Мемлекеттік меншіктің мемлекет иелігінен алынуы мен фермерлік (қожалық) шаруашылықтың құрылуы

1993-1995 жылдарда Қазақстан Республикасындағы мемлекет иелігінен алыну және жекешелендіру деген ұлттық бағдарламада агроөнеркәсіптік кешеннің мемлекет иелігінен алынуы және жекешелендіруі әр түрлі салаларымен бірге, бағдарламаларының сәйкестігі меншік иесінің ынтасымен өтеді, ал жер мен табиғи ресурстар Қазақстан Республикасының ерекше меншігі болып табылады, жекешелендіруге жатпайды, бірақ ұзақ мерзімді жалға берілуі мүмкін. Негізінде жерге оны керек етпейтін иелер керек емес. Оған женің түре ауылшаруашылық өндірісін тиімділікпен қамтамассыз ете алатын, өзінің жақсы жағдайын тәуекел етпейтін адам керек.

Республикада әкімшіл-әміршіл басқару әдістерінің орнын нарықтық қатынастар келді. Өндірушінің материалды қызығушылығы мен өндірілген өнімді өз бетінше басқару құқығы басты мақсатқа айналды. Совет үкіметі кезінде ұжымшарлар бірқатар өндіріс өнімдерін, тиімді жағдай да өндірістің пайдалы әсерді үлкейтетін және тиімділікті көтеретін, материалдық ресурстарды жинап алды, ал ұжымшар демократия кооперативті, акционерлік және басқа да өндіріс ұйымдарының нысандарын кеңінен қолдануға мүмкіншілік береді. Қазіргі кезде көптеген ұжымшарлар, нарықтық қатынастармен негізделген шаруашылықтың жаңа нысандарына көшуде. Әрбір ұжымшар иесіне мүліктің бөлігі мен жергілікті жарнасы үлестіріледі. Ұжымшардың әрбір мүшесі, өзінің бөлігін иелене отырып, кооперативтан шығуға немесе әрі қарай еңбектенуге құқылы.

Біздің ойымызша, ұжымшар меншігін реформалау ісіне, мемлекет қатыспауы керек. Ұжымшаршылар шаруашылық нысандарын өздері белгілеп, өз меншіктерінде ұжым мүшелерінің қөзқарастары бойынша өкім етулері керек.

Экономиканы басқарудың жаңа әдістеріне өтетін белгіленген бағыт еңбек етушінің өндіріс өнімділігінен иелену мүмкіндігінен айыруға төзусіз мүмкін емес. Ал керсінше болса меншік иесінің қатынасы өзгермейді, мүмкіндігінен айыру жоспарлы ұран, немесе шақыру болады. Коллектив мүшелері өздерін өндіріс бастығы ретінде сезіне отырып «жұмысқа», өз міндеттеріне деген көзқарастарын өздерінің қызығушылығы арқылы көрсеткен кезде, мүлікке деген көзқарасты эквиваленттік қатынастағы экономикалық іске асыруды бекерге көрмейміз. Демек экономиканың аграрлық секторының нәтижелі кіріспесі үшін қоғамдық меншікті мемлекет иелігінен айыру, плюрализіміне көшу, мемлекеттен заңдық тен құқықтығына және экономикалық ауқаттылығына кепілдік керек. Ауыл шаруашылық өндірісінде, радикалға тән экономикалық реформаны іске асыру үшін осы мақсаттар көзделген еді. Бірақ өмірде бәрі басқаша болады, жарияланған реформа күйзеліске ұшырап, өзінің көптеген аспектілерінде айтарлықтай түзетуді керек етеді. Біріншіден ұжымшарлар мен кеншарларды мемлекет иелігінен айыруда баламалы меншіктердің пайда болуы арзан өнімді берекелі етеді. Екіншіден, белгіленген мемлекет иелігінен айыруда ешқашанда материалды-техникалық база құрылған жоқ. Мысалы, жақсы фермерлік шаруашылықты құру үшін аз дегенде 500-мың теңге қосу керек. Қазіргі кезде мемлекеттің несиелі-қаржылық жүйесі бұндай соммада несиелер беруге шамасы жоқ. Ал осы уақыттағы сондай үлкен банктің пайыздарды ешқандай фермерлік шаруашылық көтере алмайды. Ал бұл, өз орнына, ауылшаруашылық жұмыс орындарының тұрақсыздығын күшейтеді. Бұндай жағдайларда қаржылық ресурстарды үйлестіру, жекелендіру жұмыстарын атқару әбден мүмкін.

Бізге жекешелендіруді екі объектіде қарау керек: а) теориялық тұрғыдан, жекешелендіру бәрінен бұрын, меншікті экономикалық қатынастың жиынтығы деген мәселені көтереді. Сонымен қатар өндіріс құралдарындағы меншік формасы барлық халықтың экономикалық құрылымын анықтайтын кезең ретінде. Жеке экономикалық қатынас өндіріс құралдарының меншіктік түрлерінде, ең алдымен осында немесе басқа түрлері ретінде қоғам мүшелерінің арасында өндірістік құралдарды үлестіруді жүзеге асырады. Қоғамның экономикалық қатынастар жүйесінде өндіріс құралдарының меншігін өзінің әлеуметтік экономиклық қалпынан тәуелсіз анықтайтын орын жатады. Демек, жекешелендіру өндіріс өнімдерін меншіктік қатынастарын өзгерте отырып, қоғамның материалдық игіліктерін үлестіру формаларына үлкен ықпалетеді. б) іс жүзінде, яғни қоғамдық меншікті жекешелендірудің формалары мен әдістері, оның өтуінің реті мен механизмі. Аграрлық сектордағы жекешелендіру түрлі формалардағы шаруашылықты жүргізуге арналған шартты құрады, мемлекет жағынан жер қожалық монополиясын жояды.

Меншіктің құрылуы жекешелендіруді және ауылшаруашылығын жеке алғанда, алда тұрған формаларын түсіндіреді. Бір иемденудің объекті (өндірістің басты құралы жер), сонымен қатар, бір иемденудің субъекті (мемлекет) меншікті мемлекеттің жекешелендіруінде әр түрлі формаларды көрсетеді. Жекешелендіруді толығырақ түсіндірген кезде, меншік иесінің құқықтық ұсынысын жеке тұлғаға немесе біріккен топқа ауыстыруға болмайды. Жекешелендіру, ақыры бұл-шығарылған материалдық игіліктердің, қоғамдық өдірістік қатынастардың барлық жиынтығын жетілдіруіне бағытталған тиімсіз құрылымның өзгерісі. Кеңес эканомикалық әдебиетінде жекешелендірудің әр-түрлі әдістері қарастырылады. Мысалға, профессор В. Узун аграрлық сектордың 5 әдісі бар деп есептеді: 1) Меншік иесінен қолданылмаған жерлерді алып қою. Ресей федерациясының өзінде ғана бұндай жерлер 10 млн. га -ды құрайды, ал Қазақстанда 2 млн га ды құрайды; 2) дачалық учаскілердің ұжымшар және кеншар жұмысшыларына үй салу үшін бөлінуі. Кейін бұл жерлер олардың өз меншік жері ретінде саналады. Қазіргі кезде бұл жекешелендіру еш ауыртпалықсыз жүріп жатты, бірақ сонда да оның өзіндік қиындықтары бар; 3) жерді, әкімшілік жолмен жеке тұлғаларға, фермерлерге т.б. берілуі, бұл бөлімшелер орналасқан шаруашылықтар жағынан үлкен қарсылыққа тап болды. 4) жарнаға ұжымшар мен кеншар жерлерін бөлу. Бұл процесс 3 кезенде жүзеге асады: а) шартты бөлім оның табиғи түрінде жер әлі бөлінбейді. Үлестіру еңбек бойынша ғана емес, қазіргі жекеменшік түрлері бойынша болады; б) тек алынған табыс жіктеледі, в) нақты жекелендіруге өтуі. 5) Жерді иелеріне қайтару. Егер олар жұмысты орындағылары келмесе, тиімді атқармаса, оларға өтемақы беріліп, жер алынады.

Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады. Меншік құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты қалыптасатын билік ету құқықтарының жиынтығы.

Меншік құқықтарының жүзеге асуы үшін меншік құқықтарының айрықшалануы өте маңызды [19].

Республикада мемлекеттік жеке меншік түрлері үстем болғанша, ауылшаруашылық жекешелендіруі келесі формалар да жүзеге асырылады.

а) кәсіпоындарға толық эканомикалық бостандық берілуі, олардың толық комерциялық және кәсіпкерлікке айналуы.

б) кәсіпорындарға шектелген комерциялық және кәсіпорындық бостандық берілуі.

в) нақтыландыру

г) еңбек ұжымдарына, жеке тұлғаларға жолға беру.

д) акциялық.

Монополиямен мелекеттік меншік диктатын жеңу және меншіктің алуан түрлерін құру үшін, шаруашылыққа жекешелендірудің жаңа формаларын кіргізу керек. Ауыл шаруашылығында меншік формаларының әртүрлілерінің құрылуы ауыл шаруашылығы өңдірісінің интенсивтендіруінің күшеюімен байланысты, сонымен қатар бұл көп түрлілік бәсекелестіктің дамуы ретінде қалыптасады. Сонымен жекелендіру, ауыл шаруашылық тауар нарығында пайда болған меншіктерге бәсекелестік ішкі түрткі болатындай шарт құрды.

Мұндай мезеттерсіз нарықтық болуы мүмкін емес. Нарық сатып алушылардың тауар тандау мүмкіндігін жүзеге асыруды ойландырады. Сонымен қатар шаруашылықтың жаңа түрлері банктер, биржа, көтерме сауда ұйымы, яғни, қазіргі кезде өзіне тән жинақтарсыз құрыла алмайды. Демек, шаруашылықтың жаңа формулалары бойынша мемелекеттік жекешелендіру, нарықты қатынастық қолданумен тікелей байланысты. Біріншісі екіншісінің дамуында тұсау болғандықтан, ауыл шаруашылығындағы меншіктік қатынастың түбегейлі өзгеруін әлуметті-экокнмикалық құрлымдарда талап етеді. Сұрақ, меншіктік қатынасты қалай өзгерту керек, меншіктік жекешелендіруді қалай жүзеге асыру керек?

Біздің ойымызша, біріншіден, меншіктік қатынастарды басы байлықтан, «ана сүтүмен» берілген идеялогилық соқыр сенімдерден босату керек. Бұл жылдары еңбек адамдары үшін көптеген жағдайлардығ іске асыралғандығы иелігі дауыссыз.

Адам меншіктік қарым-қатынастың қолдаушысы болғандықтан, адамның өзінде барлық осы қарым-қатынастар жинақталады, адамсыз бұл қарым-қатынастардың болуы мүмкін емес, меншіктік қарым-қатынастың өзгеруін, оның жекешелендіруін адамнан бастау керек.

Екіншіден меншікті жекешелендіру нарықтың құрылуымен және нарықтық инфроқұрылыммен үстемделеді, шаруашалық байланыстарды құруының жаңа әдістерімен және де кәсіпкерліктің дамуымен үстемделеді. Бұдан басқа, нарықтық қатынастардың дамуына кедергі жасайтын, әкімшілік-командалық жүйенің бұрын болған ұйымдастыру құрылымын алып тастау керек. Дегенмен бүгінгі күнде, республикамызда үлкен совхоздармен колхоздар құрылған кезде, соңғыны бұдан да ұсақтап кішірейту жолымен жекешелендіру қате болатын еді. Бұның салдары болжап болалмайтын болуы мүмкін. Ресейде бұл неге әкеп соққанын біз көріп отырмыз. Демек бұның қарқыны жоғары болғанмен де, жер өнделмей қалды, мал пышаққа салынды, ал жекешелендіру экономикалық өмірден бөлініп, өз бетімен қалды. Біздің республикамыздың ауылшаруашылық өндірістің өзгешелігі шаруашалақтың үлкен алқапта орналасуы болып табылады (30-40 мың га тек өңделген жерлер). Сондықтан бұндай жерлерді жеке қожайындарға бөлу, қалыптасқан өндірісті алдын ала құрту дегенді білдіреді. Болып жатқан экономикалық реформаны оның мазмұнын қолдай отырып, реформаның өзі үшін қолданылуы керек еместігін белгілеу керек. Ол адамның әл-ауқатының жақсаруы үшін істеу керек. Реформаны асығыс өткізу, бүкіл халықтың еңбегімен жылдар бойы істелгеннің бәрін құртуы мүмкін. Республикамыздың Оңтүстік аймақтарында жекешелендірудің үлкен қарқыны қабылданды. Солтүстік Қазақстанның егістік алқаптары жағдайында совхоздармен колхоздары жеке тұлғаларға емес, ұжымдық тұлғаларға тапсырылуы керек. Меншікті тапсыру үлгілері әр түрлі болуы мүмкін: қолма қол ақшаға сатып алу; акцияларды сатып алу; пайданың бөлігін алу және т.с. Республикамыздың Конституциясының 46 бабында жер, оның қойнауындағы байлықтары, сулары, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа табиғи ресурстары тек қана мемлекет меншігінде, деп жай айтылмаған. Бүгінгі күнге дейін жекешелендіруді іске асыру үшін берік құқықтық негіз болған емес. Совет одағы кезіндегі шаруашалық құқығында бұл сауал бойынша нақты орнатылған Заң болған емес. Республикамызда жекешелендіру өткізу, нарықтық құрылымның маңызының күшейуі 1993 жылдың қантарында ҚР жаңа Конституциясының қабылдауына тікелей байланысты.

Қазақстан Үкіметімен экономиканың аграрлық бөлігінде мемлекеттік меншікті жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу бағытында ұлттық бағдарлама дайындалды. Бұның басты бағыты колхоздармен совхоздардың меншігін өндіріс ұйымдастыруға мүмкіндігі бар еңбек ұжымдарға және жеке жұмыскерлерге беру. Колхоздармен совхоздарды қайта ұйымдастырудың құқықтық және нормативтік ережелері жан жақты түсіндірмелік және ғылыми-әдістемелік жұмыспен сүйемелдеу керек. Дегенмен соңғысы тек қана насихат ретінде емес, иеленудің жаңа тәсілдерімен түрлерінің басымдығымен көрсетілуі керек, әйтпесе жекешелендіру идеясы шаруашалықтың басым бөлігі жағынан түсінбеушілікпен кемшілік қатынас туғызуы мүмкін. Осыған байланысты жекешелендіруді өткізу уақытымен асықпау керек.

Өкінішке орай, жекешелендіруді іске асыру әкімшілік-командалық қысыммен асығыс болды, жекешелендіру және нарықтық құрылымның қалыптасуы бұрынғы әкімшілік-командалық жүйенің демонтаждау жағдайы кезінде болғандықтан да жағдай қиындады.

Республикамызда жекешелендіру қарқыны жоғары болып келеді. Мысалы: 1992 ж. 1 қантарында крестьяндық шаруашылықтың саны 3333 болса, 1996ж. 1 қантарында 17762-ге дейін жетті. Тек Қостанай облысында 247 кәсіпорындармен ұйымдар және объектілер мемлекеттік формасын өзгертті. Еңбек ұйымдары жаңа кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық құрылымдарын өз бетімен тандады. Олардың 35 акционерлік, 85 ұжымды, 59 жекеше, 6 арендалық, ал 66 кәсіпорындармен объектілер мемлекеттік емес құқықтық тұлғалармен жекешелендірілді. 1 қаңтар жағдайы бойынша 1996 жылы аймақта 2,2 мың жеке кәсіпкерлер, 57 кооперативтер мен 342 шаруашылық (қожалық) шаруашылықтар тіркелген [20].

Мемлекет иелігімен алу және жекешелендірудің ұлттық бағдарламаны қабылдаумен экономиканың аграрлық секторынде жаңа болған шаруашалық құрылымдарға мемлекет басым көмек көрсетеді. Соңғылары 2 жылға дейін салықтың барлығынан босатылады, оларға несиелендірудің жеңілтілген түрлері беріледі.

Солтүстік Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы халықтың әлеуметтік зерттелуі көп жағдайда өңделетін жердің жеке меншікке бөлуін қаламайды. Өздерінің пайдасына шығаратын олардың басты себебі «онымен біз не істейміз» болды.

Өкінішке орай, халықтың басым бөлігі экономикадағы нарықтың өзгеруінің мінін түсінген емес, жеке істің ұйымдастырылуына сенген жоқ. Бүгінгі күнде жекешелендіруге қызығушылық туғызып отырғандар, кәсіпорындардың және мемлекеттік басқарушы органдарының басқарушы жұмысшылары. Олардың көбіне мұндай еңбек етушілер жағымды, өйткені теріс қылық жасауға жол ашады. Мұндай жағдай Қазақстандағы шетел ғалымдары жүргізген талдауда расталады.

Өкінішке орай, жекешелендіру мақсаты тек қана жекеменшіктерді көбейтуіне әкеп соғады.Соған қарамастан өндірістің аман қалуына, оның тиімділігінің жоғарылауына, соңында халықтың әл ауқатын көтерге басқа көмек керек .

Меншіктік қатынастарды реттейтін, қабылданған заңдарда, жекешелендіру процесін бөгейтін үлкен қателіктер жіберілген. Мысалы «Жергілікті өзін-өзі басқару», «Қазақ меншігі» заңдары дауға түсті. Белгіленген бағдарламаны орындауға, мемлекеттік меншікті, Республикалық және комуналдық етіп бөлу теріс ықпал етті. Қазіргі кезде дүние мүліктік мемлекеттік меншіктен коллективтікке көшуі өндірістік тиімділігін көтерген жоқ, тек атынын ауыстыру болды. Өткен уақыт мынаны нақты көрсетті; тегін келген мүлікке қатынаста «Тегін», мұндай берілу меншіктік қатынастың «өзгеруі» меншік иесіне еш тәртіп көрсетпейді, керісінше тотолитарлық режим жылдарындағы дәстүрлі жауапсыздықты асқындып жіберді.

Республикадағы заңдастылыған жекешелендіру әдістері, өнімшілікке орай, 70 жыл бойы құрылған ауыл шаруашылық өндіріс ерекшіліктерін аяққа басты. Ол үнемі сиымды нарықтық одақтың орталықталықтандыру және бағдарлау жолында дамып жатты. Бұл құбылыстың жағымсыз тараптары туралы, берілген жұмыстық, бірінші бөлімінде атап өтілген. Осының бәрімен бірге ең бастысы базардан тыс қалады. Республикадағы ауыл шаруашылық өндірісінің дамуы тәжірибелі, үлкен шешендердің биін экономикалық нәтижилерге жету туралы айтады. Одан басқа тарихи жағдайда құралған үлкен кеншар мен ұжымшарлардың қирауы, қалай құрылсада дұрыс емес шығымдарға соғады. Біздің ойымызша көптеген жағдайларда белгіленген шаруашылықтар сақталып қалуы керек. Дегенмен, олардың шар айналсуымен бюрократтық мемлекеттік басқарудың айырмашылықтарынан босатып, жақын арада өзгерту керек. Мұндай ірі шаруашылық кешендерін жекешелендіруін акциялар көрсетеді.

Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарының дүние мүлкін жекешелендірудегі қосымша шаралар, 1993-95 жылдардағы мемлекет иілігінен болу мен жекешелендіру деген ұлттық бағдарлама бойынша қабылданған, ол жекешелендіруге әр түрлі, бағалылы бағыттарға жол ашады. Мысалға мүліктік жарна иелері жергілікті және мүліктік еркін қосып олардың орнына кішігіріп кәсіпорын, шаруа қожалығын т.б. заңды тұлғаның құқығымен тұра алады. Сонымен қатар, біріктіру мақсатында мүліктік жарналарының иелерінің арасында айырбас, және шаруашылықтың ішінде сауда-саттық рұқсат етіледі .Ұжымшар мен кеңшар жекешелендіруінде, мүліктік және жергілікті жарнасы бар жұмысшы, кәсіпорыннан шығып, жеке шаруа қожалығын құруға құқылы.

Дайындау, атқару және тағы басқа АӨК кәсіпорындарының жекешелендірілуі, ашық типтегі акционерлік ұйымнан құрылуы акциялау формасында жүзеге асады. Акцияны алуда басым құқық акциялайтын кәсіпорынмен келім байланысы бар ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне берілді. Мемлекет акцияны орнықтырудың келесі тәртібін орнатты (монполист-шаруа қожалықтарынан басқа).

а)акцияның жалпы санынан кем дегенде 50% ауылшаруашылық тауар өндірісі сатылады.

б) 10% коллектив мүшнлеріне, және осы ұйымнан зейнетке шыққын адамдарға беріледі.

в) 10% акцияны нақты бағамен жапсарлас кәсіпорындарға сата алады.

г) қалған акция мемлекет иелігіне қалады.

Жекешелендіру кезіңде ұжым мүшесі бір бөлігі ретінде акцияның 10% ғана алады, бірақ 12 айлық жалақысынан аспауы керек. Қалған 90% келесідей бөлінеді: 51% халыққа берілетін инвестициялық-жекешелендіру купондарын жабуға, 39% мемлекет өзіне қалдырады. Бірақ 3 жылда 39% акцияның жарна кірістері кәсіпорынның дамуына бағытталады. Артынан ең қымбат біреуін ғана қалдырып, ары қарай купондардың толық құрылуына 51% мемлекет аукционға өзінің бір бөлігін қоя алады. Бұл кәсіпорын жұмысының қырын өзгертпей халыққа керекті өнімді шығару үшін қажет мемлекеттің қатынасын жекешелендіру кезінде қайта құрылу әсері, оның құрылуы кезінде құрылған қоғамдық қатынасты қозғауында. өндіріс қатынастарындағы осы немесе басқа өзгерістер белгіленген мақсаты болуымен бірге, қосымша өнім жекешелендіруі бола алады. Ол құрылған өндірістік қатынастың өзгеруінде, сонымен қатар политикалық, экономикалық және социологиялық жұмыстарды шешуде қолданылуы мүмкін.

Жекешелендірудің ең басты міндеттерінің бірі, оны «үлестіру» емес оны қолдануда. «Адамдардың инициативасы мен тапқырлығын ашу қажет, меншіктенушілердің кең қабатын құру, осымен бірге кез келген мемлекеттің қоғамды саяси тұрақтылығының негізі болып табылатын орта тапты қалыптастыру».

Жекешелендірілген тұрғылықты купондар мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарының бөлек жұмысшыларының немесе шаруа қожайындарымен сауда-саттық кезінде қолданылуы мүмкін. Белгіленген категориядағы жұмысшылар үшін, жекешелендірілген тұрғылықты купондармен ауылшаруашылық кәсіпорындарының дүние мүлкінің сатылуы 75% бағамен төленуі мүмкін. Жекешелендірілген инвестициялық купондар тұрғылықты қорға қаражат салуға қарағанда, жекешелендіру кәсіпорындарының акцияларын жинақтау. Инвестициялық талондар республикада тұрақты тұратын, жасына қарамастан барлық адамдарға беріледі. Кәмелетке толғандар 1993 жылдың 1 шілдесіне дейін тіркелуі керек. Ауыл тұрғынына-120, қала тұрғынына-100 купон бөлінеді. Купондардың банктерде ақшалай бағасы болмайды.

1993-1995 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы ұлттық мемлекет иелігінен бөлуі мен жекешелендіру бағдарламасына байланысты купондық механизм республиканың әр бір тұрғының мемлекет меншігінің жекешелендіруіне қатыса алуымен қамтамасыз етеді. Осы мақсатпен бұрын тұрғын үй сатып алу үшін керек болған жекешелендіру купондарымен бірге бар халықтың жаппай жекешелендіруге қатысуымен қамтамасыз ететін құрал ретінде жекешелендірілген инвестициялық купондар енгізілді. Олардың өзіндік айырмашылықтары бар. Тұрғылықты купонды сауда кәсіпорындарын және тұрмыстық қызмет көрсетуді сату кезінде, кішігірім жекешелендірудегі конкурстар мен аукциондар кезіндегі төлеу құралы ретінде қолдануға болады.

Жекешелендірілген шаруашылықтың жұмысшылары мен зейнеткерлері мүлікті сатып алу кезінде оларға бөлінген тұрғылықты купондарды қаражат ретінде қолдануға құқылы. Мүліктік жарна иелеріне меншік құқығы туралы куәлік беріледі. Жекешелендірілген жердің 75% белгіленген купондармен төлеуге болады.

Шығыс Европа, оңтүстік-шығыс Азия елдерінде мемлекет иелігінен бөлуі қиыншылықтарының әр түрлі ыңғайын тапты, оны өткізудегі әдістермен формалардың көпшілігі, және де біркелкі емес бағалары айқындайды. Ақырында, жекешелендіру ауыл шаруашылық еңбекшілерінің жеке қызығушылығын жүзеге асыруға бағытталған. Мемлекеттің бұл формалаларын жүзеге асыру, көпжылдық жұмыстардың арқасында бастаушы орындарды алмайтынын көрсетеді. Сондықтан да, шаруашылықтың осы жүйесі нарықтық қатынастардың шарттары бойынша түбегейлі өзгеруі керек.

Қорыта келгенде, жекешелендіру, ақырында, өндірілген материалдың игіліктерінің қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жиынтығының әбден жетілдірілуіне бағытталған тиімсіз иемденулері құрамынан пайда болатын, тұрақты әкімшілік-командалық жүйесінің өзгерісін ұсынды. Ол халық шаруашылығының барлығында бірдей жүзеге аса алмайды. Қазақстан ауылшаруашылық өндірісінің құрылымы, жекешелендіру бойына ұлттық бағдарламада едәуір дәрежеде айқындалады. Жекешелендірудің нақты белгіленген жоспар бойынша жүргізілмегені, шаруашылық субъектілердің жүйесі құрылуының ауыстырылуына әкеліп соқты, ал ауылшаруашылық еңбекшілерінің еңбек мотивациясының өзгеруі меншігі арқылы келген кірістің алуымен және жекешелендірілуімен байланысы екінші жоспарға кетті.

Тәжірибе бойынша, әрбір радикалды экономикалық реформа сияқты, жекешелендірудің бірінші бөлімінде, экономикалық жағдайдың нақты нашарлануына әкеледі, ал жекешелендірудің жылдамдатуы бірнеше акцияның иелеріне экономикалық романтизімімен беріледі.

Бұдан басқа, өзінің басты позициялары бойынша алдағы әкімшілік-командалық әдістер бойынша белгілі жекешелендірілген шаруалардың санының жекешелендірудің бірінші бөлімінде көсетіледі.

Бұл қиындықтарға қарамастан, жекешелендіру нарықтың жаңа субъектілерінің құрылымы үшін алғышарттар құрды. Республикада фермерлі шаруашылықтардың құрылуының масштабты прцесстері жүріп жатыр.
Бақылау сұрақтары

1. ҚР-ғы жекешелендіру кезеңдерін ата?

2. 1993-1995 жж. жекешелендіру бағдарламасының мазмұнын сипатта.

3. Ұзын аграрлық сектордың неше әдісін көрсетті және сол әдістерге сипаттама бер.

4. Ауылшаруашылықтың жекешелендіру формаларын ата.

5. Монополия ұғымына сипаттама бер.

6. Жекешелендіруде қандай мәселелер қарастырылады?

7. Жекешелендірудің мақсатын ата.

Меншiк туралы мәселенi әдiстеме арқылы талқылау маңызды, экономикалық әдебиетте, әсiресе меншiктiң мәселесiне (түсiндiрме) бiр мәндi жол жоқ. «Меншiк» дәрежесі саяси экономияда юриспруденциядан пайда болды. Адамдардың қатынасы құқықтық актісінді бекiтiлген бiр затты иелену ретінде белгіленген, сонымен бiрге мемлекет заң шығару органдарында белгіленген. Ең алдымен, дәл осылай саяси экономия меншiктi талдайды, бiрақ оның саяси-экономикалық тарабын, экономикалық жеке меншiк түрiн атап айтқанда. К.Маркс меншiгiнiң заң және экономикалық тарабының анықтауы емес, меншiктiң бұл реттелерiн сүйiп-құшатын жиынтықтың саяси экономиясын кризистiк талдауы көмегiмен жүзеге асырды, ерiктi қатынастар сияқты олардың заң өрнек емес, олардың нақты формасында, яғни өндiрiстiк қатынастары жайлы» [21]. Экономикалық тұрғыдағы меншiктiң ұғымы қоғамның экономикалық қатынастарын жиынтық сияқты К. Маркспен түсiндiредi. «Буржуазиялық меншiктi анықтау, бұл демек, барлық қоғамдық қатынастарының сипаттамасын беруден басқа ештеңе емес». Сондықтан К. Маркс меншiкке экономикалық категорияның бір бөлшегі ретінде анықтама бермейтiні кездейсоқ емес оны қоғамның көптеген субъктивті не объективті экономикалық құбылыстарының бiрiне жатқызбайды да. К. Маркс Прудонның меншік туралы, яғни «меншiк деген ұрлық», «жеке, тәуелсiз қатынас» түсінігін сынға ала отырып Прудон «меншікті тәуелсiз қатынас ретінде анықтай отырып» әдiстемелiк қателіктенде үлкен қателік жасады: ол сол буржуазиялық өндiрiстiң барлық формасын жалғастыратын байланыстың өз түсiнбеуiн ашты» деп атап өткен болатын. Мұндай ойды К. Маркс «Нищета философиясында да» айтып өткен. «Меншікке ерекше категория, абстрактiлi және мәңгi идея ретінде анықтама беруге ұмтылу, демек метафизикалық немесе заң бос қиялына түсу». Осыны айта келгенде, меншiк политэкономикалық тұрғысында адамдардың өндiрiске кіруі, өндiрiстiк қатынастардың жүйесiн айырбас, үлестiрiлу және жасалған материалдық игiлiктердiң тұтынуы болады...» «...Меншiктi анықтау - бұл демек барлық қоғамдық қатынастардың сипаттамасын беруден басқа ештеңе емес... өндiрiстер.

Сонымен бiрге, меншiк экономикалық қатынастардың жиынтығы болатыны туралы Маркс тезисi, өзi меншiкте нақтылы моменттер ерекшелеуге болмағанын бiлдiрмейдi. Ең алдымен, К. Маркс өндiрiстiң құралындағы меншiгi, меншiк қатынастар мiнездей форманы ескередi, бұл қоғамның барлық экономикалық құрылымын анықтайтын момент. Демек, меншiк экономикалық қатынастарды барлық жиынтық, өзiне және жеке экономикалық қатынас өндiрiстiң құралындағы меншiгiн қоса қамтиды. Ең алдымен, өндiрiстiң құралындағы жеке меншiк түрi жеке экономикалық қатынас қалай қалай да сөз сөйлейдi немесе қоғам мүшелердiң арасындағы өндiрiстiң құралдарының үлестiрiлуiнің басқа формасы. Өндiрiстiң құралындағы меншiктерi оның әлеуметтiк-экономикалық формасынан тәуелсiзге қатынастардың экономикалық жүйесiндегi анықтайтын орнына жатады. Тұтыну жөнiнде меншiк туынды сипатты тасысады және өндiрiстiң құралындағы меншiгiмен бiржола анықталады.

Өндiрiстiң құралындағы қоғамдық меншiгi бүгiнгi күнге анықтайтын болып табылады. Ерекшеленген жеке меншiктi, қоғамның ғасырларымен қысқартып халық қолдарындағы өндiрiстiң құралы шоғырландырды. Халық бұл құралдар және әрбiр қоғам мүше бiртұтас меншiк иесi болып табылады, үлестiң өзі еңбек негiзiнде иемденудiң тең қатынастарында басқа қоғам мүшелермен бұл құралдар ортақтас бола кiредi. Ф.Энгельстi - Иемдену Пролетарсктiң жанында, өндiрiс саймандарының массасы әрбiр индивидке бағындыруы керек, меншiк - барлық индивидтарға,- деп асты сызылды. Ол барлық оларға бiрге бағындырған қазiргi әмбебап қарым-қатынас индивидқа ешқандай да басқа жолымен бағындыра алмайды [22].

Қазiргi ҒТП меншiк қатынастарды айтарлықтай өзгертедi. Ең алдымен, бұл олар анағұрлым динамикалырақ болып қалыптасатыны айқындалады, адамдармен, ұжымдардың арасындағы қатынастардың көп қырлы жүйесiн ауылшаруашылық өндiрiске ғана емес, барлық қоғам негiзiнен. Қазiргi ҒТП теориялық жоспарда мұндай меншiк қатынастарды реттеу талап етедi және сала, өлкенiң мүдделерiнiң үстiнде мемлекет аралық мүдделерi, ұжымдардың сөзсiз басымдылығымен қамтамасыз еткен аграрлық секторда ғана емес. Кәсiпорындардың дербестiктiң деңгейiнiң жоғарылатуы, халық аралық иемденудi саланың кеңейтуi, тiкелей қоғамдық әдiс және өндiрiстiң құралдары бар ауылшаруашылық өндiрушiнiң қосу сипатының әбден жетiлдiруi бiр уақытта ауыл шаруашылығындағы жаңа меншiк қатынастарды қолданулар табанды талап етедi.

Шаруашылықтың тәжiрибесi меншiктен ассоциацияланған қызметкердiң жатсынуында болғанын сенiмдi көрсетедi. Өндiрiстiң құралындағы қоғамдық меншiгiнiң анықтауы теория жағынан алғанда нақты өндiрiс факторлар сияқты қызметкерге бөтен ендi қарсы тұрмағанын бiлдiредi. «Оның аралығында және өндiрiстiң құралдары иемдену монополизациялайтын өндiрiстiң құралдарының әлеуметтiк тобы қандай болмасын ендi жоқ». Тек қана бұл бiзше теория жағынан алғанда. Бiздiкi бұзылып қалатын және меншiктiң iс жүзiнде негiзгi мәселесi. Өндiрiстiң құралдарындағы еңбекшiлердiң жатсынулары тиiстi жеңуде болмайды, олардың арасындағы дәл осылай бюрократтық аппараттың түр көрсетiлген тосқауыл өзiнiң түрi пайда болады.

Меншiк тиiстi өндiрiстiк қатынастардың жүйесiндегi анықтайтын рөлдi орындайтындығы, өзгерiс мүмкiн емес меншiк қатынастарын тиiстi өзгерiссiз қалдырады. Олардың сипатын себепшi болып алдын ала анықтайды, жоғарғы бiздiң меншiк өндiрiстiк қатынастардың жиынтығы өтiп кететiнiн атап өттiк. Ең алдымен, меншiк қатынастарды өзгерту, сондықтан өндiрiстiң қоғамдық қатынастарының өзгерiстерiмен байланған. Заңға сүйенсек, саяси, моралдiк және тағы басқа да қатынас тұрғандығы, яғни процессте адамдардың арасындағы және қоғамдық өндiрiске байланысты ашылмалы-жабылмалы қатынастардан, соңғы өндiрiстiк қатынасқа қарағанда кеңiрек.

Бiрге ауылшаруашылық өндiрiстiң қоғамдастыруын жаңа деңгеймен қазiргi ҒТП жанында осы қожайын болуы керек болатын шарттары нақты, осы оған деген қамқорлық айқындаушы меншiк иесi жылжытады. Мемлекеттiк меншiкке Ленинский қағида қатынасының қалпына келтiруi, қазыналық, иесiзге немесе оған қатынастың жоюы тiптi бөгде нормамен, заң болуы керек.

Анықтайтын дәрежедегi өндiрiстiң құралындағы жеке меншiк түрлерi өндiрiстiң құралдары бар еңбекшiлердiң қосу әдiсiне тәуелдi болады. «Қандай өндiрiстiң қоғамдық формалары да, жұмыс және өндiрiстiң құралы оның факторларымен әрдайым болып қалған болар едi». Бiрақ, сол тек қана мүмкiндiктегi оның факторларымен бөлiмшенiң күйiнде бiр-бiрiмен байланыс болып табылады. Сол ерекше сипат және бұл iске қосу асатын әдiс сала әр түрлi дәуiрлер бойы қоғамдық айырмашылығы бар. Өндiрiстiң құралындағы жеке меншiк түрінің анықталатын өндiрiстiң құралдары бар қызметкерлер, әдiс және Қосу сипатында тап әлеуметтiк-экономикалық формациялардың арасындағы маңызды айырмашылық жасалған.

Теория жағынан алғанда, әбден өндiрiстiң құралында жалпы халықтық меншiгін өндiрушiлердiң өндiрiстiң құралдарынан бөлiмшенi шығаратыны әдiл. Ауылшаруашылық еңбекшi, (жер, еңбек құралдары) өндiрiстiң құралдарынан ойға келгенiн iстемегенiнде емес, олармен тiкелей, керiсiнше, тұйықтағанында. Басқа қоғамдық-экономикалық формациялардан айырмашылыққа олардан тәуелдi қоғамдық өндiрiстiң құралдарының материалдық игiлiктердiң тiкелей ассоциацияланған өндiрушiлерiнiң жоспарлының қосылуы Социализмда iске асты. Өндiрiстiң құралдары бар еңбекшiлердiң бұл әдiс және қосу сипаты аграрлық экономика секторындағы негiзгi өндiрiстiк қатынастың мазмұнын анықтайды.

Нарықтық қатынастарға аграрлық экономика секторындағы шаруашылықтың тәжiрибесi, оның негiзiндегi теориялық жағдайдың мәлiметiнiң қайта қарауларын табанды ерiксiз көндiредi. Бүгiн ауылшаруашылық еңбекшi сияқты, дәл осындайлардың өндiрiстiң құралдарынан ойға келгенiн iстеген өз еңбегiнiң нәтижелерiнен ойға келгенiн iстеген. Бiздiң тезис бос сөздiк болмау үшiн, мысалдардың қатарын келтiремiз. Егер, ауылшаруашылық еңбекшiнi (мұндай құқығы болмайды, мүмкiн емес) алмаса, қалай олардан тәуелдi қоғамдастырылған өндiрiстiң құралдарының материалдық игiлiктердiң тiкелей ассоциацияланған өндiрушiлерiнiң жоспарлы туралы айтып, ойлауға, ол өндiрiп алатын өнiмдi өз ақшасында сатып алуға болады. Мысалы, жұмысшы өндiрiп алатын ет совхоздан сатып ала алмайды. Сонымен бiрге, ауылшаруашылық техника, басқа еңбек құралдары, жер иесiз болып қалады. Өндiрiс сайманы сала өрiстерге жатады. Шынымен, мұндай өзi шаруақор емес капиталист тiптi мүмкiндiк беруге алар едi ме?

Сондықтан, бiз меншiк қатынастардың аграрлық экономика секторында әбден қисынды өзгерiс туралы мәселе қоямыз. Бұл ретте басыбайлылықтан босатып, бостандықты оларға берiп, жердi қожайынмен өзiне ауылшаруашылық еңбекшiге жанамалап айтып аңғартуға керек. Жасыруға не күнә, iс бiздiң ауылшаруашылық өндiрiсiмiзде партияның аудан және облыстық комитеттерi егiн және дәндi дақылдардың жинасының мерзiмдерi бойынша, бағалы нұсқауларды берген, қой қырқуға және тағы басқалар жеттi. Ауыл шаруашылығы қалай, кiмге қызметкер емес, тiптi бұл iсте астық жинайтында бiлу. (кабинеттiң тыныштығынан басқаруы) әкiмшiл-әмiршiл жүйе сол сияқты ауылшаруашылық еңбекшiсі күндiз iстейтiн болғанын келтiрдi. Болғандықтан сияқты, жұмыс iстемегенiнде емес, жалақыны тариф бойынша алғанында, оның өз еңбегiнiң нәтижелерi қызықтыра бастамады. Әлi аз, ол ертеңгiсiн топырақ болатынын қызықтырды. Мен емес ол, менiң ғасырыма жететін үймелеп сұлатылған минералды тыңайтқыштары бар қаптар және енгiзуi керек жер жұмыстанылатын химикаттармен көру мүмкiн.

Кейбiр экономистер социалистiкке дейiн жеке меншiк алуан түрлi iрi қоғамдастырылған өндiрiстiң құралында жалпы халықтық меншiкке, оған сәйкес өндiрiстiң рөлi, бұл абсолюттенуге бейiм жеке меншiк түрлерiнiң плюрализмнің дамытуын қажеттiлiк қылды. Шаруашылықтың экономикалық тетiгiндегi iрi қоғамдастырылған өндiрiстiң артықшылықтары жалпыға мәлiм. Дегенмен оның кемшiлiктерi туралы айту керек. Оны Социализм шарттарындағы басқарылуға қиын өте арбиған кезек болып табылуы, оның орталықтануы биiк техникалық және технологиялық дәреже болып табылады. Жаңа нәрселер әр түрлi текте баяу сезiнедi биiк. Әлеуметтiк-экономикалық қатынаста, техникалық iрi машина өндiрiсi мұндай ахуалдардың жанында өрмекшiнiң торымен матайтын қапылыста емес деформацияланған меншiк қатынастар және бұл тиiмсiздеу болды. Жақтан ауылшаруашылық еңбекшiнiң мүддесiн құлаған оған, шақырған өзiмен-өзi қоғамдастырылған өндiрiс ол басқа, ол құлдыққа салынылған болатын, адам еңбекшi қожайынмен өзiне сезбеген экономикалық еркiн емес болған болды. Қолайсыз техникалық, әлеуметтiк-экономикалық шарт бола тұра ауылшаруашылық еңбекшi белгiлi жақсы шарттар, ол өндiрiстiң қожайынымен өзiне сезер едi тыс iрi қоғамдастырылған өндiрiстiң күтiлген экономикалық бостандығын iздейдi. Әдеттегiдей, мұндай шарттар жеке еңбек қызметi, еңбектiң ұйымының кооперативтiк формасы, жалдауға, мердiгердiң әр түрлi формаларында мәлiм болады. Бұл реттелер экономикалық нелiктен деформацияланған қоғамдастырылған өндiрiс болғанын еркiнiрек, еңбекшiге жүзеге асырылу мүмкiндiгi бұл жерде көбiрек.

Бiреуiн тұрақтандардан өндiрушiнiң меншiктi еңбек жеке меншiктiң екi әр түрлi тегi басқа бөгде еңбектiң пайдалануында болады. Соңғысы бiрiншi қарама-қарсылықты ғана құрамайды, сонымен бірге «оның бейiтiнде де өседi». Ауылшаруашылық еңбекшiнiң меншiктi еңбегiнде негiзделгені әбден мүмкiн, жеке меншiк осы ауыл шаруашылығы шарттарында оның жанұясының мүшелерiнiң еңбегi. Мұндай еңбек қызметi үшiн заттық-нақты факторлармен еңбек құралының қол түрi, сонымен бiрге аз механикаландыру құралдары болып табылады. Совхоздар және колхоздардың меншiгi, мемлекеттiк меншiктiң барлық жерде таратуы белгiлi, соның iшiнде жер, жеке күштердiң жеке меншiгiне ауылшаруашылық тұрғындардың мүлiктiк-заттық дифференциациясына, жұмысшы күштiң келесi жалдауымен сөзсiз келтiредi. Меншiк иесiн жұмыс күшiне жалдау нақтылы қайшылықтарға алып келген адаммен адам пайдалану бола алмайды. Өкiнiшке орай, ауыл шаруашылығын басқаруда пайда болатын әкiмшiл-әмiршiл жүйе ауылдың еңбекшiлерiнiң мүдделерiн көпшiлiгiнде аяққа басты, меншiк қатынастар мемлекет шағымсыз диктатқа душар болды. Меншiктiң барлық формаларын айналуды идея мемлекеттiк және нақ сол, коммунизмға ары қарай алға басу, Қазақстан ауыл шаруашылығында да iске асты. Осылай, Қазақстанда 1954 жылда 2990 колхоздар болды. Күш беретiн әдiстердiң 1956 жылдан 1963 жылдарына дейiн 1635 колхоздардың совхоздарда ауылшаруашылық еңбекшiлердiң ниеттiң есепке алуысыз айналдырылып, олардың дүниесi мемлекеттiк меншiкке тегiн өткен болды. Колхоздардың негiзгi және сырт қорлары (бағаларға бойынша жұмыс iстейтiн сонда) сом 1 миллиардтан астам сайып келгенде болды. Бұл заттай көрсеткiштердегi ғимарат және имараттарды есепке алусыз iрi қараның 308 мың бастары 1 миллионды құрады, қойдың бастары және ешкiлер, 340 мың аттар және шошқалардың 310 мың бастары 7 миллионнан астам.

Жекешелендiрудiң нәтижелерiнiң республиканың халық шаруашылығындағы түсiну тiптi, және ауыл шаруашылығында әр түрлi жеке меншiк түрлерiнiң пайда болуынан жеке алғанда бастау керек. Соңғысы меншiктiң ұғымынан тiптi әдетте шығарады. Объекттер және иемденудiң субъекттерi меншiктiң талдауы жақтан оның формаларының үлкен алуан түрлiгiн көрсетедi. Жеке меншiктiң пайда болуын екi форма таза теория жағынан алғанда айқындалуға болады: (еңбек қызметiнiң нәтиже баламалы негiзде тауар алмасуды процессте және қызметтермен. Құн заңды ерiк және адамдардың санасынан тап осы кезеңде тәуелсiз жұмыс iстей бастасы. Меншiк осы жағдайда экономикалық қалыптасады ма? Өткелдiң нәтижеде бiржақты актi не бiр басқаға бiр иеден, немесе иелердiң тобына (тiптен әр түрлi өлшемдердiң заттық құны) болжағыш. Жеке меншiк түрлерiнiң өзгерiсiнiң зорлықпен әдiстерi осы жағдайда шығармаған. Ол меншiктiң пайда болуын экономикадан тыс форманы сияқты анықтауға болады. Ресейдегi нәтижеде Қазан төңкерiсi, жаңа социалистiк мемлекеттiң бiлiммен бiргесi, өндiрiстiң құралындағы қоғамдық меншiгiнiң құрастыруы экспроприаторлардың экспроприациясы негiзiнде зорлықпен жолымен болғанын байқау керек, яғни нәтижеде экономикадан тыс мәжбүр ету. Кеңес өкiметiмен (бiрақ ол да ықтиярсыз) ақы төлелетiн мүлiктi иелiктен айыру ерекше жағдайларда жүргiзiлдi.

«Тiптi, меншiк иелерiнiң сан емес, иiлгiштiк және динамизмді экономикаға берiлуге қабiлеттi тиiмдi меншiк иелерi пайда болғандай. Бұл қол жетерлiк тек қана әртүрлi жеке меншiк түрлерiнiң бәсекелестiктiң жазуын негiзге, ұтымды тiркесте дербес және мемлекеттiк меншiктерде, сонымен бiрге және өзi жеке меншiктiң ұжымдық бiр түрі. Демек, бас тарту емес, мемлекеттiк меншiк сол сияқты емес, оның монополиялық жағдайының жою. Iс жүзiнде меншiк иелерiнiң бөлiндiлерi қабаттай тек қана декорациялардың ауысымын бiлдiредi жасауға бiржақты бағыт жаппай: мемлекеттiк монополия орынына монополия дербес бекидi, бәсекелестiктiң тетiгi бұрынғыша қоршауға алады».

Әдеттегiдей, мемлекеттiк жеке меншiк түрi оған дербес капитал тастап кететiн салалар болады, яғни орташа пайда нормасы ең болмаса алу мүмкiн емес сала. Бұл мұндай капиталдың оралуы үлкен емес, немесе ұзақ уақыт арқылы басталатын салалар. Негiзiнде бұл және пайдасы аз әлеуметтiк салалар және өндiрiстiк инфрақұрылым қаржы керек ететiн: энергетика, көлiк, байланыс, бiлiм және денсаулық сақтау.

Өндiргiш күштердiң кәсiпорынындағы өндiрiстiң қоғамдастыруындағы өзгерiс халық шаруашылықты алғашқы буындағы сапалы өзгерiстерiн анықтауға болып жататын бүгiнгi даму кезеңдерi. Ол дербес, оған ұсақтайды сонымен бiрге, жоспармен және тағы басқалар үстiнде шаруашылықтың биiгiрек тиiмдiлiгiн кәсiпорындар нелiктен iрi болғанын күрделiрек болуға бөлшектенген майдаға қамтамасыз еткенiн атап өту керек. Халық шаруашылықты бұл ең iрi саланың технологиялық үдерiстерi, қазiргi iрi машина өндiрiсiнiң артықшылықтары бар ҒТП табыстарының Қосу есебiн бұл жерде сипат есте сақтауға керек. Негiзгi есеп өндiрiсi бар ғылымды органикалық қосатындай етiп ғылыми зерттеулер және өңдеудi кеңейтiп, олардың өндiрiсiне тезiрек ендiруге тұрады. Бұдан басқа, шарасыздықпен шоғырландыру және ауылшаруашылық өндiрiстiң мамандандыруын күшейту, қиыстыруды дамыту өндiрiстiң көп бөлшектенген процесстерi өндiрiстiң бiр қоғамдық процесстерiне қосылатын iрiлендiрудi қажеттiлiк етеді. Iрi кәсiпорындардың ауыл шаруашылығында «ұсақталуға», тiптi абайлап жақындауға керек, бұл құбылыстың барлық нақты тараптарының есепке алуы.

Ауылшаруашылық кәсiпорындар үшiн ұйымдастыру - заңға сүйенгенi форманың таңдауында кәсiпорындардың арасындағы бiрiгу байланыстарының өндiрiстiң жүргiзуi, дамытуы үшiн меншiктi ақшалай және заттық құралдардың оның бiлiмiнiң шарты, бар болу немесе жоқтығы есепке алуға керек таратушы қатынастар шаруа қожалықтарындағы тағы сол сияқтылар тұтыну және жинақталудың қорларының құрастыруын бiр каналдарда негiзделедi - жалпы табыс.

Шаруа қожалықтары әр түрлi жолдармен жасалады. (осы кестелер 7 және 8 қара) жеке қосалқы шаруашылықты негiзде. Атап өту керек, түбегейлi меншiктi жинақтар бұл ненi талап етедi, оның заттығының үлкеюi - пункт территориялық түкпiр қосымша жер жайылымдары. Республика шарттарындағы сондықтан түкпiр бойдақ нүктелер және бригадалардағы отбасылық шаруашылықтар әдеттегiдей жасалады.

Шаруа қожалықтарының құруының келесi әдiсі мүлiктiк және жер үлестерiмен ұжымдық ауылшаруашылық кәсiпорындардың шығуы болып табылады. Совхоз немесе колхоздан тәуелдiлiк арендалық қатынастардың жүйесi арқылы сақталынатындығынан, бұл ол да толық бостандықтың әдiсiн бермейдi. Көрcетiлген шаруа қожалықтарының меншiгiнiң құрастыруы олардың өндiрiсiнiң шаруашылық iшiнде арендалық ұжымдардың шаруашылық есеп табысы да дамудың қорға құралдардың бiр бөлiгi бөлiп шығарулар есебiнен iске асуы керек. Жинақталудың қорларының жасауына қажет құралдардың шаруашылықтары iс жүзiнде белгiлi.

Ауылшаруашылық еңбекшiлердiң белгiлi бөлiгi, бос емес, жалдау арқылы ынта қою керек, iрi қоғамдастырылған өндiрiстерде тiкелей жеке еңбек қызметi, кооперативтiк қозғалыстың цивилизациялы формалары, мердiгердiң әр түрлi формалары ынта қою керек, олардың қызметi бiртұтас қоғамдық-экономикалық орталықтан экономикалық әдiстерiмен шебер реттеуi керек болғанын атап өту керек сияқты. Мұндай реттеудiң негiзгi аспаптары: әкiмшiлiк реттегi қызметтiң бөлiп шығару, мәжбүрлiк қажеттiлiктiң пайызы және айыппұл нақтылы салық және тыйымы.

Айрықша дамытуды тапсырма берушiнiң өндiрiсi өзiн-өзi басқаруды негiзде тапсырыс бойынша ауылшаруашылық өнiмнiң өндiрiсiнiң келiсiм формасы сияқты семьялық мердiгерлiк құралдарды қолданып соңғы 5-7 жылдарға алды. Келiсiм экономикалық қатынастары мердiгерлiк шарты субъекттердiң арасындағы бекiтiледi. Әдеттегiдей, бiздiң шарттарда тапсырма берушiмен ұжымдық кәсiпорын, ретiнде дербес экономикалық субъекттiң мердiгерiмен сөз сөйлейдi - отбасылық бригада. Семьялық мердiгерлiк кең дамыту қой шаруашылығы және отарлы мал шаруашылығында алды. (әке және ұлдар ендi 4-5 ересек) үлкен жанұя (бастар әрбiр 800мен 1000мен аралығындағы) қойдың 1-2 қоралары бағуға алатынын дәстүр бойынша орын алды. Iс жүзiнде, зейнеттерге мүдде атап өтiп қойылды, олар қалай алайда, жоғалатын күндiз iстейтiн болып қалыптасты. Мердiгердiң нәтижеде iшiне алынған келiсiм шарты ендi (жүнде, ет, терi тағы сол сияқтылар) өнiмнiң төлеуiнiң өлшемдерi, оның негiзгi сапалы және сандық параметрлерiн айқын бiлдi. Шектi нәтиженiң мердiгерлiк бригадасының қызметтерi анықтайтын белгiмен, тапсырма берушi бақылау және төлеудi объектпен жақтан нақты пайдалы жұмысты сөз сөйлеген болып қалыптасады - шығарылған өнiмiнiң түрiнде немесе қызметтер.

Семьялық мердiгерлiк шаруа меншiк иесi немесе жердi ие болып табылғанда шарттардағы сонымен бiрге дамиды. Келiсiм шарт аталып өткен өнiмге үшiн тапсырма берушi берiлген өндiрiстерiнiң бұл техникалар, материалдар және шикiзаты.

Ұжымдық мердiгердiң енгiзуiнде көкейкестi мердiгерлiк ұжымдардың ұтымды өлшемдерi туралы сұрақ болып қалыптасады. Әдеттегiдей, тәжiрибеде өте тиiмдi ептеген ұжымдар болып табылады: буындар - 5-6 адам, бригада - 15-20. Тәжiрибе сәйкесiнше және жинаумен үлкен егiн себетiн жерлер жеткiлiктi аз ұжымдар өңдеумен жұптаса алмағанын көрсеттi. Ұжымдар бұл жерде едәуiр көп болып табылады. Керiсiнше, олар қой шаруашылығы және отарлы мал шаруашылықтарында 5 адамнан аспайтын есептейдi. Бұдан басқа, бөлiмшелердiң өлшемдерi басқа факторлардан сонымен бiрге тәуелдi болады: ауылшаруашылық мәдениеттердiң қиындығы, нормалы қарқын, мазмұн және өндiрiстiк процесстердi күрделiлiктiң жанында жұмыс жасаудың ұтымды мерзiмдерiнiң қамтамасыз етуi.

Қазақстандық шарттар үшiн (фермер) шаруа шаруашылықтардың орташа өлшемдерi (343 га) үлкен емес. Дегенмен үлкен аймақтық айырмашылықтар бұл жерде бар болады. Жеке қосалқы шаруашылықтар сонымен бiрге үлкеюге тенденцияны алады. Түбегейлi олардың бөлiгi тауарлық шаруа қожалықтарында өсiп кете алады. Жеке қосалқы шаруашылықтардағы қазiр 50% республикалық көлемнен картоп өндiрiп алады.

Салыстыру үшін дамыған елдер үшін жерге меншік пен жерді пайдалану формаларының әр түрлілігі тән екенін байқауға болады. АҚШ-та жалпы территорияның 58%-і жеке меншікте, 34 – федералды үкіметте, 6 – штаттар мен муниципалиттерде. Фермерлердің негізгі бөлігі жеке меншікті емес, ал жалға алынған жерді пайдаланады. Олардың 75%-ы – бұл кіші шаруашылықтар, олардың саны 1,5 млн-ға жетеді, сонда да олар жалпы тұтас фермерлік – өндірістің тек қана 14-15%-ын өндіреді. Ауыл шаруашылық тауарлы өндірістің негізгі өндірушілері – жылдық жалпы тұтас сату көлемі 100 мың доллар мен одан да жоғары болатын үлкен фермерлер. Олар фермерлердің жалпы көлемінен 15%-ға жуығын құрайды. Бірақ ауыл шаруашылық саласындағы өндісіс көлемінің жалпы көлемнен алғандағы 70%-ы осы топқа келеді.

Кез-келген нарықтық бастау сұраныс пен ұсыныстың белгілі бір ара-қатынасын көрсетеді, ал бұл өз кезегінде айқындалған дәрежеде қоғамдық-қажеттік еңбек шығындарына әсер етеді. Осыған байланысты бірінші кездері бізге «қамау» нарығының естен тандырушылығын басынан өткізуге тура келеді, себебі біздің қоғамға өркениетті нарық өзінің тұтынушы сұранысын тіркеудің тұрақтанған заңдарымен аспаннан келіп түспері анық. Біздің экономикада нарықтық қатынастардың тұрақтануы, жаңа шаруашылық механизмін енгізу және де сонымен қатар көбінесе ауыл шаруашылық мекемелерде өзіндік жұмысты кеңейту бір қатар қиындықтармен, бізге соңғы 70 жыл ішінде ұғындырған социализм стериотипінің өзгеруін де атап өткен жөн.

Сызба түрінде кез-келген нарықты екі полюстар арасында елестетуге болады; сонда олардың біреуі бәсекелестік күштерінің жетекшілігін ұсынады, ал екінші бірі – мемлекет не болмаса монополия түрінде шығатын күштердің шектеулігін айқындайды. Капиталистік өндірістік қарым-қатынастар жүйесінің ретроспетивтік анализі бұл екі әр түрлі бағытталған күштердің үйлесімнің өзгеру сызығы бойынша капиталистік нарықтық механизм эволюциясын көрсететінің де атап өткен жөн.

Капитализмнің қалыптасу мен даму кезеңдерінде (17-18 ғасыр) тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестік ең бірінші баға бәсекелестігі ретінде айқындалған болатын. Нарықты басып алудың негізгі құралы сатылатын өндірістерге бағаны төмендету болды. Сондықтан бұл кезеңнің нарықтық қатынастары стихиялы түрдегі бәсекелестік қарым-қатынастар ретінде анықталады. Алайда, дәл осы баға төмендетуге қарасақ, басқа жағынан осы бағаның төмендеуінің өзі де – бұл сондай «реттеуші», бағаның белгілі бір механизмі арқылы экономикалық қатынастарды реттеу болып келеді.

Ауылшаруашылық тауарлардың нарығы қазіргі кезде (19 ғасырдағыдай) атомистік құрылыммен сипатталады: тауар өндірушілердің үлкен көлемімен, тауардың салыстырмалы түрдегі стандартты сипаттамасымен, тауардың түрлерінің көбісі үшін территориялық айырмашылықтар онша көп емес, алайда табиғи-климаттық жағдайларға тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, сұраныс пен ұсыныс арасындағы жиі-жиі болып тұратын тербелмелі қозғалыстар (күзде егін жинаған кезде өнімге баға: жемістер, көкөністер т.б. бірнеше рет қысқарады, алайда мұндай құбылысты өндіріс салаларында кездестіруге болмайды).

Нарықтық қарым-қатынастар белгілі бір нақты экономикалық механихмнің әрекеттеріне қызмет етеді және де өндіріс құралдарын иемдену қарым-қатынастарын анықтап көрсетеді. Және де осында өндірістік материалдық, заттық игіліктерді бөлу еңбек бойынша реттеудің кепілденген ынталандыратын қағидаларының негізінде қоғам мүшелері арасында жүзеге асырылуы керек. Нарықтық қатынастардың функциялауы сыйлық, қосымша төлем немесе т.б. түріндегі эффективті еңбектің қосымша төлемдері негізінде еңбек ауылшаруашылық ұжымы мүшелеріне мүмкіндік береді [23].

Приватизация мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасына сүйене отырып, бұл факт жеке меншіктің жаңа формаларын жүзеге асырғанда тіптен маңызды ьолып кететіні анық. Аграрлы сектордағы нарықтық қарым- қатынастардың қалыптасуы әлеуметтік әділдіктің негізгі қағидасына- еңбек бойынша бөлінуге негізделуі керек. Мұндағы бір атап өтері бар, ал ауыл шаруашылығында, оның қалыпты емес еңбек күнімен, еңбектің қиын шарттары мен жағдайларымен, еңбекті механизациялаудың аздаған дәрежесімен, эстетикалық түрде жағымды емес, көз тартар тартқызбас еңбек формалары қажетті қоғамдық еңбекке кететін шығындар адекватты емес түрде көрінеді. Мысалы, қоғамдық өндірісте 12 сағат жұмыс істейтін сауншы, сонымен өзінде таңертенгі 4 сағаттан басталып, одан кейін түскі асқа 3-4 сағаттан үзілістен және тек қана кешке жұмысқа кіріседі; сондағы оның жалақысы айына 1000-2000 теңгені құрайды. Одан бетер, ауыл еңбекшілері бес ай бойы жалақы алмайды. Ауыл шаруашылығымен аздап болса да таныс адамдардың әрқайсысына бұл - өте қиын еңбек екені түсінікті. Ауыл шаруашылығының техникалық жағынан төменгі дәрежеде жабдықталуы, әсіресе мал шаруашылығы, малдарға жем тарату механизациясының болмауынан күн сайын резинадан жасалынған етікте бұл жұмыс – аса сүйсінерлік емес. Міне, осыған байланысты, ауыл еңбекшілерінің еңбегінің шығындарын ол алатын жалақысына сай етіп жасау керек. Ауылда нарықтық қатынастарды орнату – жоғарыда аталған мәселелерді шешу мүмкіндігі.

Баршамызға белгілі жайт, дамыған елдердің экономикасының құрылымы ұзақ уақыт бойы халықтық шаруашылық пропорцияларды нарықтық реттеу арқылы қалыптастырды. Бізде әлі болса да нарықтық реттеу толық жұмыс істемей жатыр. Ол ресурстарды бөлуді де, керекті пропорцияларды орнатуды да, негізгі баға құраушы факторларды да қамтамасыз ете алмайды. Бұл жағдай нарықтық қарым-қатынастар республиканың бар экономикасын қамтымайтындығымен байланысты. Шикізатқа бағытталған экономика нарықпен байланыспаған шаруашылықтарда халықтық өнім шығуына апарады. Міне, сондықтан нарықтық механизм құрылымдық өзгерістерді тек қана ынталдырмай, бірақ олардың бейімделу процессі өте қиын болады. Қазіргі экономикада көптеген байланыстар мен қарым-қатынастар техникалық анықталған өндірістік кооперациялар, мысалы: аул шаруашылық пен қайта өндіру мекемелері арасында.

Бізде құрылып орныққан күйіндегі нарықтық байланыстардың құрылымы ондай байланыстырды айқындап көрсетпей, сонымен қатар оларды кем түрде реттейді.

Көптеген ауыл шаруашылық өнімдерінің көбісінде жетіспеушіліктің болуы қоғамдық жұмыс уақытында орналасқан белгілі бір бөлігін анықтайтын және де әр бір түрдің ір тауарына шығын шығаруға қабілетті құн заңы жүзеге аспайды. Осыдан шығатыны, құн заңы еркін түрде іс-әрекет жасау үшін оны қатаң түрдегі орталықтандырылған «жүктен» арылту керек. Барлық қоғам масштабындағы нарықтық қарым-қатынастарға өту бұл мәселені шешіп, оны істейді.

Қалай алғанда да, нарықтық құрылымдардың қалыптасуы экономиканың аграрлы секторындағы қалыптасқан өндірісік қарым-қатынастар міндетті түрде қарсылық туындатады. Сонымен қатар, бұл құрылымда мемлекеттік ерекшеліктеріне негізделген және кезектеліп бағытталған ауыл шаруашылық саясатты жүргізуге қабілеті бар қиын мемлекеттік сектор болу керегін атап өтуге болады. Осы мемлекеттік мекемелер үлесіне келетін негізгі өндірістік қорлардың салмақты бөлігі тиесілі болса, экономиканың аграрлық секторында құрылған аса үлкен біртұтас қоғамдық өнімнің бөлігі тиісілі.

Сонымен бірге, аграрлық сектордың нарықтық қарым-қатынастарының анализі өндірістік қарым-қатынастарды, соның ішінде жеке меншіктік қарым қатынастарды да жетілдіруге көмек беретін жаңа сапаның элементтерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл аспектіде кейде адекватты емес өзін-өзі білдіру тәсілдерін табатын, жеке меншікті жүзеге асыру қиын және көп түрлі процес екені де өте маңызды. Эффективтілікте және өндіріс құралдарын қолданудыда ұқыпты болу, жер иесінің сезімін тәрбиелеу арқылы ауыл еңбекшісінің жеке және материалдық қызығушылығын жоғарылату тек қана еш бір деформациясыз, елемеу не бүлдірусіз нарықтық қарым-қатынастар арқылы келуге болады. Ауыл шаруашылығының еңбекшісі бұл «менікі», «мен онымен тікелей байланыстымын» дегенді түсінбегенше, ол өзін жұмысқа толық салып жұмыс істемейді. Жақында ғана Министрлер кабинетімен қабылданған бидайға мемлекеттік тапсырысқа байланысты қаулы да жоғары тұрған мекемелердің диктаты бойынша, жоғарыдағы жоба ескі салымының сипаттамасын сақтап отыр. Ең алдымен, қазіргі кезде бар жалақы қалыптастыру нормативтері нарықтық қарым-қатынастарды орнықтыруда онша жұмыс істемейді. Толық шаруашылық шығын мен өзін-өзі қаржыландыруға көшкенде, нарықтық қатынастардың жүйесі жұмысшылар үшін негізгі ынталандырушысы болып, жай ғана бұрынғысынша қала берді. Егер өнімді шығаратындардың қызығушылықтары қарастырылмаса, онда материалдық стимулдарды күшейтуді қайдан күтпекпіз? Аса зор әсер тек қана еңбекті өтеу мен ұйымдастыру формалары өзгеретін жерде ғана, экономикалық реформа жұмысшыға, қызметшіге жететін жерде ғана пайда бола алады.

Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қарым-қатынастар аграрлық секторға жататын тауарлардың жеке және жалпы құнының анализі мен сараптамасына негізделуі қажет. Бәрімізге белгілі нәрсе, ауыл шаруашылық өндірістің ерекшелігі өнімнің құны қоғамдық- қажетті шығындармен емес, құнарлығы жағынан ең төмен өндірістегі шығындармен анықталады және құралады. Дәл сондай жағдайда өсірілген бір түрлі тауарлырдың құнына байанысты ауыл шаруашылық тауардың жеке құнының төмендеуі ауыл шаруашылық өндірісінің эффективтіліктің ең маңызды критериі деп санауға болады. Бұл төмендеуді еңбекке бағытталған материалдық және моральді стимулдармен қосып, байланыстырып көрсету керек. Осыдан кейін соңғылары үнемі ауылшаруашылығының жетілдірілуіне ықпалын тигізетіндей болуын сияқты нәтижеге жетуі керек [24].

Мемлекеттің ауылшаруашылығындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру ерекше тарихи жағдайларда орындалып, басқа елдердегі даму процессінен көптеген жақтарымен ерекшеленеді. Олар өндірістік қатынастардың одан бұрын қалыптасқан жүйесінің кеңеюі мен өсуінің нәтижесі ретінде пайда болады және дамиды. Сондықтан өндірістік қатынастар мен өндіруші күштердің ішкі дамуының өнімі бола алмайды. Нарықтық қарым- қатынастар басым бола алмады, басынан бастап шектеулі қоршаулар қойылып, құрылған өндірістік қарым- қатынастарда бағынышты күйді алды. Бұл жағдай олардың дамуының шектеулі мүмкіндіктерін алға қояды, осыған сәйкес кеңейтілген өндірістің бұл кезеңінде туындайтын мәселелрді шешу қабілетсіздігі айқындылады, жүйе құрушы тәртіптің функциялларын орындауы айқындалады. Кейбір жағдайларда капитал нарығының жоқтығынан республиканың маңызды ішкі ресурстары белгілі бір орында пайдалы қолданылуды таппайды және сондықтан ол не тезавриренеді, не болмаса жақын орналасқан шет елдерге шығарылады.

Нарықтық қарым-қатынастардың қалыптасу процессі объективті болып табылады. Сонымен бірге, нарықтық қарым- қатынастарды жүзеге асыруда адамдық фактор үлкен рөл атқарады. Нарықтық қарым – қатынастарға көшу жағдайында, жекелік қарым-қатынастар плюрализмі ауылшаруашылық өндірісі мамандарының функциялары мен рөлін тікелей өзгеріске ұшыратады. Екіншіден, ауыл шаруашылығындағы нарықтық қарым- қатынастары жоғары квалификациясы бар мамандарға, әсіресе экономикалық қызметтердегі мамандарға қойылатын талаптарды айтарлықтай көтереді. Әр түрлі экономикалық мәліметтерді қабылдау органдарының соңғылары мен олардың жүйелілігі шаруашылықтың барлық деңгейлеріндегі нарықтық қарым – қатынастарды енгізудің әсерлі, ұтымды рычагіне айналу керек. Дәл осы шаруашылықтың барлық деңгейлеріндегі экономикалық қарым-қатынастар болуы жөн. Дәл осы экономикалық қызмет ауыл шаруашылығында еңбекті ұйымдастырудың одан да жетіліп ұшталған пішіндері арқылы меншіктің жаңа қарым–қатынастарын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге бағытталған. Екіншіден, қазіргі кезде барлық жерде жоғары білімі бар ауыл шаруашылығының мамандарының қажет еместігі байқалады. Жоғары ауыл шаруашылығының консервативтілігінің негізінде, сонымен қатар оның материалды-техникалық базасының әлсіздігінен дайындалған мамандар көбінесе өндірістің тез арада өзгеретін талаптарға сай бола алмай, жауап бере алмайды, ауыл шаруашылығы мекемелерінің өзіндік жұмыс істеу белең алып жатқанда, оперативті шешімдер қабылдай алмауы және сұраныс пен тұтыныстың динамикалық ара қатынасына жауап қайтара алмайды. Бұдан басқа, жас мамандар белгілі бір өндірістік және әлеуметтік- тұрмыстық тапсырмаларды шешуге үйретілмеген, адамдармен жұмыс жасап, олардың білімдері тек идеология мен теорияға негізделгенің, бағытталғанын анықталады, әрине, қазіргі ауыл шаруашылық тапсырмаларынан тым алшақ болады. Үшіншіден, көрсетілген мәселелер негізінде бір факт жатыр: ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының түлектері өндірісте олардың мамадандырылған білімдері мен квалификациялары мен атқаратын функциялары сәйкес келмейтіндігі, аграрлық сектордың нарық мекемелеріне көшу жағдайында жоғары ауыл шаруашылық білімнің девальвациясына алып келеді. Осыдан кейін, ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарында мамандардың дайындығын ақылы түрде жүргізуі коолхоздар мен совхоздарды мамандардың саны мен сапасына рационалды түрде келуге мәжбүрледі. Әрине, жақын уақытта нарықтық қарым – қатынастар олардың зоналық бағытталған дайындығын талап еткізеді. Солтүсік Қазақстанның бірқатар шаруашылықтарында жүргізілген анонимді әлеуметтік зерттеулер шаруашылықтарда мамандар артық екенін көрсеткен болатын. Бір шаруашылыққа 50 маман – бұл молшылық болып анықтлды.Олардың кейбіреулерінде олардан 3 есе қысқартылды, алайда бұдан олардың шаруашылығы жаманырақ жұмыс жасамады.

Ұзақ жылдар бойы нарықтық экономиканың мәселелерін зерттеудің қажеті жоқ деп есептелініп келді, себебі нарық социолизм табиғатына жат деп есептелініп келді. Батыс экономикалық ой бұл мәселеге басқаша келді, ол керісінше нарықты толықтай зерттеу бастады. Нәтижесінде өндірісті реттеудің, тауарды айналымға салудың жаңа концепциясы алға қойылды, ал бұл өз кезегінде маркетинг ұғымының мазмұнын құрайды. Маркетингтің пайда болуы осы ғасырдың 50-ші жылдарының басына келеді. Совет экономикалық ғылым объективті және субъективті себептерге сай батыс экономикалық ғылымға қарағанда бұл теорияның негізін айтарлықтай критикамен қарсы алды.

Маркетингтің негізгі идеясы ең ықтимал сатып алушының қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Көбінесе бұл нарықтағы тауарлардың артықшылығы жағдайындағы тауарды қайта өндіру кезінде болатын. Өкінішке орай, біз әлі де болса мұндай артықшылығы бар нарықты көрмейміз. Алайда, бізге шет елдердің тәжірибесін қолданып, «сабақ алу» аса пайдалы болар еді. «Велосипедті қайта ойлап таппас» үшін Жапония да өз кезегінде өзінің әлеуметік-экономикалық дамуында дәл солай жасаған еді.

Экономиканың аграрлық секторындағы нарықтық қарым – қатынастарды ұйымдастыру кезінде біз ең алдымен ауыл шаруашылық өнімдерді тұтынушының сұранысын бірінші орынға қоюымыз жөн. Бүгін ауыл шаруашылығына адамға «бетімен» тұрғызылған, қазіргі материалды- техникалық база керектігі баршамызға мәлім. Ауыл шаруашылық мекемелердің бәрі де қымбат және сенімді емес техникадан бас тартқан болатын. Қазір олар тіпті қымбатын да ала алмайды, себебі көтермелеп сату бір дұрыс жолға қойылмаған, ал орталықтандырылған техниканы бөліп жарату басқару саласының амьицияларынан тіптен бұзылған. Экстенсивті аграрлық сектордың үлкейіп бара жатқан шығындары икемділік пен мобильділігінен айырылған, ауыл шаруашылық өнімдерінің тұтынушыларының да, өндірушілерінің де қызығушылықтарын санамайды. «Саны бар, сапасы жоқ» өнім өндірушіден біздің сұранысымызды қанағаттыратын өнім өндіруге көшу баяғыдан бері істеліну керек еді. Ф. Котлер «акцентті өнім мен өндірушіден коммерциялық күшке, тұтынушыға және тұтыну проблемаларына көбірек бағытталу мен әлеуметтік этикаға көшу» қазіргі кез маркетингтің мазмұнын құрайтының айтуы да кездейсоқтық емес.

Жеке меншіктің плюрализм пішіндерінің пайда болуына байланысты қоғам (мемлекет) мен жеке мекемелер қарым – қатынастары туралы сұрақтар жаңаша көрінеді. Біздің түсінігіміз бойынша қоғам мен мекеменің қарым –қатынастары өндіріс құралдары мен табиғи ресурстар қоғамдық (халықтық) меншік дегенге негізделуі керек. Өндіріс құралдары (жерден басқа) мекеме ұжымымен матып алуынуы әбден мүмкін. Әрине, мекемелер толық моральді, экономикалық және табиғи ресурстарды қолдануына байланысты қоғам алдындағы басқа да жауапкершіліктерді алуға міндетті. Жауапкершілік шаралары барлық еңбек ұжымдарының талаптарына бірдей болады. Нарықтық қарым – қатынастар ауыл шаруашылығының жеке бөлігінде оның жалпы бөлінудегі орнына: мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, және де т.б. шаруашылықтарды есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс. Еңбекті бөлу жүйесінде орын мен рөлдің бөлімшелері оған оперативті- шаруашылық жеке жұмыс атқыруға қабілеттілігін алға тартады. Бөлімше ішіндегі нарықтық қарым-қатынастарды қалыптастыру жағдайларындағы жұмысты ұйымдастырудың негізгі қағидалары материалды және моральді жауапкершілік пен бөлімшенің ішіндегі де. Бұл қағидалар қызметпен байланысты белгілі бір көрсеткіштер мен қосымша шарттар бойынша мадақтамалар мен көтермелер арқылы жүзеге асырылады. Бұдан басқа ауыл шаруашылық өндірісінің интенсификациясы нарықтық стимулдарын ұйымдастыруға экономикалық қызығушылықтар жүйесіндегі тікелей әсер етеді. Екіншіден, бұл өзгерістер мекеменің өзінде, оның мүшелері ішінде болды. Екіншіден, еңбекке деген материалды және моральді стимулдар үйлесімі болу керек. В.И. Ленин осыған орай: “Жеделділікті қалау, тұтынушылықты қалаумен бірдей. Олай болмаса, жеделдік- арман, бұлт, ал біз болсақ материалистпіз”. Ал орталық жоспар жасаушы органдар мекемелерді, белгілі бір пропорцияларды басқару емес, нарық параметрлерін реттеуші (бағалар, банктік процент, салық ставкалары, тарифтер) болады. Құн, объективті нарық пропоциялар заңын бұзбай, орталық органдар белгіленген рычактар арқылы бір өнімді ынталандырса, екіншісіне шектеу қоюы мүмкін.

Қазақстанның ауыл шаруашылығында жалға алу формалары кең өріс алған. Егер 1988 жылы тек совхоз бен колхоздардың 27%-ы жалға алған, ал 1992 жылы бұл сан 93,9%-ке жетті. Сонда да оны барлық өндірістік процесстерде қолданылатын шаруашылықтардың саны жүйелі ретте өсіп отырды. 83% артық аудан мен 63% негізгі өндірістік қорлар жалға алынған болатын.

Республиканың қазіргі даму периоды тәуелсіз халықтық экономикамен, ұлттық мемлекеттілікті тұрақтандырумен сипатталады. Шынайы экономикалық тәуелсіздікке жету жолындағы проблемалардың бірі өндіру капиталының, қазіргі заман технологияларының, техникалық білім мен тәжірибенің жетіспушілігі. Қазіргі әлеуметтік- экономикалық құрылымдық жағдайда жылдам экономикалық даму үшін тек қана ішкі ресурстар арқылы қол жеткізуге болмайды. “Өндірістің кейбір салалары капиталистік өндірістің баыснда да екйбір жекелеген адамдардың қолында жоқ капиталды талап етеді”. Шетел капиталын оның жаңа технологияларымен тартусыз экономиканың әрі қарай дамуы өте қиын болады.

Кәсіпкерлік жүйесінің даму тенденцияларын түсіну үшін маңызды сұрақтардың бірі ұлттық мемлекет пен шетел кәсіпкерлігі арасындағы қарым – қатынастар болып келеді. Қазақстанда нарықтық қарым – қатынастар әлі дамымағаны біелгілі, себебі ұлттық капитал жоқ, сондықтан да шетел серіктесі әдеттегідей не жеке мемлекет, не болмаса қажетті қаржылай ресурстары бар жеке мекемелер болып келеді. Мемлекеттің біріккен кәсіпкерлікке қатысуы шетел капиталын, шетел кәсіпкерлердің іс-ірекеттерін бақылауға алуға жол ашады. Объективті түрде шетел капиталы максималды табыс табуды көздейді, ал ұлттық мемлекет шетел капиталын өзі көздеген мақсатқа жету үшін қолданғысы келеді, яғни бұл жердегі көздеген мақсаты - шынайы экономикалық тәуелсіздікке жету. Осыдан шығатыны, әрине мұндай жағдайда мемлекет тарапынан бір жағынан, ал шетел капиталы екінші жағынан бір- біріне қарсы келетін кездері болады. Ол келіспеушіліктерді шешу үшін әр түрлі біріккен кәсіпкерлік ұйымдастырушы құрылымдарын жасау керек, мәселен олар аралас мекемелер, аралас компаниялар, фирмалар және т.б. Қазақстан мемлекетінде мемлекет шетел капиталын қабылдау талаптарын қояды. Сондықтан да аралас мекемелердің құрылуы мен олардың дамуы ұлттық экономика қызығушылығына байланысты мемлекеттік бақылаудың көрінуі болып табылады. Республикадағы негізгі инвесторлар көп ұлтты корпорациялар (МНК), АҚШ, Англия, Жапония, Иран. Шетел инвесторлар ең алдымен өздерінің капиталдарының сақталуын бақылайды, сондықтан капитал салудың кепілдіктерімен байланысты сұрақтар олар үшін өте маңызды және өзекті болып табылады. Тек қана кепілдіктерлі мемлекет тарапынан алғаннан кейін ғана өз капиталдарын салады. Бірлескен мекемелерге мүше болу бір жағынан бұл мәселені шешуге көмектесіп, жеңілдетеді, себебі ұлттандыру қаупін азайтып, шетел капиталына кедендік протекционезмнен, мемлекеттік қолдаудан айтарлықтай кіріс әкеледі. Бірлескен кәсіпорындарында мүше болып, шетел капиталы өзінің “қайта ұйымдастыру қызметін” орындайды, рентабельді емес өндіріс қысқарып, техникалық жағынан қарастырғанда үздік өндірістік процесстер енгізіледі.

Шындығында да, республикада қалыптасқан жағдай бізге шаруалардың жерге, ауыл шаруашылық өндіріс құралдарға заңдық маңыздылығы болса, ал оларды жүзеге асыру үшін экономикалық жағдайлар жоқ екеніне куә. Әрине, экономикалық реформаны ауылда жүзеге асыру бірнеше онжылдықтарға созылмақ, ал шаруашылықтың нарықтық формалары күшті мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Бұл қолдаудың негізгі приоритетіне аграрлы құрылымдардың әлеуметтік бағытталуын қоюға болады. Біздің ойымызша, ауыл шаруашылығындағы нарықтық қарым – қатынастарға көшу дайындалмаған нарықтық жерге секіріс болмауы керек, тек кезектелген эволюциялық сипатын алу керек. Бұрынғы СЭВ елдерінің ауыл шаруашылық өндірістегі дамудың экономикалық реформалар тәжібиесі аграрлық секторда нарықтық қарым- қатынастар тез енгізілмейді, алайда бірінші кездері мұнда нарыққа өту үшін жақсы жағдайлар бар екені де мәлім: монополиялық құрылымдардың тіптен аз болуы, тұтынушы нарығымен жақсы байланыс орнатуы мен өзгерістерге ұтымды жауап беру, жеке шаруашылықтардың айтарлықтай бөлігі, мекемелердің оперативті- шаруашылық өзіндігі. Мемлекеттің қатысуы шектеулі болды. Бірақ ең алғашқы нәтижелер аталғандар өзінен-өзі жүзеге аспайтынын көрсетті, ал мемлекеттің анықтаушы рөлін елемеу керекті әсер берген жоқ.

Фермерлерді құрайтын класстың ерекшелігі аграрлық сектордың экономикалық дамуының жетекші қоғамдық күші бола алмайтындығында қорытындалады, мұндай жағдай Батыс елдерінің капиталистік даму басынды капиталистер классымен болған. Екіншіден, себебі, фермерлердің үлкен ауыл шаруашылық объектілерді қаржыландыруға керекті капиталы жоқ, ауыл шаруашылқ корпоративті ұйымдастыру тәжірибесі жоқ, жақсы ұйымдастырылған қаржы жүйесі жоқ.

Міне, осылай меншіктің қарым –қатынастарын өзгерту жеке меншіктен мемлекеттік меншікке дейінгі әр түрлі фомалар арасында бәсекелетік құруға негізделген. Қалыптасқан жағдайға байланысты ең сенімдісі болып адам өндірістің негізгі иемденушісі өндірістің шынайы иесі және оның эфективті жұмыс істеуге қызығушылығы бар болғанда ғана табылады.

70 жылдан артық даму қазіргі кезде өндіріс нәтижелері мен құралдарын иемденетін белігілі бір форма толықтай дұрыс леп айту қателік. Сонымен қатар, ең ұтымды форма ол меншік формаса екені айтылып, екенін, бірақ өндірістің номиналды, өтірік иесі емес, сонда шынайы, негізгі адам айқындалып, ал өндірістік қарым-қатынастардың өзі өндірістік күштерді болашақта ұстай алмай, жіберуге тура келетінің байқауға да болады. Мысалы, энергетикалық өндіріс, теміржол, ауа көлігі үшін мемлекеттік формасының ең ұтымдысы, ал ал ұлттық шаруашылықтың басқа салаларына- жеке меншіктен мемлекеттік меншікке дейінгілері. Сондықтан нарыққа өту жағдайында және нарықтық қарым – қатынастардың басшылығында болашағы бар қарым – қатынастар көбінесе меншік тәрізділері, олар көбінесе қоғам мүшелерінің еңбек белсенділігін, қоғамдық өндірістің эффективті кіріспесіне бағытталған кәсіперлікті ынталандыратын.

Сонымен бірге республикада мұндай жағдай белең алуда: жаңа иемденушілер тиімді шаруашылықты әлі де қамтамасыз ете алмайды, ауыл шаруашылығы жұртшылығының негізгі қабаттары нарықтық экономикаға көшудің жақсы жақтарын көруде, тағы да белгісіз бір уақытқа көшірілуде.

Ауылда меншік пен шаруашылықтың барық формаларын барлық жақтан қолдау, олардың тең дәрежедегі дамуы, қала мен өндіріс қарым – қатынасындағы экономикалық паритетті орнату ауылдың қайта жаңдануына, ауыл шаруашылығында өндірісті көбейту[25].

Экономикалық қайта жандану кезінде республиканың ауыл шаруашылығында екі негізгі ерекшелік байқалды. Біріншісі – бағытталған аграрлық реформаларды жүргізуге қабілеті бар және мемлекеттік меншікке негізделген, мемлекеттік сектор анықтаушы рөлінде сақталатын реттелетін нарықтық қарым – қатынастар мен әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономиканың қалыптасуы. Екіншісі – кәсіпкерлердің пайда болып жатқан класс көбінесе сатушылық сипатқа ие. Ол капиталын саудаға қосуға, қозғалмайтын мүлікті сатып алу, қызмет көрсету аймағанда, яғни қызметтің түрлері: капитал тез жиналатын ұсақ қосылымдар бола алатын, өзгеретін жағдайларға бейімделіп, тез өзін-өзі ақтайтын. Бірақ ұлттық шаруашылықтың құрылымын жақсартпайтын, керісінше жинақтың салыстырмалы көп емес мүмкін жинақтары бар іс-әрекеттің бұл сферасы құрылған әлеуметтік- экономикалық құрылымдар консервациясына көмек көрсетеді. Ең кемінде бұл класс тұтынудың ең болмағанда өндірісті ұйымдастыруға қабілетті, ал дәл осы кезде экономика электронды – энергетикалық мекемелерді, базалық өнімнің түрлі түрлерін өндіруді ұйымдастыруды, машина жасауды, химиялық өндірісті т.б. қажет етеді.
Бақылау сұрақтары

1. К.Маркс меншік ұғымын қалай түсіндіреді?

2. ҒТП меншік қатынастарына қалай әсер етті?

3. Әкімшілік-әміршіл жүйе ұғымына сипаттама бер.

4. Ауылдағы нарықтық қатынастарды орнату қандай мәселелерді шешуге мүмкіндік береді?

5. Ауылшаруашылық маркетингі ұғымын түсіндіріп бер.

6. Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына шолу жаса.

7. Шет елдегі жеке меншіктің қандай ерекшеліктері бар?