Фермерлік (қожалық) шаруашылықтың қалыптасуы

2.2 Фермерлік (қожалық) шаруашылықтың қалыптасуы.

Ресей империясының ауыл шаруашылығы қауымдық жерді пайдалану негізінде дәстүрлі дамыды. Бұл жағдай, шаруалар шаруашылығы мен нарықтық қатынастардың бұл сферада дамуына кедергі болды. Әсіресе, бұл жағдай, нарықтық қарым - қатынастар пен ауыл шаруашылық ортада дамуда кедергі жасады. Қауымдық жер иелену жерде шаруашылық түрлерін барынша прогрессивті шаруаларды пайдаланудың бұрынғы дәстүрлі түрін сақтауға көмектесті.

Бұған қарамастан, нарық күші үлкен қиыншылықпен крестьяндық шаруашылықтың дамуына жағдай жасады. Бірақ қауымдық жер иелену бұл процесте өзіндік із қалдырмай қоймады. Сондықтан, нарықтың дамуына, сондай-ақ Ресей экономикасындағы аграрлы сектордағы крестьяндық шаруашылықтың дамуы өзіндік қасиетке ие болып, спецификалық ерекшеліктерге толы болған.

Ауылшаруашылықта нарықтық қатынастың орнығуының бір формасы сияқты - крестьяндық шаруашылықтың пайда болуы маңызды спецификалық процесс болды. Сондықтан қазіргі жағдай үшін тарихи процесті талдау маңызды болып саналады. Ресей патшалығында ауыл шаруашылығы экономиканың жетекші саласы болып саналады. Сонымен бірге өндірістің басты құралы - жер сатып алу-сату обьекті болып сирек саналды. Заңға сәйкес, жерді мекендерді мемлекеттік қызметте сіңірген еңбегі үшін үлестірілді. Ауылшаруашылық өндірушілердің көбісі жерді жеке меншікте емес пайдалануға ұстайтын болатын. Алым мен барщина ретінде жер үшін төлем төленді. Шаруалар арасында да өзіндік тізбектік кепіл болатын. Негізінде, шаруа екі жақтан қысым көрген, бір жағынан- басыбайлы ірі шаруа иелері , екінші жағынан- қоғам.

Нарықтың дамымауы, экономикалық қатынастардың натурализациясы ерікті екі есе шектеумен шаруалардың бәсекелестік тауарөндірушілер ретінде ауылшаруашылық өнімдері нарығына шығуын жауып тастады. Бірақ он тоғызыншы ғасырдың өзінде экономикалық императивтерді ірі жер иеленушілер шаруашылығы ретінде талқылады. натуралды оброк ақшалай оброкқа өзгертіле бастады. Осы кезеңде жер нарығы да қалыптаса бастады, оның бір үлгісі әкімшілік жерлерді көбшілік саудада сату болып табылатын.

Тарихшы С.М. Соловьев айтуынша «Александр екінші билігі кезінде, императордың өзінен және оның отбасынан бастап барлығында николай түрмесінен босау арманы болатын». Крестьяндық құқықты жою жаңа пайда болған реформалардың арасында ең бастысы болатын. Бұл заң 1861 жылы 19 ақпанда Александр екіншімен бекітілген және өзіндік үш басты сұрақ «Қағидаларынан» тұратын, олар: 1) крестьяндардың помещиктерден тәуелділікті жою; 2) крестьяндарды жермен қамтамасыз ету және крестьяндық міндеттілікті өтеу; 3) крестьяндық жұмыстарды өтеу. Крестьяндарға «азат ауылдың тұрғы» құқығы берілді, бірақ өз жерімен ауылдық қоғам рұқсатынсыз еркін пайдалануға тыйым салынатын. Қоғам уақыт өте жерді бөлек крестьяндар арасында бөлген, және де әрқайсысына садақаның берілуіне кепіл болатын. Шаруалармен алынған әтүрлі аграрлы- экономикалық аймақтың өнімдері шаруашылық ерекшеліктері мен топырақтың құнарлығынан тәуелді,жандық жер үлесі. Егер жер үлесін шаруа реформаға дейін қолданып, норманы көтерді, помещик артығын өзінің пайдасына «жекешелендіру» құқығына ие болды. Крестьяндардың жерінің 40 % дейін «кесіктер» сияқты жеке аудандарда құрады.

Шаруаларға жерді тапсыру шарты болып дворяндарға төлем төлеу болды. Мемлекеттік қазына өзіне 80% шығынды алды. Сонымен бұл сомаға жер кепілдігі үшін дворяндық қарызды шығарып тастау енді. Мемлекеттік шығын крестьяндарға несие ретінде берілетін, оны өтеу уақыты 49 жыл, жылдық табыстан 6%. Ресей империясының ауылшаруашылығында нарықтық қатынастың дамуы тұтастай алғанда, сатып алу төлемі тежеледі, крестьяндардың шамалы үлестері, жер кесіктері, ірі помещиктіктік жер иелену, жер үшін қауымды қайта жасау 1861 жылғы реформаның маңызы бойынша сақталды. Осындай жағдайдың нәтижесі болып келесі факт орын алады: а) жері тар болған крестьяндар жерді помещиктерден жалға алды. Төлемақы ретінде крестьяниндер помещик жерлерін өздерінің құрал жабдықтарымен өңдеді. Осылай өңдеу пайда болды; б) крестьяндардың аз бөлімі өз үлестерін тастап қалаға табыс табуға кетті, осылай жұмысшылар класын толықтырды немесе батраққа айналып, помещиктердің шарушылықтарында еңбекақыға жалданды. Сонымен, Ресей ауылшаруашылығының он тоғызыншы ғасырдың соңы жалданбалы еңбек күшімен танымал болды.

Капиталистік қатынастардың қалыптасуына, сондай-ақ фермерлік (крестьяндық) шаруашылық қатынасында да басқа реформалар ықпал етті. Әсіресе 1860 жылы Мемлекеттік банктің ашылуымен, сондай-ақ коммерциялық акционерлік банктердің (1864), бақылау палатасы (1864) - жергілікті мемлекеттік бақылау мекемесі. Мемлекеттік банк сатып алу операциясын өткізді, ал мемлекеттің қаржылық қаражатпен биліктің тәртібін мемлекеттік бақылау есептері мен мемлекеттік тізімді көпшілік алдында жариялау дәстүрімен толықтырылды. Өзінің белгілі шектеуіне қарамастан Ресей ауылшаруашылығында капиталистік қатынастың дамуы үшін крестьяндық реформа 1861 жылы белгілі жағдай құрды.

Ресейде ауылшаруашылығында тауар қатынасының дамуы, егін шаруашылығы мен жерді пайдалануды жекешелендіру қажеттілігі бұрын жүзеге асыру бірінші кезең болды. Ресей бойынша өздік шаруашылыққа крестьяндардың үлкен тартуын крестьяндардың ісі бойынша губерниялық және уездік комитетте С.Ю.Витте өткізген сұрақтар көрсетті .

Бірақта 1861 жылғы реформа өз бетімен өнім өндіретін өндірушілерге ауыл шаруашылықта толық қанды жол аша алмады. Реформа нәтижесі жерді крестьяндарға (жеке меншікке емес) үнемі қолданысқа беру болды. Осылайша бұл реформа қауым арасында қарым-қатынасты жақсарта түсті. Александр екінші жерге жеке крестьяндардың ұсақ жеке меншігін дамыту жағында қауымды біртіндеп реформалау қатынасын кейбір көздер бойынша қорытынды шығаруға тырысты. Алайда оның ізбасары Александр үшінші бұл реформаны қолдамады, қайта контрреформаларды өткізе бастады.

Жиырмасыншы ғасырдың аяғында Ресей қаржы министрінің табандылығы мен үлкен саналы әрекетінің арқасында жер иелену қауымының кейбір қопарылыс үрдістерін С.Ю. Витте бастаған болатын. Ерекшелігінде, ауылдық қауым крестьяндардың жерлерін үлестіріп бере бастады. Бірақ шаруа бұрынғыдай бұл жерге билік құру құқығына ие болмады, қауымның келісімінсіз сата алмай ғана қойған жоқ, тіпті жалға да бере алмады. Осындай жағдай шаруада жерге деген иелік сезімі болған жоқ, осыдан оның құнарлылығын көтеру мақсатымен жерге инвестициялау кедергі болды. Сонымен мынандай қорытынды шығаруға болады, ғасырдың аяғында, әсіресе, ауылшаруашылығында, елдің экономикалық жағдайы нашарлады, ақыр аяғында 1861 жылғы реформаға сенбеушілік туындағандығын оған дейінгі логикалық қорытындыға әкелді. Жаңа реформаға объективті қажеттілік туындады.

П. Столыпиннің басты идеясында төрт негізгі әдет-ғұрыптардың өзара әрекетіне негізделуші аралас көп әдет-ғұрыпты экономика мен аударма болды: мемлекеттік, қауымдық, (ұсақ тауарлық) отбасылық-еңбек пен ірі жекелік қорытындыланды. Бұнымен соңғы салтқа П.Столыпин ауылшаруашылық өндірісін дамытуға ставка жасады.

Өз кезінде П. Столыпиннің ізін қуушы С. Витте шаруалардың қауымнан біртіндеп шығуын, нәтиженің соңында бұл үрдістің басылып қалуына әкеліп соғуын дәлелдеді. Зор күшінің беделімен қауым өзінің ең жақсы жұмыскерлерін жібергілері келмеді, ал оған лайықты қарсы сөйлеуші болмады. Сондықтан, шаруа сол бойы қауымға тәуелді болып қала берді. П. Столыпин бұл мәселені жақсы байқады. Осыдан қарсы салмақ ретінде қауымға мемлекеттің күшті әкімшілік жүйесін ұсынды .

Бұл реформатордың крестьяндық қауымға оралымды шешімі бар қазіргі жағдай үшін ерекше маңызды. П.Столыпин жеке ауылшаруашылық жетекшілерін ерікті біріктіруге мүмкіндігін жоққа шығармады, қауымдық қатынастықты күштеп бұзуға тырысты. Көп қырлы болып қалыптасқан жүйе өзіне Ресей ұлтының ерекшелігімен қатар (мықты мемлекет, ұжымдық қатынастың маңыздылығы, ауыл тұрғынының менталитеті жане т.с.с.), басқа елдердің нарыққа көшу тәжірибесін сіңірген болатын.

П. Столыпинның ыстық әрі ұзақ пікірталастары арқасында крестьяндық шаруашылыққа қоғам жүйесінен шығуына көмек етті, содан кейін кейбір жерлер бөлек иелер қолында қалды. Сонымен қатар, жерді кіші меншік иелеріне жеңілдікпен сату дамыды. Алыпсатарлық істермен күресу мақсатында басыбайлы банктер жұмысы күшейді. Нәтижесінде 1913 жылы 79,7% жерді сатып алушылар жекеменшік шаруалар болды. Реформа жылдарында шаруа крестьяндық банктің көмегімен 10 млн-ға жуық ондық жерді кепілге алды, сондай-ақ ауылда нарық қатынасын дамытуды ынталандырды.

Мемлекеттің жер тапшылығын жеңу мақсатымен Оралдан әрі бос жерлерге қауымнан шыққан шаруларды қоныстандыруға көмек көрсетті. Крестьян банкі қоныс аударушыларға төмен пайызбен 50 жылға дейін бөліп төлеуге ссудалар берді.

Әлемдік нарықта ауылшаруашылық өнімдеріне Ресей ұстанымдары күшейді. 1913 жылы 1901-1905 жылдармен салыстырғанда ауылшаруашылық экспорты 60%-ға өсті. Ресей бидай экспорты бойынша көшбасшыға айналды. Столыпиндік реформаның талдауы дәлелді мысал көрсетті, ауылшаруашылығын нарықтық қатынасқа көшіру мемлекет тарапынан қаржылай және белсенді құқықтық қолдау кезінде ғана белгілі нәтиже береді.

Оған қарамастан, 1906 жылдың 9 қарашадағы капиталистік бағыттағы Жарлық өмірде дәйекті түрде өткізілмеді, аграрлық реформаның басты мақсатына жетті. Ондаған жылдар нарықтық қатынастың дамуына кедергі болған сіресіп қатып қалған қауымдық жериелену талқандалды. Бұл ауылдық тауар өндірушілердің кәсіпкерлік қызметі үшін қолайлы жағдай құрды, аграрлық сектордың өнімділігін көтергенін біз көрсеттік, соңғы қорытындысында маңыздылыққа әкелді. Қызықтысы, ұсақ өндірушілер ерікті ассоциациясы сияқты жаңа негізде жаңарды. Мемлекетпен шаруаның экономикалық және құқықтық қатынастың шиеленісуі мен күрделелігіне қарамастан ресейлік ауылдарда шынайы нарықтық қатынастарды дамытуда столыпиндік реформа әрекетін берді, нәтижесінде олар толық экономикалық бостандық алмады.

Экономикалық бостандықпен байланысты, ауылдық тұғындардың кең қабаты психологиялық қорқыныш, ресейлік жағдайда ұжымдық шаруашылыққа тұрғындардың көпшілігінің дәстүрлі орналастыру болды, нарықтық шарушылықтың соңғы орнығуы үшін маңызды кедергі болды.

Ресейдің көп дәстүрлі экономикасына маңызды имплантировалық түрлерімен дәрежесі артта қалған ауылшаруашалағы бар өнеркәсіп ұйымы. Крестьяндық құқықтың жоюлуы шаруашылық экономикаға келеңсіз жәйіттер енгізді, ұсақталған жер үлесін ұсақтап қайта бөлу жер иелену прогрес қауымда кедергі болды, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру төмен болып қалды. Сатып алу төлемдері төмендеді және кейін жойылды (1886ж.) жан басына беру Крестьяндық жер банк мекемесі крестьян қоғамына көмек үшін және шаруашылық бірлестігі жекеменшік иелігіндегі жерді сатып алуда, сондай-ақ Бумге қаржы министрлігімен крестьян шаруашылығын жақсарту үшін қолданылған шара, тиісті нәтиже бермеді. Крестьяндық шаруалардың жағдайы нашарлай берді. Елдегі аштыққа, Еуропа елдерімен салыстырғандағы өнімнің төмендігі үш есе артқанына қарамастан Ресей елі нан экспортерының ең ірісі болған, оның бағасы 1870-1880 ж.ж. күрт төмендеді. Бумгенің ізбасары қаржы министірінің лауазымында болған академик Вишнеградскийдің айтуынша- «тойып жемесек те, сыртқа шығарамыз» болған. 1891-1892 жылдары болған крестьяндық шаруашылықтың жағдайы аштық пен құрғақшылық, орталықтардың мардымсыз қорлары он тоғызыншы ғасыр соңында халық пен мемлекет басшылығына мәлім болды.

1902 жылы С. Виттенің төрағалық етуімен «ауылшаруашылық өнеркәсібінің қажеттілігі туралы ерекше кеңес» құрылып, ауылшаруашылық өндірісін дамытуды тежейтін қауымның жер үшін шектелуінің қорытындысына келді. 1906 жылдан 1911 жылдары Ресей министрлері кабинетінің төрағасы П.А. Столыпиннің басқа мемлекеттік қайраткермен шара қолданып жағдаятты өзгерту үшін практикалық әрекет етілді.

Столыпиндік реформа Ресей империаясының шеткері аймақтарында жеке алғанда Қазақстанда ауылшаруашылық өндірісті дамыту үшін берді. Шексіз кең байтақ Қазақстанның жеріне ауылшаруашалығының жерін тағайындау шартының жеңілдігіне ұсыныс экономикалық дамудың маңызды бағыты. Бұл Қазақстанға европалық негізінен орыстар мен украин халықтарын (әсіресе Ресеймен шекаралас аудандар) қоныстандырудың бірінші кезеңі болды. Оралдан әрі крестьяннің ең жақсы бөлігін іздеушілер ағылды. Аса ауыр әділетсіз қауымның қысымынан қашқандар аз болмады. 1907-1911 жылдары Солтүстік Қазақстан территориясы бойынша өткізген темір жол Ресейден Қазақстанға миграция үрдісі тіпті күшейе түсті. Қара топырақты құнарлы жерге крестьян халықтары отбасыларымен келіп жер алды. Крестьяндардың маңызды бөлігі крестьян банкінен ссуда алды.

Бір қызығы жаңа бос жерлерді игеру жергілікті қазақ өкіметі мен Ресейден қоныс аударушылар арасында ынтымақтастық көрінеді. Сол кездің өзінде қоршаған орта туралы қамқорлық көрінді. Жеке алғанда «Тобыл, Үй, Тоғызақ және басқа өзендерінің бойында дәнді дақылдар егу үшін ірі жер жырту жұмысын жүргізуге болмайды, сондай-ақ 12 шақырымдай көрсетілген өзендерге жақын малшаруашылық фермасын салуға болмайды, шабындықты, су ресурсы мен судың тазалығын сақтау « жұмыстары [18].

Әлбетте, Орал жерлерін игеруден тиімділік өзін көп күттірген жоқ. Біріншіден, жаңа тың жерлер биік астық, сапалы бидай берді. Екіншіден, аграрлы реформаның шетсіз кең Ресей жерінде жылжуы халықтың ресурстары мен барлық жаңа территорияларындағы ауылшаруашылық айналым еліктірді.

Қазақстан он тоғызыншы ғасырдың аяғы мен жиырмасыншы ғасырдың басында негізінен Ресейдің шеткері аймақтары патриархалды болып қалғаны белгілі. Тауарлы- ақшалай қатынастың болғанын жоққа шығару дұрыс болмас еді. Бірақ олар шектеулі болды. Тауар өндірісі ауыл шаруашылығында тұйық болды. Қазақстан ресейлік нарыққа аз тауар өнімдерін қамтамасыз етті: нан, ірі қара мал, қой мен ешкі, жылқы, тері, шамалы болса да аң терісін және т.б.

Бірақта бұндай жеткізілім нәтижесін өкіметтің феодал- байлары мен атақтылары көрді, ал ауыл еңбеккерлері ақшаны көрген жоқ деуге болады.Олармен есеп ескіше туыстық қатынас негізінде немесе болмашы ғана есеп жүргізілді.

Осылай, столыпиннің реформасы қазіргі уақыт үшін уақытында қайта жаңарту өткізу қажеттігін түсіну маңызды сабақ болды, оны кейінгіге қалдырмай және мерзімін созбау керек. Өкінішке орай, Столыпин реформасы бірінші әлемдік соғыс пен қазан революциясы кезінде доғарылды.

Столыпиндік реформа Қазақстанда феодалдық–патриархалдық қатынастың бұзылу үрдісіне шешуші әсер етті. Біріншіден, бүкіл Ресейдің шаруашылық өмір айналымында жергілікті тұрғындарды тарта отырып, капиталистік өндіріс қатынасы қозғалысын кеңінен күшейтті. Қазақстан территориясында он тоғызыншы ғасырдың соңы мен жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде қазба өнеркәсіп шаруашылық түрлерінің жаңа формалары (мыс кеніштері, көмір карьерлері) пайда болды, сондай-ақ жаңа пайдалы қазбалар іздестіру жұмыстарын жүргізілді. Екіншіден, Ресейдің европа бөлігінен келген қоныс аударушылар өндірушілік- экономикалық қарым-қатынастырға, ақшалай-өнім функционалді қатынастармен байланысты айырбас процестерінің күшеюіне, сондай-ақ түлік күшін жалдау сияқты ескі патриархалды өмірге жаңашылдықтар енгізген. Содан басқа жергілікті тұрғындар ауылшаруашылық кампаниялардың уақытша жұмыстарына (егін егу, шөп шабу, жинау) жалданатын, соның арқасында олар аз да болса тірідей немесе ақшалай жалақы алатын. Үшіншіден, тұрғындарды қанаудың бай -феодалдық түрін бұзуға келген істің ережесі сияқты, қазақ тұрғындарының кедейлер табының арасында наразылыққа әкеліп соқтырды. Жергілікті феодалдардың езгісіне шыдамай кейбір кедей отбасылар батырақтар мен қоныс аударушыларға жақсы жер үлесін іздеп кетті. Төртіншіден, Қазақстанда тауар өндірісінің түрлерін біртіндеп енгізу патриархалды – феодалдық өмір үрдісінде жаңалық енгізу маңызды өзгеріске әкелді. Тұрғындарды қанау әдісін қолдану, рулық байланысқа құрылған тәуелділік керекті тиімділікті бермеді. Өз кезегінде сыйымдық ресейлік нарық түрлі ауылшаруашылық өнімдерінің үлкен көлемін талап етті. Бұдан басқа жергілікті қазақтар орыс қоныс аударушыларының экономикалық тәуелсіздігі мен ерікті өздік өмірін көрді. Сондықтан бұрынғы патриархалды-феодалдық құрылысты жою осы факторлардың әсер етуінен болды. Бірақта жергілікті атақты адамдар және ресейлік мемлекет қазақ тұрғындарының қанаушы таптарының құқықсыз жағдайын сақтауға құштарлық танытты. Осы сияқты ережелердің заңдарын нығайту мақсатымен жергілікті өкімет өкілдерінен патшалық үкіметке адалдығы туралы жазбаша міндеттеме алды: «алдағы уақытта қазақтар арасында заңға қарсы әрекеттер жасамауға, екі ұлттың арасында құрылған бейбітшілік пен достықты қастерлеп сақтау және ұрлық пен тонаушылықты болдырмауға; саудагерлер керуенмен біздің қонысымыз арқылы өткен кезде оларды қыспақтан күзетіп және қажет болған жағдайда қорғауға, міндеттенеміз.

Жоғары айтылғандардың барын мүлтіксіз орындауға ант береміз және азғантай кемшіліктер үшін алланың қаһары мен мемлекет басшыларының қатаң сөгісін мойынмен көтеруге дайынбыз» .
Бақылау сұрақтары

1. Фермерлік (қожалық) шаруашылықтың ұғымын толық ашыңыз.

2. Фермерлік (қожалық) шаруашылықтың қалыптасуы қалай жүрді?

3. Столыпин реформасын қалай түсінесіз?

4. Столыпин реформасының мәнін толық ашып, сипаттап беріңіз.

5. Фермер (қожалығы) шаруашылығының қалыптасуы қандай кезеңдерден өтті?

Жер қатынастарының жүйесінің бір қалыпты нарықтық құрылуы, сөзсіз, тірек элементі болып табылады, ал мұнсыз аграрлық саланың өркенделуі мүмкін емес. Бұл тұрғыдан жерге деген меншіктің әр түрлі қатынастары туралы сұрақ туындайды. Көп жағдайда бұл мәселені шешуде, біздің көзқарасымыз бойынша, басты роль жеке меншік иегерлеріне берілуі сонымен қатар нарық шаруашылығының механизмімен әбден үйлесімді басқа да жер меншігінің альтернативті формаларының төмендеуі еш себесіз.

Ауыл шаруашылығында бәсекелестiк - нарықтық қатынастардың өрлеуі кезінде жердi тезiрек жекешелендiрудiң талпынысы жеке меншіктің басты рольде гипертрофировалуы логикалық салдары болып табылады, соның нәтижесінде жаңа жеке меншік иелері өз меншіктерін сату-сатып алу құқығына хақылы болады. Бұл жолдаға әсіресе фермерлік шаруашылығының жақтаушылары разы. Фермерлікті ең тиімді және ең қажет форма ретінде қарастырып, олар жер меншік қатынастарының дамуын теке қана жекешелендіру жалғыз жолы не болмаса соғын апаратын жолы деп есептейді.

Алайда, бұл жерде осы жолдардан күмәндануға болатын екi пiкiрдi келтiруге болады. Біріншіден, жалғыз шаруашылық формасына ставка жасау, қалайша бүгін сұранысы жоғары болмасын, бұл дерлік альтернативті дамытудың мүмкінділігін, шаруашылық формалары мен түрлерінің тууын, сонымен қатар олардың арасындағы бәсекелестіктен бас тарту, біздің ойымызша, аграрлық реформаның мүмкінділігін тек қана азайтады.

Екіншіден, жерге жеке меншік, оны жақтаушылар көзқарасын жағынан, тағы да ауылдық тауар өндіруші экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен тәуелсіз жер шаруашылығының жалғыз кепілдеушісі сықылды болып тұр. Көбінесе аргумент ретінде жерге деген жеке меншіктің қатынасы, сонымен қатар оны сату және сатып алу шынында да кең жайылым алып отырған өнеркәсіптік дамыған елдердің тәжірибесін келтіреді.

Алайда Батыс елдерін, әсіресі осы аймақтың бүгінгі аграрлы өрісінің жағдайын талдағанда, жерге жеке меншіктің көп болуы аграрлы сектор мен әлеуметтік-экономикалық қатынастарда позитивті сәттерге қарағанда жағымсыз сәттер басымырақ екендігін атап айтқан жөн. Оған қоса бұл аграрлық қатынастардың жүйесі, соның ішінде жерге жеке меншік қатынастары ұзақ уақыт бойы қалыптасып келді. Оның даму барысында жер және жер шаруашылығы меншік қатынастарының түрлі аспектілерінде үзіліссіз түзету жүргізілді. Оның мақсаты, бір жағынан, жерді өте тиімді қолдануға қол жеткізу және, екінші жағынан, паразиттік табыстарды минималдау.

Бұл мақсатпен ерекше көңіл, паразиттік қатынастар өсуіне әкелетін жер участкілерімен спекуляциялау және өзіндік өндірілмейтін жер меншігін жинақтау, жер жеке меншігінің шексіз екі базалық теріс салдардың бейтараптандыру іздестіру жолына бөлінді. Қазіргі заманның шарттарында бұл құбылыстардың одан сайын, біріншіден, ұлттың тіршілік әрекетінің негізі ретінде жердің объективті маңызы қайшылыққа келетіні, екіншіден, ауыл шаруашылығының тиімділігі анықталып отыр.

Жеке меншiкке мол жер байлықтарының тасып құртуы қазіргі шарттарда тиімді экологиялық бағдарламаларды өткізуіне, жер қойнауларының тиімді пайдалануына, көлік коммуникацияларының өткізілуіне және т.б. жалпы ұлттық шаралардың өткізілуіне кедергі келтіреді.

Дүние жүзінде ауыл шаруашылығы ғылыми-техникалық төңкерісте тұр, бұл, алдыңғыларына қарағанда, өндіріс тиімділігін және азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселелерін арнайы жаңаша шешеді екенін атап айтқан жөн. Егер алдыңғы төңкерістер өз алдарына тыңайтқыштар көлемін арттыру, өсімдіктерді қорғау шаралары, өсу стимуляторлары және т.б. шаралар арқылы ауыл-шаруашылық объектілерінің өнімділігін ұлғайту болса, қазір аграрлық жаңғыртулардың басымдылықтары мүлдем басқаша. Бірінші орынға тұрақты экологиялық таза және биологиялық құнды өнім жасау жұмысы қойылды. Бұған сәйкес құрылым өзгереді, өндіріс аумақтары қысқарады, мемлекет қарамағынан және айналымнан шығарылуы ұлғаяды, тұңғыш немесе мәдениеттелген табиғи жер бедері пайда болады.

Жердің өндірістік фактор ретінде ерекшелігіне байланысты, басқа өндіріс ресурстарының жеке меншігіне қарағанда, жер меншігі тиімді қолдануына емес, керісінше кедергі келтіруіне әкеледі. Жер спекуляциясы жағдайында немесе өндірістік емес мақсататтарда жердің жинақталуы кезінді тап осы болады.

Ауыл шаруашылығы үшін жер спекуляциясы келтіретін зиян сонша анық – дамыған елдердің бірінде де талқыланбайды. Жер телімдерінің спекулятивті махинациялармен әр түрлі күрестің бағыттары газет пен журналдар беттерінде, радио мен телехабарларда, және арине үкімет шеңберлерінде қызу талқыланады.

Жер қорларының кайталанбайтын және физикалық өресіздігі бұл өндіріс факторына маңызды таңба қояды. Кәдімгі тауардың сатылуы кезінде, оның бағасының өсуі өндірушілердің өнім көлемін ұлғайтуына түрті болады. Ұсыныс нәтижесіндегі өсу өз кезегінде бағалардың тепе-теңдік өніміне дейін азайтылуына әкеліп соқтырады. Солайша, баға сұраныс пен ұсыныс дисгармониясының индикаторы болып табылады, ал оның тербелісі ұсыныс деңгейінің сұраныс деңгейіне дейін жеткізілуіне мүмкіндік береді. Алайда, жер ресурстарының нарығында ештеңе болмайды, себебі жер – табиғат сыйы, өндірістің өнімі емес, оның ұсынысы бағаның өсу әсерінен ұлғая алмайды. Керісінше, бағалардың өсуі жер меншігінің иелерін меншікті консервациясына және сатуға емес, ары қарай жинақтауына түрткі болады.

Сонымен, жер қорының көп саны шаруашылық айналымынан алынады. Сұраныс пен ұсынысты теңестірудің жалғыз құралы болып, қосымша ұсыныстың шығарылуына, ал баға өсуі сұранысты шектеуіне шақырылған. Іс жүзінде, бұл көбінесе бағалардың жаңа орамына алып келеді.

Жер бағасының тез өсуінің орнықты тенденциясын осыған дейін бұру мүмкін емес. Мысалы, соңғы 30 жылда Германияда жер бағасы негізінен 3 есе өссе, құрылыс учаскелерінің бағасы шамамен 16 есе өсті. Германияның шығыс бөлігінде (бұрынғы ГДР) небары үш жыл ішінде жер учаскелеріне баға екі есе өссе, Берлинде баға өсу көрсеткіші 60%.

Жерге деген бағалардың күрт өсуі, жер спекуляциясын одан сайын қаржы салу салаларының өте тартымды бірі болып табылуына әкеледі. Пайда болған пайда нәтижесі қайтадан жаңа жер учаскелерін қайта сол спекуляциялық мақсатта сатып алуға көзделеді. Солайша шаруашылық өндірісінің айналымынан экономикалық уәкілдердің үздіксіз өспелі жер және каржы қорларын алынады.

Бұл паразиттік саласының кеңеюі ауыл шаруашылығының өндірісінің экономикалық тиімділік қатынастарына (басқа салаларына да, себебі түбегейлі ресурстар бұған да жұмсалады) апатты зардабын тигізіп қана қоймай, сонымен қатар жағымсз әлеуметтік зардаптарына алып келеді.

Батыс елдерде жер спекуляциясына қарсы шара ретінде жер бағасының өсуі мен арнайы салықтың кіргізілуі кең жайылым алып отыр. Әрине, мұндай салық түрі жерді қымбат бағамен қайта сатудың нақты антистимулы болып табылады. Алайда, бұл шараның жаман жағы болып жер участкілерінің жинақтаулары болып табылады, өнімділігі қолданылмайтын. Бұл жағдайда жер меншігінің иесінде, бұрын қандайда бір себептермен сату ниеті болған, енді сатуға ниеті мүлдем жойылады, себебі бағаның көтерілуінің салығы мәміленің тиімділігін төмендетеді. Бұның салдарынан жер учаскелерінің саны ұлғаяды, себебі меншік иелері өз меншігін өнідіре алмайды, немесе өндіргілері келмейді. Көптеген батыс елдердің тәжірибесі, көбінесе жер меншік иелерімен қолданылмайтынын, басқа тұлғаларға қолданыс үшін тапсырылмайтынын куәландырады. Бұл әсіресе халқы көп өлкелерге тән. Шаруашалақ айналымдағы жер аумағының күрт азаюы салдарынан жер спекуляциясының жаңа орамы пайда болады, сонымен қатар өнімсіз жинақталулардың қосымша стимулдары жасалады.

Әсерлі шара ретінде елдердің кейбірінде шаруашылық айналымынан тыс жатқан, құрылыс ошағы немесе қандай да басқа бір мақсаттар үшін жарамды, жер меншігіне салық қолданылады, бұл жерді өнімсіз жинақтауды тоқтату үшін қолданылады. Алайда, бұл салықты іске асыру барысында лендлордттардың жаппай кедергісіне соқтығады.

Қазақстандағы жердi кең ауқымды жекешелендiрудiң өткiзуi жағдайында, жоғары жағымсыз салдары талқыланған бұл процесс, теріс пайдалануға белсене қарсы тұра алатын дамыған институтты құрылымы мен заңға сүйенген күшті Батыс елдеріне қарағанда, өлшемсіз үлкен масштабқа ие бола алады. Әрине, Қазақстандағы экономикалық және қоғамдық дағдарыс, заң нормаларына сәйкес зерттеулердің аяқталмауы, артта қалған кәсіпкерлік пен жемкорлыққа саяси өкіметтің және демократиялық институттардың қабілетсіздігі жер спекуляциясының бақылаусыз өсуіне және паразиттік қабаттың өрлеуіне алып келеді. Бұл экономикалық және әлеуметтік салаларының зардаптары апатты болуы мүмкін. Сондықтан жер учаскелерінің сату-сатып алу бостандығы жерге шексіз жеке меншік кіргізуде екіталай, дұрыс емес.

Біздің ойымызша, ең алдымен, өтпелі экономикасы бар елдерде жер пайдалану жүйесін құрастыруда, келесі пікірлерді негізге алу керек. Біріншіден, жер жеке меншігінде ауыл шаруашылығындағы нарықтық дамытудың алғышарты болудың қажеті жоқ, керісінше, кейбір жағдайда жердегі тауар тиімділігінің дамуын бөгелте алады.

Екіншіден, Батыс елдерінің көпшілігінде жер меншіктерінің иелерінің дамыған жігі ұзақ тарихи процесс бойы қалыптасты, және қазіргі кезде бұл олардың реалиясы, нақты шындығы, жер пайдаланудың қатынасы. Қазақстанда және ТМД елдерінде бұндай жік жоқ, мемлекет меншік қатынастарының ұзақ өктемділігі арқасында және тарихи дәстүрлік жалпы жер кожалығы арқасында. Бұл жағдай бойынша, жер пайдалану жүйесінің жаңа нақты нарықтың экономикаға құрастыруда, біздің ойымызша, жер жеке меншігінің дамыған қатынастарының басымдылығы тән, ал тарихи қалыптасқан кво-статус емес батыс классикалық модель түрінен айнымаған жөн.

Жергiлiктi дәстүрлер және ұлттық ерекшелiктерді ескеріп, нарыққа өту қезеңінде нақты есептерді шешіп, жер жеке меншік қатынастарының өзіндік жүйесін құрған жөн. Бұл есептерде элеуметтік тұрғыдан да, экономикалық тұрғыдан аспектілер бар.

Экономикалық тұрғыдан алуантүрлiк және көп талғаулы елдердiң тең құқығының негiзiнде ауылшаруашылық өндiрушiлердiң нақты экономикалық бостандығының базасын салу керек. Ал әлеуметтік тұрғыдан паразиттiк қатынастарды минималдау керек, спекуляцияның салдарынан керексiз байытуға және әлеуметтiк қабыршақтануға кедергi келтiру.

Экономикалық тұрғыдан қарастырсақта, әлеуметтік тұрғыдан қарастырсақта жерге шексіз жеке меншік, жалпы айтқанда, жағымсыз құбылыс. Жердің меншік иесі табиғи фактор иеленуіне монополиялық құқыққа ие. Бұл фактор әрбіреудің өз мүлкі бола алады, демек экономикалық айғақсыз артықшылық. Шаруашылық саласында бұл қоғамдық көзқарасынан тиімсіз қорлардың қолданылуына әкеледі. Келесі жағынан қарасақ, жерде тиімді шаруашылық жұмысы оның шаруашылық субъектілерінде бекітусіз мүмкін емес.

Бұл қайшылықты шешудің бір әдісі жер учаскелерін пайдалану жеке меншігі болып табылады. Батыс елдерде ымыраласу жүйесі тарихи жеке меншік классикалық формасының кең етек алуына байланысты кең дамыған жоқ. Алайда соңғы уақытта кейбір елдерде оның атағы шыққалы отыр. Мұндай меншік Швейцарияда құрылыс ошағы, ал Германияда атадан балаға берілетін құрылыс ошағы деп аталады.

Бұл жүйе бойынша меншік объектісінің нақты қатынастары болып жер емес, оған салынған қорлар саналады. Сонымен пайдалану үшін меншік қатынастары сату, жалға беру, сыйлау, мұраға қалдыру мүмкіндіктерін ескереді, және меншік құқығы ескеретін басқа қатынастарды ескереді. Алайда жер учаскесінің бағасы бұндай жағдайда оған салынған инвестицияның көлемімен анықталады. Сондықтан учаскені сатуда сатып алушы жерге салынған капиталдың құнын ғана төлейді. Бұдан басқа «пайдалану үшін меншік» жер қолданысынан алатын рентаға тең жер салығын төлеуі міндетті. Нақ сол барлық жер қорларының тиімді қолданылуын қамтамасыз етеді.

Жер пайдаланудың үлгілерін таңдауда мынаны еске алған жөн: тарихи даму барысында жерге жеке меншік ұғымы, жалпы жеке меншік сияқты, түбегейлі өзгерістерді шыдауда. Бастапқыда пайда болатын жеке меншік, әсіресе жерге меншік дәстүрлік формалды емес, нақты айтқанда оның тәуелсіз іске асыруына кедергі келтіретін, қатынастардың түрлерімен оралған. Өнеркәсіптік төңкеріс кезінде капитализмнің дамуы, ескі дәстүрлі құрылымдардың және реттің құлдырауы, жалпы нарық айналымының саласына тартуы тәуелсіз нарық саласына, сонымен қатар жер қорына, кіргізуіне мүмкіндік береді.

Бұл кезеңде жерді сату-сатып алу бақылаусыз сипаттар алады, егер жер дәстүрлік жүйемен шектелмесе. Содан бері, дегенмен іс жүзінде барлық дамыған елдерде жерге жеке меншік қатынастарында бірқатар өзгерістер болды, бұл өркениеттің дамуына байланысты жауап беретін жаңа шектеушілер жүйесінің қалыптасуына байланысты. Бұл шектеушілер жаңа жүйесінің мәні – жалпы ұлттық қорғаныс және мемлекет мүдделері.

Бұл мүдделер жерді тиімді қолдануын қамтамасыз ету мен оның қорларының жүдеуіне рұқсат бермеуінен, экологиялық тепе-теңдіктің орындалуы мен қауіпсіздігінен құралыды. Жер қолданушыларға да, иелеріне де жерді тиімді және рационалды қолдану міндет болып саналады. Жер қатынастарының экономиканың социализациясының дүниежүзілік тенденциясы меншік қатынасының субъекттеріне күрделендіре түседі, және нарықтық және нарықтық емес формаларының іске асыруында күрделі кедергілерге алып келеді. Сондықтан жер жеке меншігінің формасында оның мазмұнын күрделі модификациялайтын құқықтық, экономикалық және әлеуметтік қатынастар жүйесі жасырылуда.

Құқықтық құрылымда қатаң жер меншігі мен жер пайдалану қатынастарын іске асыру регламентациясы қарастырылады. Нәтижесінде құқық және жер жеке меншік иелерінің экономикалық шаралары айтарлықтай шектелген.

Жалпы ұлттық жер қоры, әдеттегідей, категорияларға жіктелген, әрбіреуі үшін арнайы айқын нұсқаулар мен экономикалық пайдаланудың орынды процедуралары жасалған. Бұл нұсқаулар жердің сатылу, сатып алыну, жалға берілу процедураларын реттейді, сонымен қатар жер меншік иесінен дұрыс қолданылмаған жағдайда жер учаскісін тартып алу мүмкіндігін көрсетеді. Сонымен бірге жерді мұрагерлік жолмен беру процессі қатаң реттелген. Көптеген елдерде мұраның құқықты қабылдағанында, жердің тиімді әрі тағайындауы бойынша қолданылатынын дәделдейтін айғақтар көрсету керек.

Үстіде айтылғандардан шығатын болсақ, мынандай шешімге келуге болады: өтпелi экономикасы бар елдердегi жерде жеке меншiктiң институттарын енгiзуiнде әуелден аграрлық қатынастардан шығатын толық цивилизациялық процедураларын талқылау қажет.

Әлеуметтік және экономикалық салалардағы жағымсыз құбылыстардың өсуіне бұл процедуралардың дұрыс бағаламуы алып келеді. Нарықтық экономикасының әлеуметтік бағыты тек қана іске асыру принциптерінің тепе-тең мүмкіндіктері негізінде мүмкін. Сонымен қатар қоғамның әрбір мүшесінің жерді пайдаланудағы және онда шаруашылық орнатуда бірдей рұқсат мүмкіндіктерінің болуы шарт.

Осы теңдіктің бір алдын алуының қамтамасыз етілуі қарапайым қазіргі қоғамның көпсубъективті меншік қарым-қатынастары болып табылады, яғни жерге деген диффузиялық жеке құқықтары. Мұнда жергілікті құқықтардың мемлекеттік және муниципалді реттелуі маңызды роль атқарады. Осы реттеудің шектері анықталғаннан кейін, макроэкономикалық рациональды критерияларымен және әлеуметтік императивтерімен, яғни экономикалық теңсіздіктен тұратын бақылаулармен жетекшілік ету керек.

Меншік қатынас көпсубъективтігі, әр түрлі экономикалық агенттердің мүдделерінің толық орындалуына мүмкіндіктерін кеңейтеді. Жерді қолдану қатынастарының мемлекеттік реттелу жүйесі осы әр түрлі түрдегі мүдделерді райластыққа шақырады, бөлек адамдарда шиеленістердің туына, экономикалық және әлеуметтік құқықтарының қиянатына бөгет жасайды.

Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдайының өзіндігі, ондағы жергілікті ерекшеліктерінің және ұлттық дәстүрлердің көп саны, батыс елдерінің және т.б. елдердің жерді пайдалану жүйесін тура қайталауына мүмкіндік бермейді. Бұл әрине әділетті болып табылады, себебі біздің экономика ауыспалы, және де мәдениет нарығы әлі де дұрыс дамымаған. Бірақ экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін есепке алмау және ұлттық ерекшеліктерге басты нұсқау салу, мәселенің шешуіне әкелмейді.

Батыс тәжірибесінің бағалы құрамы болып табылуы, әр түрлі елдердің көп үлгілі және көпсубъективті қатынастарының ерекшеліктерін мәнге алынуы. Жеке формаларының мәдениет плюрализмі, сауатты мемлекеттік реттелуімен бірге әр форманың өз орнын табуға, яғни экономикалық, яки әлеуметтік аспектілерде эффекті орындалуына мүмкіндік береді.

Яғни, мәселе ауыл шаруашылық жерлерін сатуында болмайтынын түсіну өте маңызды. Өндіруші - жалдаушы болып табылатын, дамыған елдерде және мемлекеттік меншігі бар елдерде, сондай-ақ негізі ретінде жеке меншік алынған елдерде - аграрлы заңнама жүйесі бәрін шешеді, мемлекеттің мүмкіндіктері және оның орындалуының бақылау қоғамы, сондай-ақ мәдениет, жантану, елді-мекендері үшін құқық қағидаларын ұстану дағдылары. Біздің көзқарас бойынша осы критериялармен, жер меншігі туралы сұрақтарды қарастыруға болады.

Атап өту керек, плюрализм формасы ТМД елдері үшін жаңашылдық болып табылмайды. Кеңестік жүйе типінде де өзінің құрылысында кооперативті және ұсақтауарлы жинақтары болады. Олардың фактілі орындалуына орталық мемлекеттендірудің басыңқы өсуі, жан-жақты мемлекеттік регламентация кедергі жасады.

Жерді пайдалану мәдениет жүйелерінде, бірде меншік формасына басыңқы роль берілмейді. Олардың бәрі де тең, мемлекеттік масштабына орнатылған ережелерге бағынады. Осы ережелердің лейтсебептері болып, әлеуметтік факторлардың басымдығын қамтамасыз ету, адамдардың өз көзқарастарына зиян келтірмейтіндей меншікпен қабаған түрде пайдалануды болдырмау болып табылады.

Ұлттық дәулет бола тұра, бүкіл қоғам мүшелері үшін, жер эксплуатация объекті және еңбекті емес табысы ретінде болмауы керек. Жердің меншіктері және меншік емес қолданушылар үшін, табыс көздері әділетті болатын жағдай жасау керек. Ол үшін жергілікті қатынастардың муниципальді реттеуі, рентті төлемдерді қадағалап отыру керек.

Сондай-ақ бәрі әділетті болу үшін, уақытында жер меншігі, жердің сапасы мен санына сай келетін салығын төлеп отыру керек. Жерді жалға бергенде, салықты төлеу меншіктің артында қалатын еді, ал салықтың төлемі, жалға төлемінің маңызды бөлігін құрау керек. Жердің сапасы өскен кезде, яғни материалдық, финанстық және еңбекті шығындар нәтижесінде, қосымша табыс қолданушыда қалу керек.

Соның нәтижесінде, иелер және қолданушылар жерден алатын салымдары, басында өндіріске салған салымдарына сай келеді. Сондай-ақ табиғаттың байлығы болып табылатын және жердің өнімділігіне байланысты болатын ауыл шаруашылық іскерлік салым бөлігі, мемлекеттік қазынаға берілу керек және бүкіл қоғам мүшелерінің мүддесіне байланысты қолданылуы керек.

Дүниежүзілік тәжірибе көрсетеді, егер жерге жеке меншік бола тұрғанның өзінде де, кейде ол ауыл шаруашылықтың эффекті түрде жүргізілуін қамтамасыз етпейді. Қайта керісінше, ауыл шаруашылықтың жүргізілуі нашар болады, мысалы, Латын Американың көптеген елдерінде сияқты.

Дегенмен жер шағын жеке меншіктің қолында болған Шығыс Еуропаға, ГДР-ға, Венгрияға, Болгарияға және басқа да елдерде осындай ауыл шаруашылық өнімдерінің пайдасы да төмен болған. Бірақ, жер қатынасының экономикалық орындалуына мемлекттік меншіктердің және аралас саланың дамуы әсер етті. Нәтижесінде, декларативті жерге жеке меншік қағаз жүзінде ғана болды.

Дегенмен, Польшада, жерге жеке меншіктік ету дамыды. Бірақ мұнда да жерге жеке меншіктік, мемлекеттік ауыл шаруашылығының эффектілігі төмен болды. Солай, 1981-1988 ж.ж. мемлекеттік ауыл шаруашылығының орта эффектілігі көтерілу жылдамдығы - 4% құраса, ауыл шаруашылығының жеке меншігінде-1% құрады. 1988-1990 ж.ж. кезінде орташа өнім факторының келесі түрде болды: ауыл шаруашылығы - 1,07, шаруа қожалығы - 1,09, мемлекеттік шаруашылық - 1,03, кооперативті шаруашылық - 0,95.

Қарама-қарсы көріністі АҚШ-тан көруге болады, мұнда көптеген жерлер мемлекетке қарайды. Бұл күндері жердің 40% -ы мемлекетке тиесілі. Мемлекет жерлерінің бөлігі нарық түрінде жалға берілсе, екінші бөлігі орта халықтық керегіне беріледі. Қалған 60% -ы жер өндіруге, 40% -ы жалға, ал 20% -ы банктерде салынған. Жер меншігін бөлу және жерді пайдалану процесінің дамуы, жердің 60%-н өңдейтін фермерлерге жатпайтынына әкеледі. Осының бәрінде отбасылық типтегі жердің иеленуімен және қолданылуы 59,2 пайыз, фермерлердің өндірілетін жерлері 17,3 пайыз, ал 23,5 пайызы монополистермен қолданылады.

Әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдай шаруашылықта басқа елдердің идеалды тәжірибесін қолдану қиын екені түсінікті. Дегенмен, Қытайдың ауыл шаруашылығының даму тәжірибесі, аграрлық реформаларының жасалуы үйретулі. Соңғы 40 жылда Қытайда 4 реформа жасалды. Осы реформалардың нәтижесінде аграрлы секторы феодалдан жарты феодалды жерді иелену және қолдану шағын қожа шаруашылыққа, содан кооперативті, соңынан орта халықтық коммунаға әкелді.

Ортақ халықтық дағдарыс, көптеген себептерден, соның ішінде коммунизация ауыл шаруашылығының дәрежесін өзгертті. Жер толығымен мемлекеттің меншігінде, бірақ жерлерді бригадирлерге, кіші бригадирлерге және бөлек шаруа қожалықтарына берілді.

Ертеректе, көптеген жылдар аралығында жердің қорларын көбейту жалғасты, және ирригациондық жүйемен қойылған ірі жер аудандары құрылды 200 млн. ұсақ ауыл шаруашылығында шектеулі жер қорын анықтау ауыл шаруашылығының көрінбей қалуына әкеліп соқты. Қазіргі уақытта әрбір ауылшаруашылық ауданына аз дегенде жарты гектар жерден келеді. Аграрлық реформа осы өзінің кезеңінде негізгісін жасады. Бірден шаруашылықтың еңбекке деген құлшынысы артты. Бірақ ұсақ шаруа қожалықтары осы уақыттағы ҒТП жетістіктерін қолдана алмады, аграрлық ғылымның, аграрлық дағдарыстың тереңдеуіне қарсы тұра алмады.

Жер реформасының жаңа кезеңі (1988 ж.) заңдастыруға кіріспе болды, келісілгендей шаруалар өздерінің жерін пайдалануымен қатар, оны сатуға, айырбастауға, сыйға тартуға, өзінің жерін кепілге қоюға құқылы болды. Осының нәтижесінде қазіргі уақытта Қытайда ауылдағы шаруашылықтың негізгі 4 түрі қалыптасты: 1) аулалық немесе отбасылық; 2) бірнеше отбасылық ұйымның әрқайсысы өз еркімен шаруашылықты сақтауы; 3) «екікезеңдік» ұйым келісім шарттың басында әрбір отбасылық ауланы өндіріске қажет және т.б. қызметтермен ақылы түрде қамтамасыз ету; 4) ұйымдық шаруашылықтар еңбектік ұжымның қоршауында белгілі бөлімшелермен қарым қатынас кезінде көрінеді. Қазіргі кездегі шарт бойынша анықталған жағдай белгілі орын алады.

Қазіргі уақытта Қытайдың шарты бойынша «шаруашылықтың масштабын» кеңейту жүріп жатыр, ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін жоғарылату мақсатымен шаруалар шаруалар ұйымдарға бірігуде. Келісімшарт бойынша жерді пайдалану құқығы ұйымдарға беріледі, осы қолданылған заңдар жерді делдалдардың пайдалануына тыйым салады.

Ауылшаруашылығындағы жоғары тиімділікті көрсететін елдерде құқық бойынша жеке меншік жерде емес, жалға берілген жерлерде іске асырылады. Осыдан қорытынды жасауға болады, әрине, айтылғандардың бәрі шешуші мағынада жерге деген өзінен өзі жеке меншік түрде қарамайды, керісінше оның қалыптасу механизміне байланысты.

Тиімді нарықтық ауылшаруашылықтың кең көлем алуы мүмкін және өзінің дамуын ынталандыруы жерге деген жеке меншік түрінің дамуының әртүрлі болуымен байланысты. Сонымен қатар мемлекеттік жеке меншік капиталдың жерге балама және еңбекке еркін өтуді қамтамасыз етеді. Тиімсіз ірі мемлекеттік ауылшаруашылықтың мемлекеттік шаруашылықтың және кеңес шаруашылығының түрлері сияқты жерге деген мемлекеттік жеке меншікпен мүлдем байланысты емес, осы кәсіпорындардың мемлекеттік бақылау аспектіне қарайды, мемлекеттің өндірістік ресурстарды және еңбек нәтижесін иеленуі, жеке кәсіпкерлердің еңбектің іс әрекетінің байланысы осыған байланысты.

Көргеніміздей, шаруашылықта нарықтық қатынасқа көшу әдісі жер қатынастарының жаңарып отыруын талап етеді. Жаңа Қазақстанның заңдастырылған жерлері азаматқа немесе жеке тұлғаға жер бөлігі белгілі бір уақыт аралығында жалға беру шарты бойынша 5 жылға дейін (қысқа мерзімді жалға беру) және 99 жылға дейін (ұзақ мерзімді жалға беру) беріледі.

Шаруашылық субъектілерддің өз бетінше көтеру (жеке меншік және шығармашылық саласына қарамастан), олардың экономикалық тәуелсіз тауар өндіруші болуы оларға жерді пайдалану мәселесінде тең құқылы қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік береді. Ауылшаруашылық емес мүлікті, соның ішінде тұрғызылып болмаған құрылысты, азамат не жеке тұлғасатып алу жолымен орналасқан жер телімін жалға алу құқығын иеленеді. Пайдалану құқығы сатып алынған мүліктің орналасқан жерін жалға беру. Сонымен бірге пайдалану құқығының бағасы немесе жер телімін жалға беру Қазақстан Республикасының мемлекеттік комитетімен мемлекеттік мүлікті жаңа иелік етуші субъекттердің қорына қосып оны мемлекеттің үлесі ретінде қарайды немесе жаңа делдалға сатады. Мұндай өзгертулерді жергілікті өкілетті билік иелері және ауылшаруашылықтың субъекттері өзінің жерге деген республикалық заңдық құқығын алады. Мысалы: ауылшаруашылық емес мүлікті немесе жалға берілген жер телімін азаматқа немесе жеке тұлғаға сату шешілсе, соның ішінде толық тұрғызылмаған құрылыстар, онда Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүліктік комитеті, мемлекеттік жерді пайдалану және құрылыс жүргізу комитетімен бірлесіп шешім қабылдайды.

Ауданның құн бағасы, сонымен бірге жерді сатудағы қолдану құқығы немесе жер телімінің жалға беру ақысы ҚР-ның жерді пайдалану және құрылыс жүргізу мемлекеттік комитетімен жер-шаруашылық ауданының жоспары және бағасы бойынша анықталады. Жалға беру бағасын қою тәртібі, және әртүрлі сәйкесінше көмек көрсетілуі, белгілі нормативтік актілермен анықталады. Сонымен қатар, бөлініп қаралған экономикалық есеп бойынша республикада жалға беру ақысы базалы және екі жақтың келісімімен өзгертілуі мүмкін. Біруақытта төлемақы өнімінің көлемі және қызмет көрсетуі есептеледі, келісімшарт бойынша жергілікті бюджетке беріледі.

Көршілес Ресейде көптеген шаруалар административті әдіспен жеке меншік жерлерге иелік етуге деген ынталылықтың байқалмағанын атап өткен жөн.

Жерді сату–сатып алу турлы сұрақ күмән келтіреді. Ресейлік мысал көрсеткендей, жерді оның жекешелендіру мәселесімен бірге өнім ретінде өзгеруі нарық экономикасына өтудің ең радикалды шаралардың терең өзгеруі болып табылады. Әлеуметтік сараптама көрсеткендей, фермер үшін сатып алу актіден гөрі жерді заңмен және мемлекетпен қорғалғаны маңыздырақ. Айтпақшы, көптеген елдер ( Польша, Германия ) тәжірибесі көрсеткендей жерді сату- сатып алу әрдайым еркін және рұқсат етілген болып табыла бермейді. Қатаң шарттардан өтпегенше мұрагер де толыққанды жер иесі бола алмайды.

Сондықтан біз көзқарасымызбен бөлісеміз, жеке меншік пен ұжымдық-үлестің эволюциялық қалыптасу алғашқы пункт сияқты мемлекеттік меншікке сүйенетін, жерге меншіктік түрінің баламасы болатын елді азық-түлік пен ауылшаруашылық шикізаты мен қамтамасыз ету көзқарасының жарамды нұсқасының жалғыз өзі болып саналады.

Жерге жеке меншікті тағайындау және оның алым-салымына рұқсат етілу ауыл шаруаларының жер бөліктеріне деген заңсыз қолдануына әкеледі және аграрлық сектордың шаруашылығының экономикалық жағдайына нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, бұл жағдай жаңадан енгізілген ұлттық валютаның инфляциялық процестерінің әсерінен қиындай түсуде.

Әр бір жеке меншіктің иесі ол жерге қожайын ретінде қарайтыны түсінікті., оның өніп-өсуіне материалдық тұрғыдан қызығушылық танытады, сонымен бірге оның экологмялық сақталуы да оны алаңдатады.. Жерді өңдеудің қанағаттандырарлық мерзімі, шығарылған өнімнің жоғары сапасы, алынатын өнімнің қарқынды өсімі, сөссіз, меншіктің осы түрінің басты қасиеттері болып табылады.. Бірақ, айта кетерлік жәйт, жеке жер меншігінің осы қасиеттері Қазақстанның қазіргі жағдайында іске асырылуы қиынға соғады.. Ауылдарға қажетті техника мен кішігірім механизация құралдары жеткізілмейді, өндіріс және ауылшаруашылық өнімдерінің арасындағы баға сәйкестігі бұрынғыдай сақталған., сонымен қатар, ауыл шаруашылығы техникаларын алуда шетел өндірушілеріне тәуелді. Осы жерде айта кететін жәйт, оның көп бөлігі Ресейден тасымалданады. Ресей мен Қазақстанның арасындағы вертикальды және горизантальды қатынастардың бұзылуымен , келісілген шартты міндеттерге жауап бермеу және олардан бас тарту, жеке жер меншігінің төлемі және т.с.с. қасиеттері, ондағы «қожайын болу сезімі» өзіміз көоріп отырғанымыздай экономикалық романтизмге бет бұрады. Сонымен бірге, қазіргі кезде мемлекетте фермерлер шаркашылығын қолдайтын көп мөлшердегі қаржылай және материалдық ресурстар жоқ және алдағы болашақта болмайды..

Жоғарыда көрсетілгендей, мемлекеттік меншік ауылшаруашылығында шаруашылық жүргізудің жауапкершілігі мен қызығушылығына тежеуіш болып табылады. Сонымен бірге, Солтүстік Қазақстанның астық иелігінің жағдайында жеке шаруашылықтар (крестьяндық болса да(фермерлік) және т.с.с) және бұл иелікті игеруге және қарқынды түрде басқаруға жағдайыс келмейді. Мемлекеттік реттеудің біршама қатаң жүйесі туралы бірқатар дамыған капиталистік елдердің тәжірибесі куә бола алады. Бұл болжау мен жоспарлау, дамудың жаңа бағыттары мен саланың беделді жүйесін анықтау, ескі салалардың өзгертіліп, жаңа салалардың пайда болуына әсер етеді. Көптеген шетел экономистері таза нарықтық қатынас жоқ және солсияқты таза нарықтық экономика да жоқ деп белгілейді. АҚШ, Жапония, Францияда ауыл шаруашылығын дамытуда көптеген бағдарламалар қабылданып жатыр, ауыл- шаруашалық өндіріске көптеген жаңа ғылыми-техникалық проектер енгіззілуде.

СССР ауыл шаруашалағы жоғарыда көрсетілгендей төменгі деңгейде табиғатты құртатындай және елді тек (үлкен қаражат) шикізат экспортының қаражаты есебінде, және табиғи ресурстарды эксплуатациялау арқылы, өндіргіш күш арқылы ауқаттандыра алды.

Колхоз және савхоздарда ауыл шаруашылығының тиімсіз түрі жүргізілді. Осыны есебінен экономикаға қызығушылығы жоқ шаруалар мемлекетке және партиялық немесе мемлекеттік шенеуніктерге тәуелді болды. Осының бәрі елдің тауарлы ауыл шаруашылығының және табиғи ресурстарының негізінің бітуіне әкелді.

Сондықтан дәстүрлі табиғаттағы авторлармен келісе беруге болмайды, олардың айтуынша қалыптасқан жағдайдан шығу шешімі ол ауылға және АӨК салаларына ірі қаражат бөлу, осы салаларды материалды-техникалық ресурстармен қамтамасыз ету үшін, ауыл мен қала арасында эквивалентті айырбас үшін, колхоз және совхоз үшін қаражатын нығайту және т.б. Осының бәрі алдағы өткізілген тәжірибеге ұқсас, бірақ қаражаты жоғары және т.б.

Ауыл шаруашалығына қаражат бөлудің осындай саясаты, яғни 80 жылдары аграрлық сектордың бюджеттік инвестициясы 30% жеткенде, ауыл шаруашылығының экономикасын өзгерткен емес. Ол бұрынғыша антинарықтық болып қалды, колхозшы қожайын болмады. Академик А.А. Никонов есебінде АҚШ-та астықтың орташа өнімі 1970 жылы 31,4 центнер гектарға 47,4 центнер гектарға дейін 1985 жылы көтерілді. ФРТ- да 33,4- тен 5209-ға дейін. Венгрияда 29,4-тен 50,4-ке дейін. Финляндияда 23,9-дан 29,1-ге дейін. Кеңес үкіметінде 15 жыл ішінде 13,6-дан 14,9-ға дейін көтерілді.

Осыған байланысты мемлекеттендірудің басты бағыты 5-10 жыл бұрын сияқты колхоз бен совхоздарды көркейту болып қала береді. Көптеген жағдайларда колхоз бен совхоздар бұрынғыша қалып қойған.

Колхоздарда реорганизациялау негізгі 3 бағытты өтеді. Біріншіден, колхоз немесе совхоз КХ-ға бөлінеді, кейін олар өз еркімен ассоциацияларға немесе кооперативтерге бірігеді. Екіншіден, шаруашылық немесе оның бір бөлігі ашық және жабық акционерлік қоғамға бірігеді. Үшіншіден, колхоз немесе совхоз немесе оның бір бөлігі өндірістік кооперативке немесе ұжымдық кәсіпорынға бірігеді. Еңбек ұжымы өз ыңғайына байланысты қай ұйымды таңдаса өз еркінде.

Ауыл шаруашылық дағдарысынан өту үшін, шаруашылық жүргізуге толық еркіндік берілуі тиіс. Бұл бәсекелестіктік және тиімді аграрлы өндірістік дамуының негізі.

Ауыл шаруашылық экономикасының бостандығы негізінен жердің ерекшеліктеріне, табиғи факторларға, технологияларға байланысты.

Бірнеше онжылдық бойы әкімшілік басқару жүйесі көрсетуі бойынша кез келген шаруашылық өндірістік күштің жағдайын табиғи факторларды ескермесе құлдырайды. Осы екі жағдайды қарастыратын шаруашылықтың түрі кооперация. Кооперация ауыл шаруашылық өндірісінде табиғатқа және қазіргі ауыл шаруашылығына сай келеді.

Кооперацияны кең мағынада түсінуге болады. Ол бұрынғы мемлекеттік шаруашылықтың жұмыскерлік және жеке, фермерлік шаруашылықты қамтуы керек. Кооперацияның пайдалы және тиімді жақтары азық- түлікті сатып өткізу, ортақ құрылыс және шаруашылық объектерді эксплуатациялау, коммуникациялар мен жолдар құрылысы және т.б. көрініс табады.

А.А. Чаянов кооперацияның әйгілі теоретигі, оның еңбектерінен жаңашыл аграрлы реформа құрастыруға көптеген ойлар алуға болады. Чаянов көптеген кооперацияның жақтарын, оның таралу жолдарын, күшті және әлсіз жақтарын қарастырған болатын. Егерде кооперативті реформа жоғарыдағы қысымсыз өз еркімен пайда болса, онда ол ең алдымен сатып өткізу саласында тарала бастап, кейін алғашқы өнім өңдеумен және соңғы кезеңі биотехникалық және өндірушілік процесске өте алады деп бөліп көрсеткен болатын ол.

1. Жеке меншік ұғымын қалай түсінесіз?

2. Жер қатынастары жүйесінің мәнін ашып беріңіз.

3. Ауылшаруашылығы бәсекелестігі түсінігіне сипаттама беріңіз.

4. Шаруашылық өңдіріс ұғымына сипаттама беріңіз.

5. Жер реформасы түсінігін қалай түсінуге болады?

6. Шет елдер ауылшаруашылықтарына сипаттама беріңіз.

7. А.А. Чаянов еңбегіндегі мәселелерге анықтама беріңіз.