Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі ш. Уәлиханов атындағы

Оқудың бұл түріне қатысушы өз алдына ұсынған шешімді топтық тұрғыда іздеуді ұсынады. Олар қатысушы топтардан ақпарат алып, сосын оны талқылауға, әр кейіпкердің әрекетіне баға беруге мүмкіндік туғызады.

Қарапайым жағдайды ұсынып, топтарға оны одан әрі жол ашады. Мысалы: Мырқынбай жақында ЖИТС -тен көз жұмды. Ешкім де оның әйеліне, балаларына, жақын туыстарына жақындамайды. Кейбіреулері тіпті оларды ауылдан қууды ұсынды. Мырқынбайдың отбасына көмектесу үшін не істеуте болады? Оқиға әртүрлі сипаттағы мәселелермен бетпе -бет келеді.

88

Бірақ оқиғаны тым шиеленістіруге болмайды.

Мақалдар (халықтың жергілікті ой - жазбалары) түрлі елдер мен халықтардың күнделікті өмір аспектілеріне мінездеме ретінде көптеген жылдар пайдаланып келеді және ол ұрпақтан - ұрпаққа жалғасуда. Қысқа әрі нақты туріндегі мақалдар мен мәтелдер деректерді еске сақтауға өте қолайлы.

Мүмкін сіз көптеген мақал мен мәтелдер білерсіз. Егер де мақал мәтел қорыңыз аз болса арнайы әдебиеттерді оқып, ізденіс жасап мақсатты топтың өкілдерімен жиі араласып тұрыңыз. Жинақтаған бұл біліміңізді салауатты өмір салтын қалыптастыру бағдарламасына орай қалай оңтайлы пайдалану керектігін де білгеніңіз жөн. Мысалы: әңгіме - сұхбат, плакат, таблица, ойын немесе пьесса ролдеріне, оқу фильмдерінің сценариіне т.б пайдалануға болады.

Алғаш естілгенде мақал -мәтелдің мағынасын жете түсіне алмауыңыз мүмкін. Сондықтан мақал -мәтелдерді пайдаланар алдында түсіндірмелік жұмыстар жүргізгеніңіз дұрыс болады.

1. Шалғынбайдың үйленген екі баласы бар. Ол АИВ ын жұқтырғанын

білгенде қоркынышқа берілді, тіпті өзіне - өзі қол жұмсауға шақ қалды.

Жергілікті емханада жақсы кеңес беруші маманға кездесті, ол оған

аурудан айығудың жолдарын айтып үміттендірді, сондай –ақ жақсы

89

кеңестер берді. Шалғынбай ол маман арқылы әйеліне ауыруға

нәтижесінде осындай адамның қолдауы арқасында және әйелінің

тарапынан қамқорлық болғасын, ол қазір өзгелерге де ақыл кеңес бере

алады. Ол өз басы ЖИТС ауруынан жазылмайды дегенге қарсы. Дегенмен Шалғынбай бойындағы қорқыныштан толық арыла қойғанмағанмен, оның ендігі өмірдегі көздеген дұрыс мақсаты бар екеніне көзі жеткен.

2. Сәрсенбай 20 жаста. Ол әкесінін ЖИТС -на шалдыққанын естіп, оған да

қорқыныш келеді. Ертең әкесі осы аурудан өлсе анасы не істейді екен

деп қамығады. Анасының да, егер әріптестері күйеуінің аурғанын білсе,

бойларын аулақ салып, жұмысынан да аластататыны жанына батады. Ол

мұндай касіреттің тек қана өз отбасына қалай жабысқанын түсінбейді,

тіпті түсінгісі де келмеді. Ол соңында өзі сенетін бұл мәселені бір адамға

айтуға шешім қабылдады. Ол Сәрсенбайдың қалыңдығы еді. Бірақ

мұны естіген қалыңдық оны тастап кетті. Бірде ол әкесін көруге

ауыруханаға барды, бірак әкесі жатқан бөлме жабық, дәрігерлер де

әкесімен жолықтыруға тілек білдіре қоймады. Ақырында Сәрсенбай

жолын тауып бөлмеге де кірді. Әкесі ауыр жағдайда, жалғыздықтан

жалыққанын тіпті өлудің де қиын екенін айтып ұлына мұнын шақты.

Көк жөтел қысып, іші жиі өтеді. Медицина қызметкерлері барлығы

бірдей күтім жасамайды екен. Соңында арға біраз уақыт салмай -ақ

Сәрсенбайдын әкесі көз жұмды. Сосын Сәрсенбай шетелдегі жақындары

мен достарына әкесінің өмірден өткенін хабарлады. Осылай ол әкесінен

айырылып жігері құм болды. Ол әкесінің қайда жерленгенін де

білмейтін. Сәрсенбай әкесінің өлімінен кейін ылғи да өзін жалғыз

қалғандай сезінеді.

3. 
   Дариға өзінің АИВ-ын жұқтырғанын дәргердің қабылдауына келгенде
   

Дәргер баланың қанына талдау жасап, жақсы нәтиже болғанын

жеткізді. Сосын анасына осындай тексеруден өтуді ұсынды. Оның тесті

де жақсы көрсеткіш көрсеткенді. Арада біраз уақыт өтпей -ақ Дариғада

ЖИТС ауыруы бар екені белгілі болды. Оның туыстары мен таныстары

бұл жағдайды естіп не істерлерін өздері де білмеді, тіпіті кейбіреулері

бойын аулақ салды. Ал Дариға болса "алдымда тек өлім" деп ойлаумен

болды. Дариға өзіне бір түрлі күмәнмен қарайтын ортасынан жылу,

рахым таппай, өзі мұңдастары, яғии ЖИТС -мен ауыратындармен

жақынырақ сөйлесіп сырласқысы келеді. Дариғаға бірде ЖИТС

ауыруын жұқтырған Шәріп есімді азаматпен танысудың сәті түседі.

Екеуінің таныстықтарының арты жақсы достыққа ұласады. Олар

кездескен сәттерінде бастарына төнген пәледен құтылу жолдары

туралы әңгімелесіп бір - біріне күш жігер беретін. Олар өлім аузында

тұрса да алдынғы күндерге үмітпен қарайтын. Бірақ сұм ажал ЖИТС 90

ауыру арқылы Шәріпті Дариғадан бұрын алып кетті.

Шәріп қайтканнан кейін Дариға томаға тұйық күндерді басынан

кешіреді. Өйткені көп адамдар одан бойларын аулақ ұстауды жөн

санайды. Бірде Дариғаға бір карт "ЖИТС-мен ауырамын деген адамды

әлі кездестірмедім" дейді. Себебі олар ЖИТС-мен ауыратыны

жайында ешкімге айтпауға тырысады. Ал айтса барлығы одан

бастарын ала қашады.

методикалық инновациялардың бүгінде интерактивті әдістерін қолдануға байланысты. Осы түсініктің өзін нақтылап алған дұрыс. "Интерактив" бізге ағылшынның "interact" деген сөзінен енген. "inter" -ол бірлесе "act" - істеу деген мағынада.

Интерактивті қарым - қатынас немесе кеңесу, біреумен диалог жасай алу қабілетін білдіреді. Яғни интеракт оқыту - ол диалогты әдіспен оқыту, оның барысында оқушы мен мұғалім арасында қарымы - қатынас пайда болады.

Интерактивтің негізгі сипаттары қандай? Интерактивті оқыту бұл танымдық әрект ұйымдастырудың арнайы формасы екенін мойындауымыз керек. Ол негізінен нақты және болжанатын мақсатка ие. Сондай мақсаттардың бірі оқытудың комфорттық шарттарын жасау арқылы өзінің табыстылығын, интелектуалдығын сезіну, ол оқыту процесін нәтижелі қылады. Интерактивті окытудың негізі мынада, барылық оқушылар танымдық процеске толық енгізіледі, олар нені ойлап білетіндігі жайлы түсініп және оны дамытуға мүмкіншіліктері бар. Танымдық процестегі оқушылардың бірлесу шығармашылығы, оқу материалын қабылдап алу дегеніміз әрбір жеке басқа маңызды салымын салады, білімдер, идеялар және әрекет әдістердің алмасуы жүреді. Бұл өзара қатысушылар арасында сүйіспеншілік атмосферасында жүреді, сонымен қатар жаңаша білім деңгейі көтеріліп қана қоймай, танымдық әрекеттердің дамуы биік кооперация және қарым -қатынас формасын ауыстырады.

91

Интерактивтік әрекет диологтык әңгімелесуді ұйымдастырудың және дамуды туғызады, ол өзара әрекет жасауға, түсіністілікеті және маңызыды байланыстарды бірлесіп шешуге үйретеді.

Интерактивті оқыту формалары өзін қалай түсіндіре алады? Қазіргі уақытта әдіскерлер мен тәжірибелі мұғалімдер топтық жұмыстардың формаларын аз ұсынған жоқ. Олардың ішінде көпшілікке таныс болған -" ми шабуылы" " ұсақ топшалармен жұмыс" "пікірталас" " рольдік ойындарды талдау" және басқалары.

Ми шабуылы - әдістемесі, ол кезде аудиторияға сұрақ қойылады, бірақ жауаптар талдаусыз. Шағын топтардағы жұмыстар оқушылар 4-5 адамнан кішкентай топшаларға бөлінеді. Әрбір тошпаларға сұрақ немесе тапсырмалар талқылау үшін беріледі, содан кейін әрбір топшаның жетекшілері аудиторияның алдына берілген тапсырма немесе сұрақтың жауабын түсіндіреді. Пікірталас кезінде екі үлкен топ қатысады. Олар белгіленген тақырып бойынша " иә" не "жоқ" деген пікірді бір -біріне дәлелдеуге тырысады. Сонымен қатар бір жағдайды рольдік негізде көрсеткеннен кейін барылық топтар кейіпкерлердің іс әрекеттерін талқылайды.

Бұл форма оқушылардың алғашқы түсініктері (өткен сабақтарда не жұмыс тәжірибеде алған) қандай да бір мәселені толық сабақ үстінде талдау, нәтижелендіру түрі болып табылады.

Қазіргі кезде " тең -теңге " оқыту жүйесіне көп көңіл бөлінеді. Белгілі бір бірлестіктің кошбасшылары басқаларды үйретеді (нашақорлар арасында, жыныстық - қатынас жұмыскерлері, жастарды, оның ішінде окушыларды жоғары және орта оқу орындарының студентері т.б.)

92

Сабақ соңында қатысушыларға ЖИТС -нын коғамымызға аса катерлі екендігін үйрету.

Жұлдызшалы "дұрыс", "дұрыс емес" тақтаға ілінеді, дәлелдері бар қағаз парақтары бар құты. Мысалы:

1. ЖИТС эпидемиясының басталуынан бері 60 млн адам жұқтырып, оның 20 млн адамы өліп және 40 млн адамы қазіргі кезде АИВ/ЖИТС ауыруымен ауырады.

2. Ауырудың барысын баяулататын емдік заттар бар, бірақ көптеген еледерде АИВ/ЖИТС -ның жұғу қарқыны күшті және ел экономикасы нашар болғандықтан емдік - дәрілерді сатып алуға мүмкішіліктері жоқ.

3. 2001 жылғы Шығыс Еуропа және Орта Азия елдерінде АИВ/ЖИТС -мен ауырғандардың балалар мен ересектер саны 1 млн -ға жеткен.

4. Әлемде АИВ/ЖИТС -мен ауырғандардың үштен бірі 15-24 жас аралығындағылар. Олардың көпшілігі вирусты тасымалдаушылар екені белгілі.

5. 2000 жылы бұрынғы Совет Одағында АИВ/ЖИТС дертіне шалдығудың ең жоғарғы деңгейі белгіленген.

6. Әлемдегі АИВ/ЖИТС -мен ауырған әйелдердің саны ерлерден аз емес.
Дұрыс емес.

1. ЖИТС бұл тек қара нәсілділерде болатын ауру.

2. Барылығы ЖИТС - мен өлетіндіктен, ЖИТС сенде бар екенін

білмегенің жөн.

3. Егер бұрын жыныстық қатынаста еш балмаған адаммен жыныстық

қатынаста болсаңыз, ЖИТС нан арылуыңызға болады.

93

4. АҚШ -да ЖИТС – ың емдей алтын препарат бар.

6. ЖИТС аморальды адамдар ауыруы, жезөкше және нашақорлар

сияқты.

7. Жақында АИВ ЖИТС -ын тудырмайтыны дәлелденді.

Дәлелдер мен әңгімелер.(90 мин)

Окушыларға нөмерленген парақ таратыңыз. Сосын олар өз іштерінен қағазды оқып "дұрыс", "дұрыс емес" деген пікірді қаласын. Кейін оқушылар оны дауыстап оқып, сол қағаздағы бағанада жазылған сөздер сай ма? деген пікірмен топ келісе ме? Содан кейін осы тапсырма айақталған соң окытушының көмекшісі қателерін дұрыстап талқылау үшін топқа сұрақ қойады.

Талқылау үшін сұрақтар.

. Сіздер осы қауым арасында ЖИТС ауыруы бар екеніне сенесіздер ме? Не "жоқ" немесе "Иә". ЖИТС сіздің қалаңызда немесе ауылыңызда бар екенін қандай белгілерден байқар едіңіз.

. Өз ортаңызда ЖИТС жайлы не естідіңіз?

. Әрбір ЖИТС - мен ауырған адам, өзінің ауыруды таратушы екенін өзі біледі деп ойлайсыз ба? "Иә" немесе "жоқ", неге?

. Адамдар өзінін немесе отбасында біреудің ЖИТС -мен ауыратындарын жасыруы мүмкін бе? "иә" немесе "жоқ" неге?

. Сіз ЖИТС -на қарсы ем - дәрі бар деп біреуден естідіңіз бе? Егер ем - дәрі жоқ болса олар неге бар деп айтады? Сіз қалай ойлайсыз?

. Сіздін ойыңызша неге жас қыздар, жігіттерге қарағанда ауыру жұқтыруға бейім болады?

. Сіздің өз ойыңызша ЖИТС -нан корғанудың қандай жолы бар.

. Өз қоғамымызға ЖИТС -нан сақтану жөнінде қандай көмек бере аламыз?
Сабақ №2
Иммундық жүйе.

Шолу.

Бұл сабақ ерекше биологиялық ақпаратты бере отырып төмендегідей консепцияларды түсіндіреді. АИВ біздің иммундық жүйемізді зақымдайды, сол үшін бізге оны шынықтыру үшін барлық қолдан келетін жағдайларды жасау керек. (2-сағат)

Мақсаты:

Сессияның соңында қатысушылар төмендегідей мәселелерге жауап бере алады.

1. Иммундық жүйенің 5 компонетінің қызыметі.

2. Иммундық жүйе АИВ -на қалай қарсы тұра алады.

Қолданылатын құрал -жабдықтар.

94

Иммундық жүйені құрастыратын бөліктердің сүреттері. Сұрақтарға арналған нөмірленген парақтар.

Оқытушының көмекшісі топқа иммундық жүйе туралы суреттерді қолдана отырып әңгімелейді. Дискуссияны ұйымдастырудың, ең тиімді жолы қатысушылардың бұл мәселе туралы не білетінін сұрап білу. Иммундық жүйе дегеніміз не?

Иммундық жүйе дегеніміз -ағзамыздың ауырумен күресу амалы, бұл жүйе өте күрделі және көптеген бөліктерден тұрады. Ол туралы біз қазір әнгімелейміз, алайда кейбір иммундық жүйенің дәлелдерін білу бізге ауырудың алдын алуға, ал егер ауыра калған жағдайда оны асқындырмау жолдарын біле аласыз. Біздің қанымыздың жасаушалары екі негізгі түске боялған. Қызыл және ақ.

- Қызыл түйіршік эритроциттер деп аталады. Олар от тегін ағзамызға

сіңіріп көмір тегін ағзамыздан шығарады, яғни тасымалдайды.

- Ақ қан түйіршіктері, олар біздің иммундық жүйеміз, лейкоциттер деп

атайды. Бұл қорғаныш лейкоциттері төмендегідей болып бөлінеді.

- макрофаг: макро -үлкен, фаг -жегіш. " Үлкен жегіш" - ағзамызды

жаулап алушы микроптарды жойып, ағзамызды олардан корғайды.

- Т4 -клеткасы көмекші (CD4): Біздің иммундық жүйеміздің негізгі

жасаушасы ол макрофагтан ағзада антигеннін пайда болуы туралы

хабар алып, басқа 2 түріне (В жасушасы және Т8 жаналғыш) оларды

тауып құртуға бұйырады. Т4 көмекші клетка АИВ -ын зақымдап және

құртатын Т лейкоцитін "Т" деп белгілейді.

- В лейкоциттері: Шеберханаға ұқсайды, ол бөгдезаттаң пішінің

анықтағап, оларға қарсы қарсызаттар бөледі. Бұндай қарсызаттар

бөгдезаттарды тауып, олардың тіршілігін тоқтатып, біздің

аурмаумыздың жағдайын жасайды.

- Т8 (CD4) жасуша немесе цитоксин немесе жан алғыш жасуша: Бұл

жасушада Т4 көмекші жасушаның хабары бойынша, антигендерді

шабуылдап оларды құртады.

-Антиген дегеніміз не?

Антиген дегенімз -біздің жүйемізге сырттан келген микроп, вирус, бактерия, саңырауқұлак немесе бір жасушалы қарапайымдар болуы мүмкін. Топтық атауы антиген бірақ оның АИВ -ға катысы жоқ.

Антидене дегеніміз -бұл басқыншы антигенге қарсы тұрушы. Антидене В жасушасы арқылы пайда болады, олар антигенге байланысты пайда болады. Антидене ағзамызға түскен антигандерді тауып құртып отырады.

Бұл Т4 көмекші жасушаны шабуылдаушы, зақымдаушы вирус. Ол ағзамыздаға Т4 жасушаны өте көп мөлшерде зақымдайды. Ол кезде иммундық жүйенің басқа бөлігі қозғалысқа түспейді. Басқа антигендер ағзамызда пайда болып олар ауырулар туғызады, яғни осы кезден бастап адам ағзасында ЖИТС пайда бола бастайды.

- АИВ ағзаға түскенде не байқалады?

АИВ -ағзага түскеннен кейін оны микрофаг жейді, бірақ ол Т4 жасушаға жеткенде ол осы жасушаны қоршайды да оны өлтіреді. Т4 жасуша көмекшісі, зақымданған АИВ, топ басшысын көмекке шақырады және басқа жасушаларды қоршаушыларды шабуылдайды. Көмекші Т4 жасушасы зақымданғанда организмге басқа антигендер еніп кетеді. Мысалы. Туберклез микробы, оны топ басшысы енді тоқтата алмайды. Әрі қарай адам ЖИТС -мен ауырады.

Әр оқушыға иммундык жүйенің бір - бір суретін беріп сол сурет арқылы жете түсіндіріледі. Қатысушы оқушыларға иммундық жүиенің қызыметі мен қасиеті түсіндірілгенен соң әр топ мүшесі түсініктерін топ алдында пысықтаған жөн.

Сабақ соңында өткен тақырып бойынша ойын ойнатыңыз. Нөмірленген қағазды тақтаға жапсырып қойыңыз, қағазда " ұлттық лотерияны ұтыңыз" деген жазу жазылган болу керек.

Сұрақтар:

1. Сіздің елде тұрғындардың қанша пайызы АИВ - ын жұқтырған.

2. АИВ жасушасынын функциясы қандай?

Топ үш командаға бөлінеді. Әр команда мүшесі кезекпен нөмірленген қағазды алып, дауыстап сұрақты оқиды. 1-минут арасында команда жауапқа дайандалады. Дұрыс жауап берген команда 1 ұпай алады. Егер дұрыс жауап бере алмаса, келесі команда жауап беруге жол алады. Кейбір қағазда сұрақ болмайды. Ондай қағаз кезіккен команда 1 конфеттпен марапатталады. Қай команда ұпайды коп жинаса сол команда қалған барлық комфеттердің иесі болады.

96

Уақыт - 2 сағат.

1. Төрт негізгі сұйықтық ортамен берілетін АИВ - ын санай алады.

2. "Кіру есігі" терминін түсінеді.

3. АИВ инфекциясын қандай жолдар арқылы жұқтырмауға болатынын ұгады.

Маркер немесе бор. Жабысқақ лента, үлестірілімді құралдар: АИВ

инфекциясын жұқтырмау сабақ түрлеріне байланысты кеспелер. (әр сабақ

үшін кеспелер болу керек)

Келтірілген мәселені тыңдаушылармен талқылауға болады, бірақ тыңдаушылар өздерін орынсыз сезінеді. Бұны міндетті деп есептеңіз. Топқа өздерінің ыңғайсыз сезінуін жоюға көмектесіңіз және мұндай заттарды айту өте киын. Жыныс қатынасы туралы сұрақты ашық және анық түрде айту үшін өмірлік біліктілік өте қажет. Топ пен ой арқылы сол тақырыпқа шабуыл жасай отырып неліктен кауіпсіздік керек екенін нақты айту, осындай такырыптар туралы айкын сойлесе аласыз ба? Кейбір түсініктер сізге комектеседі, озіңіздің түлғаңыздын орекеттерін түсінуге, ойткені сізге жыныс қатынас туралы сұрақ бойынша еш қатесіз сойлесуіңіз керек. Олар дәргерге өз сезімін жеткізе білу керек. Өйткені олар анық түсінетін АИВ немесе ЖИТС және басқадай инфекциялармен байланысты қауіп қатер жыныс жолымен жұғуы және өз достарыңызбен қатынасқа адаммен дұрыс және нақты негізгі білікті шешім қабылдау туралы саналы түрде сөйлесу.

АИВ тек өзіне тән жол арқылы берілуі мүмкін. Бірінші адам тікелей жанасқанда адам денесіндегі ортаның негізгі 4 сұйықтықтың біреуімен ғана АИВ кіру керек. Сіз білесіз бе? Не туралы сөз жүріп жатқанын? Топпен сабақты миға шабуыл жасап, нәтижелі өткізіңіз: "АИВ әр сұйықтық орта арқылы жұғады" деген тақырыпша жазыңыз да, барлығын атап шығыңыз. Олар келесі: Қан, шәуһет, етеккір және емшектегі сүт. Басқа сөйлем жазыңыз.

"Сұйықтық орта арқылы АИВ жұқпайды" деген тақырыпша түсіндіріңіз, бұлардан басқа сүйықтық орта бар. Топ шәуһет және етеккір деген не екенін түсіндіруге тырысыңыз. Осы айтылған сұйықтық орталар " кіру кақпасы " сіздердің денелеріңізде екенін түсіндіріңіз (осылай АИВ сіздің ағзаңызға түседі). Жырық, язва немесе терідегі жара арқылы аналық жыныс мүшесі

97

және аталық жыныс мүшесінің ұшынын бетінде орналасқан, артқы тесік, ауыз, кәз немесе мұрын. Енді АИВ инфекциясының жұғуын оқушылар түсініп анықтай біледі.

2. "Кіру қакпасы" денеде бар ма? деген сұрақты және ол қандай "есік" екенін анықтау.

АИВ -ын жұқтырған адамның жанында болган адам бір ыдысты бірлесе пайдаланса, құшақтасып жақындасса, онда АИВ-ның жұғуы мүмкін емес.

Tic жуғыш арқылы АИВ инфекциясының жұғуы жөнінде тіркелген жағдайлар жоқ. Ол тек қана тіс жуғыш қанмен ластанғанда ғана жұғуы мүмкін.
II. Әр түрлі сабақ турлеріне арналған кеспелер (90 минут).
АИВ -ын тасымалдайтын және тасымалдамайтын тапсырма түрлерін жинайтын кеспелерді колданыңыз. Оқытушының көмекшісі әрбір қатысушының арқасына жабысқыш лентамен кеспелерді жапсырады. Қатысушылар бөлмеде жүріп басқа қатысушыларға сұрақтар қоя отырып, олардың арқаларында қандай тапсырма түрлерін белгіленгенін анықтайды."иә " не " жоқ " деген жауаптар болуы мүмкін . Жауапты тапқаннан кейін, қатысушы кеспені кеудесіне бекітіп басқаларға көмектеседі.

Сабақ түрлері келесідей болуы мүмкіні - бойжеткенмен вагинальдық секспен айналысу немесе масаның шағуына ұшырау . Сұрақтардың түрлері : осындай жағдайдан кейін АИВ берілеме , әлде мұнда ауызда қатысама? тағы басқалар. Барлық сабактардың жауаптары табылғаннан кейін қатысушылар дөңгелене тұрып , кеспелеріндегілермен бір- біріне айтып бөліседі . Олар өздерінің кеспелеріне " АИВ-ын тасымалдай аламыз " немесе " АИВ -ын тасымалдай алмаймыз " деген сөздермен қорытындылап, бекітеді .

Келіспеушілік туған жағдайда оқытушының көмекшісі қатысушылармен жұмыс істей отырып , сұйық ортаның қандай түрі қатысқанын және " есік " қай жерде орналасқанын анықтайды.

98

Бағалау.

- Вагинальдық секс

- Анықталмаған қанның тура құйылуы

- Бірлесе инені пайдалану

- Залалданған адамның қанмен жақындасуы.

- Емшекпен тамақтандыру

- Толғағы келген кезіндегі анадан балаға берілу

- Аяғы ауыр кезінде анадан балаға берілу

- Қанмен алмасу

- Щәуһетпен жақындасуы

- Қынап бөлінділерімен жақындасу