектеулерi арқасында емес iске асыратынын көрсеттi. Нарық ұзақ кеткен қаржының қайту мерзiмдерiмен iрi инвестициялық жобаларды жүзеге асырудағы қажеттiк сыналып көрiнетiнде ахуалдардағы тиiстi эффектi бермейдi. Көмек және ҒТП-ты жағдай жасайтын және құрылымдық саясатты анықтаған мемлекеттiң қатысуысыз бұл жерде мүмкiн емес қарау. Бұл елдердiң тәжiрибесi мемлекет дағдарыс және ауылшаруашылық өндiрiстiң мәселелерiнiң асқынуы шарттарында шаруашылық субъекттермен үйлесiмдi әкiмшiлiк әдiстер болды ендi қатты түзулердi қолданатынын куәландырады. Мысалы, 1933 жылдағы АҚШ-ында сөзсiз ауылшаруашылық өнiмнiң өндiрiсiне бақылаудың жүйесi енгiзiлдi, соның iшiнде мемлекеттi ауылшаруашылық өндiрiстiң регламенттеу бағытталған тағы басқа шаралар егiн себетiн жерлерге, маркетинг квоталары. Ол өз маңызды рөлiн ойнағандығыменнен, бұл шаралардың 1936 жылында атазаңға қарсы жариялаған. Ауылшаруашылық өнiмнiң сұраным және ұсынымын теңестiруде болды, өнеркәсiптiң монополизмынан ауыл шаруашылығының қорғауы, мемлекет қамданған өнеркәсiп және ауыл шаруашылығының өнiмiне баға тепе-теңдiк енгiздi және фермер табысы және бағалардың қолдауын жүйенi осыған байланысты анықтады.

Реттеудiң тиiмдiлiгі мемлекеттiк билiктiң күшiне тура пропорционал. Басқару органы және өкiметтiң қабiлеттiлiктiң нарықтық қатынастарының жұмыс жасауға аспаптар және әсердiң әдiстерiнiң пәрмендiлiгi жағдаймен бiлiп және ол тексеруге көпшiлiгiнде анықталады. Қазақстан экономикасының ауыспалы күйi негiзiнен, ауыл шаруашылығымен тек қана емес жанама жеке алғанда талап етуге тарттырылатын дағдарыс, керiсiнше мемлекеттiң кiрiсуiн түзу. Дегенмен бұл жерде оның экономикалық органдары мемлекет қолданылған шешiмдер бетте жете ойлау үшiн ерекше асты сызылуға керек республиканың әр түрлi ауылшаруашылық өлкелерiнiң ерекшелiктерiн есепке алды, нарықтық құрылымдардың құрастыруының процесстерiне жүзеге асатындай әсер ете алды.

Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың мемлекеттiк реттеуiнінің басты мiндетi бәсекелестiк ортаның жасауы болып табылады нарықтық рельстерге өз аграрлық секторының өзгеру қамтамасыз ететiн. Талданатын Қазақстан экономика секторының мәселелерiнiң барлық жиынтығы бұл реттеудiң негiзгi қағидаларын анықтайды.

Аграрлық қатынастардың реттеуiндегi анықтайтын рөл аграрлық заңға жатады. Және де, ауылшаруашылық еңбекшi туралы қам iс жүзiнде барлық елдерде дамыған нарықтық экономикамен заңға сүйенген бекiтуi болады. Мысалы, 1957 жылда Римдiк келiсiм шартының қол қоюында еэс елдегi шаруаларының табысының жанында болған шарт табыстан аздар емес басқа еңбекшi емес, ауыл шаруашылығының қолдауын бағдарлама оның өндiрiстiк потенциалы үлкею сияқты бағытталған, сол сияқты ауыл тұрғынының әлеуметтiк хал-жағдайларын жақсарту қамтамасыз ететiн қағида жазып қойған.

Реттеудiң заттық негiзі нарықтық экономикасы дамыған елдердегi мемлекеттiк қорлар болып табылғанын атап өту керек.

Бiрiншiсi нарықтық қатынастың ол жаралатын ауыл шаруашылығы қорғал қалылғандай етiп халық шаруашылықтың басқа салаларынан тұрады. Мұндай аграрлық сектордың сала аралық тамыр-таныстығысыз нарықтық қатынастарға өткел үшiн оларда iске асырылмауға жасалған алғышарт нақтылы асты сызылу керек. Аграрлық секторға «кiруге» бұдан басқа, монополизмның сақтауы және «шығуда» олардың iшiнен сол ауылшаруашылық өндiрiстiң аласа бәсекеге түсе алатындығысыз да басым болады. Нарықтық қатынастардың ауыл шаруашылығындағы дамытулары сондықтан осы кезеңде мұндай тамыр-таныстықтың қажеттiлiгi әбден объективтi түрде бар болады. Маңыздылық соңғы аграрлық реформа оның бiрiншi кезеңiнде iске асырудың байланысты ақша әдiстерiмен әсiресе өстi.

Мысалы, ауыл шаруашылығының дамытуына АҚШ-та 5% шақты федералды шығындарды құрайтын федералды бюджеттен 60 миллиард долларлар артық жыл сайын адыраяды. Ауылшаруашылық өнiмнiң нарығы әлемнiң елдерiнiң көпшiлiгiнде тамыр-таныстықтың саясатымен қорғал қалылған.

Екiншi шетел ауылшаруашылық тауарларының өктемдiк жүргiзiнен ұлттық ауылшаруашылық өндiрiс қорғал қалылғандығында. Арзаннан кем және биiгiрек сапа тiптi шетел ауылшаруашылық өнiмiнiң импорты жергiлiктi шаруашылық субъекттердiң қаржылай-экономикалық күйiнде терiс бiлiнедi және аграрлық экономика секторындағы инвестиция салуданғы шектелген ұлттық валюталық қорларын алаңдатады. Шетел ауылшаруашылық өнiмiнiң импорты және азық-түлiктiң өсуi ауылшаруашылық шикiзаттың өңдеуi бойынша аграрлық сектордың дамытуын мүмкiндiк, сонымен бiрге кәсiпорындар тарылтады. Бұл өнiмнiң бұдан басқа импорты азық-түлiк Қазақстан қауiпсiздiгiне қатер төндiредi.

Мемлекеттiк реттеудi Қазақстандағы нарықтық қатынастардың құрастыруы шарттарындағы ерекше өзектiлiк болатын келесi ең маңызды қағида экономикалық және әлеуметтiк мақсаттардың тiркесiнiң қағидасы болып табылады. Бұл қағиданы кеңес өкiметi жылда көбiнесе бұзатынын байқау керек. Түбегейлi мемлекеттiк қорлар басты экономикалық мiндеттер, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның мәселесi, әлеуметтiк дамытуын шешiмге бағытталып түрулi екiншi жоспарлар адамның өзiне болатын болды. Қазiр, өкiнiшке орай, өкiметтiң оның ресми органдарындағы республикасында айқын түсiну ұзақ уақыттық эффекттi бермейдi тиiстi тек қана басты экономикалық мiндеттердi шешiм үшiн нарықтық қатынастардың құрастыруына тиiстi бағытталған мемлекеттiк реттеу болған әлi орын алуға жеткiлiксiз болады. Бұл қателiгiн соңыра мойындалған кезектi серiктестiкке айналып кете алады. Сонымен бiрге өкiметтiң барлық органдары «Партиялық жолдастармен» Қазақстанда ойлауын таптаурыны мән бойынша бұрынғы қалған бұрынғы сыртқы қабық жасауға деген қамқорлықпен әлеуметтiк елестеткен елестеткенiн ескеруге керек - бағдарлалған нарықтық экономика. Ерекше мән сондықтан ол аграрлық тұрғынның пайда болатын құндылық бағыттарын объективтi түрде есепке алатында бұл реттеудiң әлеуметтiк мақсаттары оның әр түрлi топтарының мiнез-құлықтың үлгiсi, әлеуметтiк-психологиялық, ұлттық ерекшелiктер және Қазақстан ауыл тұрғынының менталитетi алады.

Мемлекеттiк реттеудi маңызды қағида тағы басқалар қажеттi ауылшаруашылық өнiмнiң өндiрiсi және оның сапасы, жердегi салықтарының төлеуiне (мемлекетпен) қоғамның алдында барлық шаруашылық субъекттерiнiң жауапкершiлiгi болып табылады, сонымен бiрге қажеттi жер пайдалану және жерге қожалықтың нормативтiк талаптарының айқын орындауы. Атап өту керек, реттеудi қағида мынау не дамыған нарықтық экономикасы бар елдердегi тиiмдi жұмыс iстейдi және аграрлық өндiрiстiң озық әлеуметтiк-экономикалық құрылымының жасауына мүмкiндiк туғызады. Өкiнiшке орай, бұл қағиданың әсерiнiң көп шаруашылық субъекттерiн Қазақстанда айқын аграрлық заңның жоқтығымен еленбейдi. Бұдан басқа, олар бұл заңдардың нормасының экономика-құқықтысы және жауапкершiлiктiң заңға сүйенген шектен шығуы шарттарындағы бұған жай ғана орындамайды алып жүрмейдi. Мысалы, максимал пайдасы алу мақсатымендерiндегi (шаруа) фермер өрiстердiң егiс айналымын бұзды. Бiрiншiден, бұл бiлдiру қиын шексiз Қазақстан өрiстерiне. Екiншiден, оның тиiстi түрiн аграрлық заңның кемелiне жетпегенi тексерiп жазалауға мүмкiндiк бермейдi. Мұндай шарттарда мемлекеттiк реттеудi бұл қағиданың бұзушылығында жаппай болады, оны эффект салдарынан не нөлге апарады.

Келесi қағида (шаруа) фермер шаруашылықтарының әлеуметтiк қорғаныштығы болып табылады. Мемлекетпен базар нарқтарының нақтылы деңгейдегi өндiрушiлердiң табыстарының сүйемелдеуiнiң мақсаты бар ауылшаруашылық тауарларына реттеу iске асады. Мемлекеттiң ең маңызды өнiмдерiнiң қатарына (кепiлдiк берiлген) деп аталатын мақсаттық бағалар орнатады. Соңғысы (шаруа) фермер шаруашылықтары жер телiмдерi құнарлылық бойынша ұлғаймалы ұдайы өндiрiс әр түрлi қамтамасыз ететiн табыстар ала алу үшiн сайып келгенде есеп айырысады.

Ең алдымен, ауылшаруашылық өндiрiстегi елдерi көпшiлiгiнде (шаруа) фермер шаруашылықтарының тиiмдiлiгiнiң жоғарылату бағытталған құрылымдық саясат жүргiзiледi ретiнде белгiлi.

Жерге қожалық және жер пайдалануда мемлекеттiк құрылымдық саясат үш iрi өлкелердiң Қазақстан ауыл шаруашылығында ұсынысқа, есепке алумен бiздiңше олардың пайдалылығының үлкеюi және тиiмдiлiктiң шарттардың бiрi ретiнде қайта құрастыратын шаруашылықтардың өлшемдерiнiң ықшамдауына бағыттауы керек. Бұрын пайда болатын совхоздар және нақтылы мамандандыруы бар колхоздардың артық ұсақталуы және тиiстi шаруашылық жұмысындағы эффектiнiң өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамыған желiсiмен жеткiлiктi бермеген туралы жоғары осы жұмыста айтылды. Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың жұмыс жасауы әбден заңды ә дегенделерi сондықтан көрcетiлген шаруашылықтарға қаржылай-несие қолдауды көрсетiбер едi, қайта қалыптайтын шаруашылық субъекттердiң аграрлық экономика секторында жиын бойынша оны шашыратпауға болды. Қазақстандағы (шаруа) фермер шаруашылықтарының құрастыруының екпiндерi соңғы 2 жылда ауылшаруашылық өнiмiнiң тауар өндiрiсiндегi (3% шақты) жеңiл-желпi олардың еншiсi тiптi төмендейтiнiн әсiресе асты сызылу керек. Мемлекеттiк құрылымдық саясат қаржы ресурстердi кемшiлiк шарттарында емес бағыттауы керек, барлық шаруашылық субъекттердiң қолдау емес, тек қана тиiмдi жұмыс iстейтiн.

Ауылшаруашылық Қазақстан өндiрiсiнiң күйзелiсiн тән ерекшелiк әртүрлi басқару жүйелерiнiң элементтерiнiң қатар өмiр сүру және тiркесi болып табылады. Бiр жағынан, өтпелi экономика шарттарындағы республиканың азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң сақтауы мақсаттарындағы қайта ғұлама шаруашылық субъект таралып жатқан реттеулер нұсқаушы әдiстер сақталынады. Олардың арасындағы басқа, нақты бәсекелестiк ортаның жасауларын шарамен және мән аграрлық сектор «кiруге»және «шығуда» бұрын көрcетiлген монополизмның жеңуi барлық көбiрек өте бiрдей қалыптайтын нарықтық қатынас индикативтік реттеуші қағидасы алады.

Нарықтық қатынастардың Қазақстан ауыл шаруашылығында қалыптасу және жұмыс жасаудағы ерекше маңыздылық программалық реттеудi макроэкономикалық және микроэкономиялық деңгей iске асатын қағида алады. Макроэкономикалық сипаттың бағдарламалары экономиканың негiзгi пропорциялары негiзiнен анықтайды және оның әр түрлi салалары. Олар бәсекелестiктiң тетiктерiне әсер етедi және халық шаруашылықтың жеке салаларының монополизмының жеңуiне, сонымен бiрге экономиканы реттеудiң бұрынғы әкiмшiл-әмiршiл әдiстерiн диктаттың жоюы бағытталған. Бағдарламалы бсқарумендi бұл функцияның экономиканың осы кезеңде ауыспалы мерзiмi толық мәнiнде орындалмап жатқанда атап өту керек. Бағдарлама макроэкономикалық деңгейде негiзгi пропорциялар саланың iшi анықтайды және ауылшаруашылық өнiм тiкелей өндiрушiлердiң арасындағы шаруашылықтың экономикалық шарттары. Макроэкономикалық және микроэкономикалық деңгейлердегi программалық реттеудi қағиданың iске асыруы белгiлi бiр-бiрiне қайшы келуi керек. Бас мақсаттардың бағдарламаларына байланысты келесi түрлерге бөлшектенедi:

- негiзгi макроэкономикалық пропорцияны анықтайтын салааралық;

- жеке салалар немесе агроөнеркәсiптiк кешеннiң салаларының есептерiнiң орындау бағытталған салалық;

- өнiм (тауарлық) шикiзат, реттейтiн өндiру және өткiзудiң нарықтық тетiктерi не бiр;

- (инвестициялық, ғылыми-техникалықты тағы сол сияқтылар) АӨК-нiң мемлекеттiк реттеудiң басты мiндеттерiнiң орындау бағдарлалған функционалдық;

- аймақтық, шаралар, жеке облыстар және Қазақстан өлкелерiнiң ауылшаруашылық өндiрiсiнiң қолдайтын және жағдай жасайтын дамытуларын қосатын жиынтықтар.

Ауыл шаруашылығында бағдарламаны реттеу алдыңғы советтік кезеңнің дамуындағы әлеуметті экономикалық жоспардан айырмашылығы бар. Біріншіден, бұрынғы жоспар барлық мемлекеттік және ұжымшар тауарөндірушілеріне міндетті болды. «Қалай болғанда да жоспар» деген қағида үстем болды, ал экономикалық мақсаттылық ой екінші жоспарға түсті. Экономикалық көзқарастан парадоксальды жағдай қалыптаса бастады, мұнда сүтті (тек қана ол емес) оңтүстік жаққа қарағанда солтүстік жақта өндіру табысты болды. Осылайша, мемлекет бағдарламаның шарттарын орындайтын ауылшаруашылық өндіруші топтарға елеуі көмек көрсетеді.

Кез-келген механизмнің әсері, оның ішінде мемлекеттік бағдарламамен реттеудің ауыл шарушылығында нарықтық қатынасты қалыптастыру бойынша оң және теріс жақтары бар. Негативті салдарға құрсау салу шарушылық субъектілерін мемлекеттің қолдауына арнаулы бағыттауға арақатынас орнатады.

Ауыл шаруашылық өндірісін тікелей реттеу ұзақ мерзімдік бағдарламаларды және шаруашылық субъектілері үшін өндірістің міндетті жоспарларын құрау арқылы жасалады. Өндірілетін ауыл шаруашылық өнім объектісінің белгілі бір бөлігі, оның сапасы, ықтимал сатып алушылар, мемлекет кепіл беретін бағалар және т.б. жоспарлаудың және болжаудың объектілері болып табылады. Бұрынғы әкімшілік-командалық әдістерден ауыл шарушылығына басшылық етудің айырмашылығы мұнда ауыл шаруашылық тауарын өндірушіге толық диктат жоқ, оған толығымен экономикалық еркіндік ұсынылған.

Осылайша, ауыл шаруашылық өндірісінің жоғарыда көрсетілген ерекшеліктері неғұрлым белсенді мемлекеттік басқарумен шарттасады. Қазіргі уақытта, әріптестік нысандармен қатар ауылдағы жеке шаруашылықтар бұл басқарудың объектілері болып табылады. Өкінішке орай, соңгы жылдары ауылдарда қалыптастырылған жаңа шарушылық нысандары өнімді нәтиже беріп жатқан жоқ, ал оларды қолдануды кеңейтуге тырысулар ауыл шаруашылығында Қазақстанның барлық экономикасының балансына терең диспропорциямен, сондай-ақ, бұрынғы Одақтың аймақ аралығында бұзылған горизантальды және вертикальды байланыстармен құрсаулануда.

Мемлекеттік басқарудың саласында екі тенденция құралды – мемлекеттің экономикалық функцияларының күшеюі және олардың әлсіреуі.

Мемлекеттің экономикалық функцияларын күшейту ол өзі ауыл шаруашылық өндірісінің процесінде қатысатынына байланысты, осылайша ол өндірістің агенті болады. Бұған көбінесе экономиканың аграрлық секторында күшті мемлекеттік сектордың болуы, сондай-ақ, экономиканы басқарудың әкімшілік-командалық әдістің бұрынғы стереотипін сақтау да әсер етеді. Ауылдардағы жаңа шарушылық субъектілерін дамытуға және қалыптастыруға мемлекет қолдау көрсетуде. Олар өздерінің жеке күштеріне ғана емес, мемлекет тарапынан берілетін белігілі бір льготтарға да сенім артады.

Мемлекеттік басқарудың әлсіреуі ауыл шарушылығын бұрынғы әкімшілік-командалық жүйемен басқарудан сондай-ақ, аграрлық сектор халық шарушылығының саласы ретінде нақты бәсекелестер нарығына неғұрлым ыңғайлы және мемлекеттік басқарудың жүйесінсіз қалыптаса алады деген күші сақталған түсініктен бас тарту арқылы сипатталады.
Бақылау сұрақтары

1. Жалпы реттеудің мағынасын ашып беріңдер.

2. Нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттігі қандай?

3. Нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеудің қағидаттарын атаңдар.

4. Аграрлық протекционизм мағынасын айқындап беріңіздер.

5. Индикативті реттеуші қағидасын қалай түсінесіз.

6. Қожа шаруашылықтарының әлеуметтік қорғаныштығы қағидасын түсіндіріп беріңдер.

7. Мемлекеттік экономикалық функцияларының күшеюі мен әлсіреу тенденцияларын ашып көрсетіңіздер.

Қойылған міндеттерді орындауға бағытталған нарықтық қатынастың мемлекеттік басқару принципі анықталған әдіспен және нақты құралдармен жүзеге асырылады. Қазақстанның көшпелі экономикасы жағдайында олардың бастысы болып, оның ішінде нарықтық экономиканың әлеуметтік бағдарысының қалыптасуын құрайды.

Мемлекет осы қатынастарды заңды түрде реттей алады. Ол кәсіпорындармен, ресурстарды жеткізушілермен және тұтынушылар арасында қатынастарды реттейтін заңды «ойын ережелерін» белгілейді. Үкімет заңнамасы негізінде экономикалық байланыстардың саласында арбитр қызметін орындауға, экономикалық байланыс саласында арбитр қызметін айқындауға, экономикалық байланыс саласында экономикалық агенттердің әділсіз тәжірибесінің жағдайларын табуға және сәйкестік жаза беру үшін билікті қолдануға мүмкіншілік алады. Атақты авторлардың бұл жағдайлары шаруааралық байланыстары бұзылған ұйымдар үшін өндіріс кәсіпорындар арасында және Қазақстандағы ауылшаруашылықтың аса өзекті болып табылады.

Ауылшаруашылығында нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі функциялары болып мыналар табылады:

• 
  халықтық шаруашылықтың салалық құрылымдық қайта құрылысын қамтамасыз ету;
  
• 
  алуан шаруашылық субъектілері үшін бәсекелестік ортаны құру;
  
• 
  аграрлық сектордың «кіре берісте» және «шыға берісте» монополизмді жеңіп алу;
  
• 
  өнеркәсіп өнімдері мен ауылшаруашылық арасындағы баға паритетін белгілеу;
  
• 
  ауыл шаруашылық өніміне сұраныстарды және ұсыныстарды реттеу;
  
• 
  шаруашылық субъектілерінің жаңадан пайда болған кірістерін қолдау;
  
• 
  ауыл шаруашылығында капиталды қосу сферасы және адамды өмірмен қамтамасыз ету ортасына байланысты қоршаған табиғаттың экологиясын қорғау;
  
• 
  ҒТП жетістіктерін енгізу;
  
• 
  аграрлық секторда әлеуметтік-экономикалық жаңартуларды қамтамасыз ету;
  
• 
  Қазақстанның әлеуметтік тұрақтылығының маңызды фактілерінен біреуі сияқты мемлекеттің ұлттық азық-түлік қауіпсіздігін сақтау;
  

• 
  мемлекеттік сатып алулар, ауыл-шаруашылық өнімдерінің негізгі түрлерінің сатылуы;
  
• 
  нарықтық бағадан үстем қосымша төлеммен кепілдік бағалар;
  
• 
  ауыл шаруашылық кәсіпорындардың негізгі және айналымдағы қорларының мемлекеттік кепілді жедел амортизациясы, жердің экономикалық құнарлығын сақтаудағы шығындарын енгізгенде;
  
• 
  ауыл шаруашылық өндірісінің ең басымдылық дамуының бағытын толық мемлекеттік қаржыландыру;
  
• 
  АӨК мемлекеттік басқарудың негізгі міндетін орындауға бағдарланған шаруашылық субъектілерінің инвестициясына үлесті жәрдем ақша беру;
  
• 
  өндірісті квоталандыру және ауылшаруашылық өнімдерінің жеке түрлерін өткізу;
  
• 
  өндірісті квоттандыру және ауыл шаруашылық өнімдерінің жеке түрлерін өткізу.
  
• 
  ауыл шаруашылық бағытындағы аудандарды квотандыру;
  
• 
  аудан бірлігіне және мал басының есебіне төлем;
  
• 
  өнім бірлігіне немесе тұтыну ресурстарына төлем;
  
• 
  қатаң банктік пайызбен кепілденген мемлекеттік несиелер;
  
• 
  жаңадан пайда болған шаруашылық субъектілерінің жеңілдетілген несиелері;
  
• 
  ауыл шаруашылығының тауар өндірушілерінің мемлекеттік қамсыздандырылуы.
  

Республикада аграрлық реформаның жасалып жатқан бірінші кезеңі осы функциялардың үлкен қиыншылықтарымен орындалып жатқанын көрсетеді. Олардың ішіндегі ең бастысы өткізілетін аграрлық реформаның қарама-қайшы, жүйесіз, дәйексіз сипаты болып табылады. Реформаның мағыналы элементтері Қазақстанда кеңестік одақтың қайта құрылысының монетаристік концепциясы бағытына бағытталумен ескертіледі, ал реформаның өз негізіне бағаны ырықтандыру жоғары деңгейінің принциптері, мемлекеттік жеке-меншікті жаппай жекешелендіруі, қаржының бірқалыптылығы қаланған, олар көп жылдар бойы кеңес билігінде жиналған әлеуметтік-экономикалық материяны дәлсіз көрсетеді және Қазақстан село тұрғындарының тарихи салттарын және менталиттерін есепке алады.

Бақылаудың қызметі экономикалық жүйесіндегі маңызды шараларда әлеуметтік-экономикалық заңдылықпен анықталатыны белгілі. Осы этапта бақылаудың ауысу мерзімінің қызметі мемлекет және ауыл шаруашылық тауар өндірушілер арасындағы қарым-қатынаспен,олардың қоғамдық қызығушылығымен анықталады.

Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірістің өткенді шолатын талдауы, ондағы нарықтық қатынастарды бақылау үшін арналғанқұралдар жиынтығы аса шектелген. Бұдан басқа, тіптен қолда бар ықпал жасайтын құралдр қолданылмайды, немесе жүйесіз қолданылады және аяғына дейін аяқталмайды, яғни қолданылатын құралдар тиісті ықпл жасамайды, жұмыс істемейді. Нарықтық қатынастарды мемлекеттік басқарудың бірталай қызметтерінің орындалмау фактілері осының нәтижесінде болып табылады.

Мемлекеттік басқарудың кейбір функциясын орындау үшін әр-түрлі құралдар қолданылатының атап өткен жөн. Мемлекеттік басқарудың жеке функциялары арасында белгілі бір тығыз байланыс бар. Ал осы функцияларды орындауға бағытталған құралдар жиі өзр бір-бірін толықтырады, мақсатқа жылдам және тиімді жетістікпен жетуіне мүмкіншілік туғызады.

Қазақстанның ауыл шаруашылығының нақты тәжірибесі мемлекеттік басқарудың көптеген функциялары орындалмайтының, немесе жартылай орындалатының куәландырады. Біздің көз қарасымызда бұл жағдай бірнеше себептермен түсіндіріледі.

Әдетте, Қазақстан 250 жылдан астам Ресей құрамында болды және оның ауыл шаруашылығы түгелдей толығымен Ресей экономикасына бірігіп, оның бастысы болмаса да ажырамас бөлігін құрады. Соңғы жылдары Одақтың құлдырау алдында республика бүкілодақтық қорға ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі түрлерін жеткізуде жетекші орын алды. Одақтың құлдырауы, егемендіктің парады, қатал кедендік тосқауылдарды және бұрыңғы одақтық республикалар арасында шекараларды белгілеу, 1992-1995 жылдарғы әскери шиеліністер жалпы Қазақстанның барлық экономикасы және меншігіндегі ауылшаруашылығы бұрыңғы болған біртұтас халық шаруашылық кешенінен бөлінуге әкеліп соқты. Шаруашылық субъектілер арасындағы тура және тік байланыстар бұзылды.

Екіншіден, аграрлық реформаның бірінші этапында пікірдің артықшылығының болу себебі, яғни ауылшаруашылық нарықтық өзін-өзі басқару тәсіліне аса бейім екендігін , ал мемлекеттің нарыққа ауысуы барысында араласуы міндетті емес деп саналды.

Үшіншіден, құрылған шаруашылық субъектілерінің қызығушылығында және өз еркімен қатысу принциптерінде негізделген нарықтық қатынасты мемлекеттік басқаруында құралдарды қолдану тәжірибесі жоқ.

Төртіншіден, республика экономикасының қаржылық жағдайының тұрақсыздығы ауылшаруашылығын қолдау мүмкіншілігі мен масштабын кемітеді.

Ақырында, мемлекет көп жағдайларда өзінің органдары ретінде ауыл шаруашылықтың нарықтық жолға көшуге мүмкіншілік туғызбайтын дәйексіз, қарама-қайшы шешімдер қабылдадды. Өкінішке орай, Қазақстанда құрылатыннарықтық механизмнің байланыстарынашықтан ашық бұзатын шараларды қабылдадаы. Мысалы, өндірістік ресурстарды және тұтыну құралдарын (қорлар, талондар, купондар т.б.) олардың төлем мерзімін ұзартуымен мемлекеттік сатып алудың директивті жоспарлауын және де экономикалық сфераға әкімшілік командсының экономика формасының бұрыңғы жүйесі үшін мемлекеттің басқа да үйреншікті араласуын тазадай тарату.

Сонымен бірге, тіпті қолдағы бар шектеулі ресурстар мемлекеттік басқару механизмін елеулі жақсарта алады, ауыл шаруашылық өндірісінің қолдауына бөлінген қаржылық тиімдылығын арттырады, және де оның құлдырауын жеңілдетеді. Әр-түрлі шаруашылық субъектілер үшін тікелей ауыл шаруашылығында бірте-бірте бәсекелестік орта жинала бастады. Мұндай жағдайда мемлекет әкімшілік ықпалының тәсілісіз негізінен жанамалық, экономикалық әдістермен әсер ету қажет. Экономикалық басқарушылардың өздері оларға басымшылық беру қажеттілігін, яғни «нарықтық қатынастарды белгілеуге бөгет жасамау» принципінің үстемділігін ұстана отырып нарықтық ынтаны ауыстырмай, бәсендетпей абайлап қолдану қажет. Осы талаптардың бұрмалануы қатаймаған нарықтық механизмнің төмендеуіне, ал оның қалыптасуы «бір орында тұрып қалуға» әкеліп соғады. Мемлекеттік басқарудың осындай құралдарының қолданылуы салықтық саясат сияқты, өндірісті квоттандыру және басаа да өтімінің шектелуі нарықтық механизмнің жоқтығына, ал «көшу» саладағы өндірістің өзі жаңадан орталықтандырылған жоспарлауға әкеп соғуы мүмкін. Осының барысында, экономикалық басқарушылар арасында экономикалық ғылымсыз, нақты шаруашылық тәжірибесіз экономикалық ақиқаттың критериясы тәрізді тауарлардың бір нарығынан екіншісіне пайдалы болатын оң тиімділік беретіндігін ескеру қажет. Мысалы, республикада ұлттық валюта теңгенің инфлияциясы жүруде. Мемлекет қатынастарда ақша көлемі өсуінің жол берілмеуіне ақшаның түсімін эмиссия арқылы тежетеді және дефляциялық саясат жүргізеді. Бұл шара инфляцияға қарсы тұру үшін дұрыс және тиімді болып табылады. Бірақ, оның айналым жағының көтерілуі кредиттің қымбаттауына әкеледі, ал ауылшаруашылық өндірісі олсыз алға баса алмайды. Пайыздың ставкаларының өсуі ауыл шаруашылық және өндірісте инвестицияны қаржыландыру қиынға соқтырды, осымен байланысты республиканың экономикалық дамуының тежелуіне әкелді.

Баға ауылшаруашылықта нарықтық қатынасты мемлекеттік басқарудың ең басты құралы болып табылады. Бірақ, әліде республикада келісілген бағалардың бұзылуына толықтыратын механизм болатын, келісілген бағаларды қадағалайтын арнайы механизм жоқ.Бұған қоса өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өнімдеріне бағаның диспаритеті сақталып келеді. Осы жағдайларда осындай механизмнің басқаруының ролі ерекше жоғарлайды. Соңғысы ауылшаруашылық өнім өндірушілеріне тірек болуы қажет. Бұрын бұл мал шаруашылық өнімдеріне дотация жолы арқылы жүргізілуімен, және де энергоұстаушыларға баға көтергендері үшін орнына толтыратын төлемдермен жүзеге асырылды. Ауылшаруашылықтың бұл саласында дотациялар бағасының 30% -ға дейін құрағандығын атап өткен қажет. Ал, мемлекеттің шаралары белгілі бір дәрежеде ауыл шруашылығында дағдарыс жағдайларын жұмсартты,бірақта тиісті нәтиже берген жоқ, оңтүстік өнімнің өндіру тиімділігінен ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің есепке алмауымен айрықша олардың барлығын қолдады. Іс жүзінде шаруашылықтың бұрынғы шығын механизмі сақталды. Сондықтан, демеу жүйесінде тиімді жұмыс істейтин кәсіпорындарды басты түрде қолдауына, яғни сайлау принципі бойынша іс-әрекет жасауларына бағдар беруге қажет. Тәжірибе көрсеткендей бұл қатынастарда өндірістің тиімділігі орта салалардан әлдеқайда жоғары ірі мал шаруашылық кешендерінің артықшылығы болып табылады.

Мемлекеттік органдармен жасалып жатқан ауылдағы қайтақұру тәжірибесі, аграрлық сферада мемлекеттік иелігінен алу және жекешелендіру жүргізу кезінде әкімшілік шешімді жүргізуде қауіпті ашық көрсетті. Өкінішке қарай, басында шаруашылықтардың олардың фермалық шаруашылықтар немесе ассоцияция атаулы тұрақты қайтақұру құрылымдары қатан мерзімді бағыты қолға алынған болатын. Бар материалдық база мүлде есепке алынбады, соның ішінде кңінен көрсететін болсақ – субъектілермен, инфрақұрылымымен, механизмдермен нарықтық шаруашылықтың бар болуы.

Осындай бағдарламаны іске асыру ауылшаруашылық өнім және азық-түлікті өңдірудің төмен түсуіне әкеп соқтырады. Соның нәтижесінде, қайта құру бағдарламасы белгілі бір шамада дескридиттеледі, бірақ-та ол толығымен қабілетті фермерлік шаруашылықтарды құру процесін женілдету шараларын қарастырмады.

Сонымен қатар, біз басында белгілегендей, келтірілген инфрострукура түрінде қайтақұрудың алдын-ала жағдайларын құру – ескі әлуметтік-экономикалық жүйені өзгерту міндетті түрде жағдайлар жасау. Мұнда қайтақұрудың бірігушілігі, жинақтылығы аса қажет.

Қазіргі жағдайда ауыл шаруашылық өнімдеріне еркін нарықтық бағаның қайта құрылуына өту жол бергісіз екеніне тағы да назар аударсақ. Әрине, ұсыныс пен сұраныс бағаны құруда манызды рөл атқарады. Бұл бағытта қозғалыс қажет, өйткені бұл зандылық орындалмаса нарық болмауы мүмкін. Басқалармен бәсекелес, көпшілік жағдайда шынында еркін өндіруші бар кезде ғана мұндай баға жағдай жасаушы рөл атқаратының ұмытпауымыз қажет.

Арнайы әдебиетте көрсетілгендей, осындай бағаның орнатылуына көшу жорамалданады:

• 
  аграрлық сферада біріншіден шаруашылықтың әр-түрлі әлеуметтік формаларының тұруының арқасында, демонополизация және бәсекелестік үшін алдын ала жағдай құру;
  
• 
  алғашқыда еркін бағаға өту олардың ұстап тұруға немесе азайтуға қабілетті ең болмаса минималды қор жинау;
  
• 
  осындай бағалармен кірістін индесация механизмін бірыңғай еңгізу.
  

Қазақстанда фермерлік шаруашылықтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларының төмендеуі ресурстардың барлық түрлеріне бағаның көтерлуі ғана себепші болмай, соған қоса ауылға қажетті жабдықтардың барлық түрлерінің қысқартылуы, соның ішінде ең бастысы ауылшаруашылық техникасы болып табылады. Павлодардың трактор зауытының өзінде-ақ трактор құрастырудың өзі 2,4 есеге қысқартылды. Дәл осы уақытта республикада ауылшаруашылық көлігі 8 пайызға кем шығарылды.

Шаруашылықтарда жұмыс жасайтын арнайы техникасын жасап шығаруда қиынщылықтар бар. Фермерлердің 1,8 есе өсуі кезінде тракторладың саны 4 есе төмендеді, оған қоса жүк көліктері, комбайн, жер өндеу техникасының паркі өскен жоқ. Шаруашылықтарда техника парктері облыстардың жартысындай қысқартылды. Арендалық ауылшаруашылық техникасы пайдаланатын шаруашылықтар көбейгенімен, фермерлердін 41 пайызы ғана жекеменшік тракторлар, комбайндар және басқа да техникалары бар. Қызмет көрсету және жөндеу кәсіпорындарын, шағын МТС –ті қолға алу керек.

Шаруашылықтардың дамуы фермерлерге техниканы сату, жөндеу жағынан көбею жағдайының инфроструктурасы тежеліп тұр. Осындай жағдай және оған қоса жаңа техникаға бағаның жоғары болуы, мысалға, Алматы облысында фермерлердің 80 пайыздан аса өздерінің өндіріс қорларын жанарта алмай отыр.

Соған қоса фермерлердің материалды-техникалық жабдықталуының тұрақсыздығының сақталуы көпшілік түрде, қазіргі колхоздар мен совхоздарға тәуелді. Осының салдарынан жанармай қиындықтары өсті. Фермерлердің жартысындай техника, тұқым, жас мал, тынайтқыштар, улы химикаттар сатып алу үшін делдалдардың қызметін қажет етеді.

Әлеуметтік бақылаудың көрсеткішіне қарайтын болсақ, фермерлердің көпшілігі материалды-техникамен қамтамасыз етудің шешілмеуі, ауылшаруашылықта осы сетордың дамуын тежеп отырған ең басты себеп болып табылады деп санайды. Бұған қоса олар материалдық ресурстардың түрлерінің барлығына жоғарғы бағаны ерекше атап өтеді.

Сонғы жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, материалдық бағытта фермерлер қозғалысының дамуы өнім өткізуде, қамтамасыздандыруда, дайындау және сақтауда фермерлерді кооперативтендіру болып табылады. Олардың бірігіп жұмыс жасауысыз шаруашылықтарды шығынсыздықпен қамтамасыз ету мүлде мүмкін емес. Қазіргі уақытта осындай ассоциацияларға шаруашылықтардың жартысындай кіреді. Бірақта құрылған ұйымдар жие өмірге қабілетсіз болып келеді. Қарағанды облысында шаруа қожалықтарының 20 пайызы осындай кооперацияға кіреді, ал ол шаруашылықтардың техника, тұқым, жанармай сатып алуда 8 пайызы ғана көмеке ілінеді. Кооперацияның дамуы және оны қолдау қатынасында мемлекеттік саясятта басты бағыт болғаны жөн.

Қазіргі уақытта инфрақұрылымның дамымаған күнінде ауылшаруашылық өнімнің өндірісінде елеулі қадам жасауда фермерлік қожалық өзінің әлеуметін аша алмайды. Әзірше фермерлік мемлекет тарапынан тиісті қолдау көрмей иегерлердің өздеріне тән тек қана ынталалықта өз-өзін ұстап тұр.

Біздің назарымызда соңғы уақытта көп және мүдделі пайымдалғаны туралы фермерлік қожалықты барлық маңызды мемлекеттің қолдау барысында қазір ТМД елдерінде тарихи қалыптасқан өзекті құрайтын ауылшаруашылық өндірісі жүйесінің қайта реформалау және ірі ауылшаруашылық құрылымдардың тиімділігінің өрлеуі аса өзекті болып табылады. Басымдылықты таңдау туралы сауалының шешімі маңызды болса да, мемлекет билігін жүргізетінресурстардың шектелуі өте айқын. Олардың таралуы қолданыстағы реформаның төмендеуіне шарасыз әкеп соғады. Бұл жағдайларда өнімдердің бәсекелестік қабілеттілігінің арттыруына бағытталған совхоздар мен колхоздардың қайта бағдарлау және техникалық жарақтандыру бағдарламасын дайындау қажет.

Біріншіден қолайлы топырақты және табиғаттың ахаулы жағдайларындағы шаруашылықтарға жедел көмектің міндетін қою қажет, атап айтқанда салынған қаражаттан жылдам қайтарым осыдан алуға болады. Табиғи қатынастарда аз қолайлы аймақтардың бұл міндеті келесі кезекте. Бұл аймақтарда аса құндылықпен иеленетін жеке шаруашылықтарға селектілі қолдауды мақсатқа сай жүргізу керек. Оларға аграрлық секторда генетикалық қорды сақтайтын ұдайы өндірістік процестін сапасын арттыру үшін базаны құрайтын ұрықтық және тұқым шаруашылығы жатады.

Реформаның жетістігін қамтамасыз ету үшін жергілікті биліктердің және қажетті қайта құрудың дайындығы айырықша манызды орын алады. Осының барысында реформаның жетістігіне көмектесу тек қана олрдың мүдесі туралы әңгіме жүріп жатқан жоқ, алайда – аз маңызды – қолда бар білікті мамандарды дайындауға қабілеттілігі және өмірге сапалы бағдарламаны өткізу немесе мемлекеттік деңгейде дайындалған жан-жақты бағдарламаны жергілікті жағдайларға бейімдеу туралы.

Мемлекеттік қаржының қолдауға үміткерлерді таңдау барысында артықшылықты реформаны өткізуге өзінің қабілеттілігін көрсеткен сол шаруашылықтарға беру пайымды: жекеменшік қатынастарының түрлендіруін бастады, өндіріске өнімдердің бәсекелестік түрлерін жіберді, өндірісті қайта өндеуінің дамуына ықпалын көрсетеді. Мұндай шаруашылықтарда, ереже сияқты халықтың наразылығын айналып өтуге және реформаға төменнен қолдауға бас болуға бір мезгілде әлеуметтік сфераның дамуына жағдай жасайды.

Маңызды сауал болып жерге және басқа да табиғи ресурстарға төлем сауалы табылады. Мұндай қатынастардың түрлерін ретке келтіру тек қана техникалық сауалдардың шешімін талап етеді. Біріншіден, оларға жер кадастрін сауатты жасағаны жатады, себебі жерге төлем оның сапасынан тәуелдісаралауы тиіс. Реформаға тұтастап сипат беру үшін жер кадастрін жасауды шаруашылықтың реформалануы аяқталуға жақындаған аудандардан бастау қажет.

Экономикалық сияқты технологиялық жоспарда да маңызды мән ауылшаруашылық және онымен бірге ұштасқан өндірістін сатылас интеграциясы болып табылады. Барлық қызмет көрсету кезеңдерін, соның ішінде өндірістің қайта өндеудің, ауылшаруашылық өнімдерін өткізуді еңгізу аграрлық сектордың бәсекелестік қабілеттілігін арттыру сияқты, соған қоса өткізу монополиясымен күрес мықты фактор болып көрсетіледі. Мұндай толасыз құрылымдар түрлерінің қалыптасуы, мемлекеттік қолдаудағы бірінші кезетегі объект болып саналады.

1. Мемлекеттік реттеудің негізгі функцияларын көрсетіндер.

2. Мемлекеттік реттеудің құралдарын атап беріндер.

3. Мемлекеттік басқару функциясының мағынасын ашып беріңдер

4. Аграрлық реформаның бірінші кезеңінде мемлекеттік реттеудің функциялары қалай орындалып келді.

5. Қазақстан ауыл шаруашылығында мемлекеттік басқару функциялары қалай орындалды.

Мемлекет аграрлы секторды реттеу субъектісі және мемлекеттің шаруашылық субъектісі ретіндегі арақатынасы туралы сұрақ осы субъектінің басқа да субъектілермен арақатынасы жөніндегі мәселелермен тепе-тең және осы күнге дейін маңызды талқылаулардың негізі болып отыр. Осы сұрақтарды талқылауда ғалым-теоретиктер де, ауыл шаруашылығының тәжірибешіл өкілдері де, саясаткерлердің арасы да өзара бір тоқтамға келе алған жоқ.

Сол уақытта мемлекеттің аталған екіжақты рөлінің маңызы кішігірім емес екендігі күман туғызбайды. Мұны әр түрлі елдерде қалыптасқан тәжірибе шынайы көрсетеді.

Сұрақ мемлекетті нарықтық аграрлы қатынастар сферасына қатыстыру не қатыстырмауында емес, ал оның қатысуының шегін, бағдарын,механизмдерін анықтау жөнінде болып отыр. Қай өлшемде аграрлы қатынастарды тікелей орталықтандырып реттеуге жол беріледі, қандай жағдайларда белгілі бір мақсатпен аграрлы секторға жанама экономикалық системалар арқылы әсер етуге болады? Осындай тура сұрақтар даудамайдың негізі болып табылады.

Бірақ бұл сұрақтардың жауаптары либерализмнің үлкен және кіші деңгейін қамтуы мүмкін ауыл шаруашылығын дамытудың экономикалық моделін тандауына тіреледі.

Либерализмнің маңызды деңгейінің болуы, нарықтық қатынастардың кеңауқымдылығын, соған орай, аграрлы секторға мемлекет тарапынан реттеу әсерінің кемуін білдіреді. Кері жағдайда ауыл шаруашылығында әлеуметтік қатынастар мен әлеуметтік сфераны дамытуда мемлекет маңызды әрі белсенді рөл атқарады. Сол уақытта, екінші модель кезінде нарықтық бастамаларды өршіту нәтижесінде қолайлылықтың кему қаупі өседі.

Дегенмен жаңа замандық кезең үшін, аталған қатерге қарамастан, аграрлық сектордың орталықтанып реттелуінің өсу тенденциясы тән. Бұл жерде мемлекет әсерінің экстенсивті кеңеюі жайлы сөз қозғалып тұрған жоқ, ал оның әсерінің механизмдерін толыққанды етуде реттеу рычагтарының жанама жүйелерінің, ақпараттық және консультациялық жұмыстардың дамуы жайлы болып отыр. Бұл жүйе нарықты жаппайды, керісінше,оның әсерлі дамуына септігін тигізеді. Сондықтан мемлекет әсерінің өсуі ауылшаруашылық секторының нарықтық бастамаларының босансуына және оның экономикалық субъектілерінің құқықтарының шектелуіне қатысы жоқ. Бұл субъектілердің рөлі өз шаруашылығын және шаруашылық жағдайларын дамытуды модельдендіру процесі жөнінде шешім қабылдау кезінде төмендемейді, керісінше, арта түседі.

Шаруашылық субъектілерін мемлекеттік реттеу нарықтық қатынастардың әлеуметтік бағдары үшін керекті шарттарды қалыптастыратын,өзіндік инфрақұрылымды қалыптастырады.

Жоғарыда жазылып кеткен орталықтанған және нарықтық бастамалардың «симбиоздық»моделі жуық араға дейін бұрынғы КСРО елдерінде үстемдік еткен мемлекеттік басқарудың шарттарда қалыптасқан жоспарлы-бөлу жүйесімен толықтай сәйкес келеді. Сол заманның теориялық көзқарастары экономиканың тікелей мемлекеттендіру сатысын, оның әлеуметтік-экономикалық деңгейінің негізгі параметрлері деп қарастырды. Бұған қоса аграрлы сектор артта қалған деп жарияланды, бірақ ол еңбек өнімділігінің төмендеуі мен өндірістің шығындалуы негізінде емес,ал бұл секторда жуықтап алғанда бірнеше жекеменшіктің болуына байланысты еді.Мемлекеттік меншікпен кооперативті-ұжымдық шаруашылықтың соған қоса басқа да кішігірім жеке шаруашылықтардың бірге тірлік жасауы, қолайсыз қатынастарды өткерген өткеннің ізі деп қарастырылды.

Бірақ, әсіресе, мемлекеттік меншіктің үстемдігі шаруашылықты реттеу тәсілдеріне байланысты әкімшілік және валюнтарлық шешімдердің бұрмалануы шын мәнісінде ауылшаруашылығының қолайлылығының өсуін тежеді. Осындай жүйе кәсіпкерлік белсенділіктің дамуының барлық негіздерін, соған орай, инновациялық процестердің алға басуын, ұйымдастырушылық және технологиялық жаңашылдықтардың енгізілуін жойып, ақырында аграрлы сфераның ауқымды дағдарысына енді. Орталықтанған-топтық модельдің даму қорытындысы, оның тәжірибелік тұрақсыздығын, әр түрлі деңгейдегі шаруашылық субъектілерінің әр қилы экономикалық қызығушылықтарын білуге, оларды келістіріп қана қоймай байланыстыруға да қабілетсіз екендігін дәлелдеді.

Әсіресе, бұл әр қилы қызығушылықтар байланыстарының мәселелері, жалпы қызығушылықтардың бір уақытта қарапайымдануы мен сақталуы кезінде әр субъектінің экономикалық бостандығының дамуы қолайлы әлеуметтік-бағдарлы нарықтық шаруашылықтың қалыптасуына негіз болады.

Күштілердің құқығына негізделген нарықтық қатынастардың қаталдығы көптеген экономикалық агенттердің экономикалық бостандықтарын басып,экономикалық өмірде монополияның пайда болуына әкеледі. Монополияның пайда болуы,екіжақты келеңсіздікке, біріншіден,экономикалық қолайлылықтың кемуіне;

Екіншіден, әділетсіз әлеуметтік және экономикалық артықшылықтардың өсуіне,теңсіздіктің етек жаюы мен әлеуметтік сферадағы даудамайдың күшеюіне әкеледі.

Жеке тұлғаның қызығушылығына деген сыйластық және есепке ұмтылысы қамтылған саяси және институционалды жүйеде күшті демократиялық дәстүрібар өндірістік-дамыған елдерде экономикалық нарықтық бастамалар міндетті түрде мемлекеттік реттеумен байланысты.Соңғысының дамуы әр түрлі және күрделі қалыпта жүзеге асады. Бұл процестің субъектілігінің күрделілігі әр түрлі субъектілердің және реттеу деңгейлерінің функцияларының шектілігімен дифференциясын қарастырады.

Біздің көзқарастарымыз бойынша ауыл шаруашылығында жүзеге асыру процесінің бірнеше деңгейін бөліп алуға болады,соңғысы жеке шаруашылық бірлік деңгейі болып табылады. Мысалы, фермерлік шаруашылықтар, акциоренерлік ұйымдардың, мемлекеттік шаруашылықтардың әр түрлі ассоцияциялары.

Мұндай жол қызметкерлердiң өнегелі әрекетiнiң дамытуына мүмкiндiк туғызады, олардың экономикалық дербестікке және кәсiпшiлдiкке жол ашады. Қағидалар, ереже және дәстүрдiң iстеп шығарылған демократиялық әдiстерi ерекше ерекше фирма iшiндегi мәдениеттi құрастыруына, сәйкес келетiн қоюлар және қызметкерлердiң құндылықтарына алып келедi.Әкiмшiлiк, ерiктi әдiстер, даралықты қақпай және қызметкерлердiң менталитетi, олардың өздiгiнен құндылығындағы тiреуi фирма iшiндегi мәдениеттiң құрастыруы және өндiрiстiк қызметтегi артықшылық оған қатысты iске асыруларды кедергi келтiретiнiн маңызды түсiну. Заңды ауылшаруашылық кәсiпорындардың әкiмшiлiктерiнiң озбырлығы топтық үлгi шарттарындағы әрекет, өнегелі белсендiлiк және қызметкерлердiң өнiмдiлiгiнiң құлаулары және оның тенденциясы кездесетiн фактормен қызметкерлердiң көпшiлiгiнiң мүдделерiне меншiктi айуандық мүдделер залалдығын жүзеге асырады.. Егер қатты орталықтандырылған қысымды бұрынғы жүйеде нақтылы бөгеттер әкiмшiлiктiң алдында құрса, онда алдынғы кәсiпорындардың жекешелендiруiнен кейiн толық ерiктi деп аталады.

Бұл жерде демократиялық тетiктердiң дамытуы шеңберiнде көпшiлiгiнде құрылым өзi бөгелмей қызмет көрсете алады. Бұл дамытулар дегенмен мемлекеттiң бағдарлаушы қызметiмен нығаюы керек.. Оның есебi негiзiнде ұжымдардың еңбекері демократиялық тетiктер дамыту шеңберiнде ала алар ма еді дейін заңға сүйенген және институционалдық алғышарттардың өңдеуi болып табылады. Демек, орнын толтырулар осы деңгейде нақ сол мұндай бiрде бiр қызметкер және бiрде бiр топ үстiнде басқа үстем болмас едi, әлеуметтiк күй тепе-теңдiгіне жетедi, бiрақ өз мүдделерi артқа қалдыру мүмкiндiгн алар едi. Мемлекет осы жағдайда, экономикалық және әлеуметтiк құқық пен бостандықтарды iске асырудың гарантасы ең маңызды рөлдi экономикалық және кәсiпорынның ұжымының шаруашылық жұмысына тiкелей араласпайды. Сонымен бiрге жеке шаруашылық құрылымдарының арасындағы жеке шаруашылық субъекттерiнiң қызметi қарағанда сырқы өсiмге арналған процесстiң келесi деңгейін сипаттайтын түрлi экономикалық өзара байланыстар қалыптасады. Егер маңызды рөлдiң шеңберiнде бiрiншi деңгейi иерархиялық, әкiмшiлiк қатынастар ойнаса, онда маңызды мән осы деңгейде тең құқықты шаруашылық субъекттер жұмыс iстеген нарықтың қатынасын алады.

Олардың арасындағы қатынастар нарықтың заңдарымен сәйкес сұраным және ұсынымның байланыс анықталатын бағалар бойынша шығарылған өнiмнiң сауда-саттығының негiздерiнде салады. Бiрiншi кезектегi тауар кеңейту немесе өндiрiстiң қысқартуы туралы шаруашылық субъекттер шешiм қабылдауда бағдарлайды. Сонымен бiрге өнiм, өндiрiстi әртараптандыруды сапаны жақсартуға өндiрушi және бағаны төмендету түрткi болатын бәсекелестiктер тәртiптi бекiтiледi. Ол үшiн шарт жаңа технологиялардың инновациялық процесстiң дамытуы, өңдеуi, өндiрiстiң ұйымының әбден жетiлдiруi болып табылады.нарықтық жүйелер логика әрбір шаруашылық субъект ,еркін экономикалық жағдаят шешімдерге қабылдануда, ал бұл шешімдердің үйлестіруі, қоғамдық масштабында олардың келісуі нарықтық бағалар өзгерістер арқылы іске асып жатыр. Нарықтық реттеуге идеалды тұтынушыларының және тиімді экономикалық жағдаят өсулерінің мүдделерінің бағалы тетігінің, ұтымды қанағаттандыруының бетінің алдында олардың теңдіктеріне негізінде барлығын шаруашылық субъекттерінен есепелуі экономикалық жағдаят мүдделерден қамтамасыз етіп жатыр. Сол уақытта тарихи тәжірибе сенімді көрсетіп жатыр, не уақыттан ағыммен реттелмейтін нарық онымен монополистік құрылымдардың тудыруларға нәтижесінде өзінің қарама-қарсылыққа өсіп кету тенденциясы алып жатыр. Сондықтан бәсекелестіктерге және күрестерге бостандықтарын қорғауда мақсаттарын нарықтық қатынастардың нақты тұрақты шектеу монополизмен есептеледі. Бұл есептен іске қосылатын процесске үшінші деңгейде ұйғарылуға тиісті бір негізгі рөлдерден мемлекет ойнап жатыр. Мемлекетке қазіргі дамыған нарықтық үнемдеулерде өзара байланыстардан барлық бұл күрделі блоктан экономикалық жағдаят, заңға сүйенген және басқа қатынастарға негізделген. Жоспарлы-таратушы үнемдеулерден күрделі жүйемен шаруашылық субъекттермен сабақтас нарық өткелінің ауылшаруашылық кәсіпорыны процессінің шаруашылық және өндірістік қызметінің барлығын тұрғыларының үстінен әкімшілік ықтиярсыз реттеуге апарды және приватизациалық өзгерістер бұл қатынаста қиратған болды.

Мемлекет экономикалық жағдаят тетіктерге оның өкімде шаруашылық субъекттердің үстінде әкімшілік өкімет жоғалтты сонымен біргеәлсіреді. Осы түрмен, аумалы-төкпелі үнемдеулермен іске қосылған процесстің осы уақытқа үшінші деңгей маңызды дағдарыс болды. Қоғамда мемлекеттік реттеу шаруашылық субъекттердің қызметтері Батыста, әртүрлі елдерде байқалып жатыр. Осы түрге әлеуметтік тепе-теңдіктерге сау бәсекелестіктерге, және қамтамасыз етуге ынталандыруларға негізде болып жатыр, нарыққа өткелді экономикалық жағдаят саладан мемлекеттік жоюға емес ,оның рөлдерлерге кішірейтуда емес, ал тек қана шаруашылық субъекттердің жүрiстұрыстар реттеулер оның экономикалық жағдаят қызметтің, тетіктердің сипаттың сапалы өзгерісі.

Сонымен қоса мемлекеттің эконмикалық қызметінде екі негізгі бағытты атап көрсетуге болады. Бірінші бағыт теориялық көзқарас пен необерализм теориясына сәйкес келеді. Бұл бәріне ортақ ойын ережелерін нарықтық қатынастармен бірге дамытуды орнықтыру мен қарау.

Екінші бағыт макроэкономикалық пропорцияның динамикасына, экономикалық қызмет стратегиясының жоспарлы әсер етуі. Мемлекеттік дәрежеде экономикалық дамуының болашақ болжамы жасалады, түрлі сценарилердің жағымды және жағымсыз жақтары бағаланады, ең өнімді түрлеріне таңдау жасалады. Осы бағытта аграрлы сектордың шаруашылық субъектілерін жоспарлы дамуының экономикалық қызметке әсер етуі ұйымдастырылады.

Белгіленген тапсырмаларды орындау көпқырлы экономикалық субъектілердің координиция қызмет қажет етуі, өз кезегінде бұл қызметтер экономикаға экономикалық қызығушылығы және орнаған жағдайға әсер ету қажеттілігі болады. Бұл субъектілер құрамына үкімет, түрлі министрліктер, жергілікті басқару органдары, кәсіподақтар, кәсіпкерлер одағы, түрлі қоғамдық ұйымдар және т.б кіреді.

Аграрлы секторды реформалауға кешенді көзқарас қажет. Сондықтан ауыл шаруашылығын дамытуды тек фермерлік концентрация дамыту ауыл шаруашылығын нарықтық рельске аударуға мүмкіндік бермейді. Бұл белгілі сферада жасалмаған жағдаймен күтілген құбылысты көрсетпейтін бағыт.

Осыған орай аграрлық сектордың субъектілерінен шаруашылықты тәуелсіз ету, құқықтық нормаларды дамыту институттарын құру системасын ұсыну қажет болып табылады.

Реформаның дұрыс жүруіне кедергі болған, ескі шаруашылықтан, жаңа шаруашылықжағдайына үйренбеуге болған негізгі себептер-аграрлы сектор инфрақұрылымының дұрыс ұйымдастырылмауы, тұрақтылық пен жоспарлылықтың ауырлығы. Бұндай инфрақұрылымды құру қиын, өйткені нарықтық қатынасқа көшу кезінде мемлекет тұрғысынан экономикалық әлсіреуі әдетті жағдай, сонымен қоса жеке шаруашылықтарды басқарудың қиындығының жаппай белең алу түріде қиындық туғызады. Бұл жағдайларды құру белгілі жағдайда мүмкін емес, ол мемлекетпен диктатқа түсуге міндеттейді. Сондықтан инфрақұрылымды ұйымдастырудың демократияға негізделген түлік ұйымдастыру керек.

Бұл институттар түрлі келісімге отырып, осы жағдайға қызығушылығы бар жақтармен бірлесіп құрылуы және ұйымдастырылуы қажет. Бұл тәжірибе белгісіздікті жоюға, тұрақсыздықтай айырылуға әкеліп, жаңа нарыққа сй ережелер мен жағдайлар ұйымдастыруға әсер етуі. Егер мұндай жағдай болмаса, жеке шаруашылықтар басшысыз, тәркіге салынған, бәсекеге қабілетсіз өз-өзіне берілген шарушылықтарға айнала отырып, жаңа экономиканың дамуына кері әсер етеді.

Дамыған инфрақұрылым қатынастардың бар болуы сау бәсекелестік Орта құрастыру үшін алғышарттар құрып жатыр, еңбектік шарттарға өнімдерге, айқын орындалуға өз жабдықтаушыларға және тұтынушыларға қатынас бойынша өз міндеттемелердің орындаудың артына шаруашылық субъекттерге жауапкершілікте айқындауға аграрлық секторға байланысты шығып жатыр. Инфрақұрылым және беру әлеуметтік кепілдіктердің ең төменгі көлемнің нарыққа өктемділіктерге шарттардың шаруашылық өмірлік меншігі екенін болжап отыр. Маңызды мәселемен ешкімнің тиіспеуі шаруашылық субъекттердің экономикалық жағдаят бостандықтарына шекаралардың мәселесі келіп жатыр. Бастапқы кезеңдерде нарықтық қатынастардың құрастырулары әсіресе ұлы қауіп-қатер сол, олардың функцияларының бақылауымен жүрді. Қазіргі шарттарының артына жүрiстұрыстың және бақылаудың көп күшті ережелердің және нормалардың орындауға тиісті, бәрінен бұрын, мемлекет және бұл функциялардың жергілікті өкілдігі. Соңынан бірақ, мүмкін алыс айтар-айтпаста емес, қауымдастықтарға және одақтарға әр түрлі , ал тек қана жинақтау шара бойынша олармен нарықтық үнемдеулері бизнес. Басқа маңызды институтпен әдептерге сәйкес қоюларды басқару қызметтер және құрастырулар тәжірибенің мүмкіндік беретін шары жүйелерді дамытуға аграрлық секторды спецификалық ауылшаруашылық өндірістерге айырбастайды. Күштік процесске күтулер тұрақтандыру шарттың институты әсіресе қажетті болып отыр. Белгілі болғандай, шарт асинхронность міндеттерді орындауды болжап жатыр, көптеген жағдайлардан сонымен қатар асинхрондығынорындауды болжау. Ауылшаруашылық өңдіру өнімдерінен кейін күзгі мерзімнен төлеу құралдардан орналастырып жатыр.

Сондай жүйеге нақтылы шектерде қосуға болады және мемлекеттік кепіл берілді. Біздің көзқарасымызға сақтандыру қатынастардың сақтандыру механизмдеріне апаратын рөл болды. Бірақ дамыту әр түрлі тектер ойнауға тиісті қолайсыз табиғи зардаптардың екіұштылықтар және тәуекел, амортизациялаулар кішірейтулар әсерлі фактормен қызмет көрсетіп жатыр, түсірмеп сол бірге орындаудың артына жауапкершіліктер шаруашылық субъекттермен ұғыну алған өзі аграрлық секторларға инфрақұрылымда сақтандыру қатынастардың мінділігі. Тәжірбе қолдануылар инфрақұрылымдарға дамыған мемлекет. Жүйеге көпшілікте кең таралу алды кіруге тиісті сонымен бірге қаржы бейшаралықтар және банкроттықтар ұғымдардың коммерциялық қызмет, айқын анықтаулары реттейтін заңдар және кездесетіні олармен процедуралардың, және оң бейшаралықтар және банкроттықтың және кездесетіні олармен процедуралардың әлеуметтік қорғауы . Ерекше орын заңға сүйенген тетік қызмет етуші ауылшаруашылық салалардың қаржы институттарға жат.

1. «Шаруашылық субъектілер» ұғымының мәнін ашып беріңіз.

2. Шаруашылық субъектілерінің даму процестерін қалай реттеуге болады?

3. Либерализм ұғымын ашыңыз.

4. Шаруашалық субъектілердің даму процестерін реттеуде мемлекет қандай рөл атқарады?

5. Мемлекеттің экономикалық қызметінің бағыттарын атап беріндер.