Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі ш. Уәлиханов атындағы

Республикадағы барлық зақымданғандар жастар, 19 бен 25 жас арасында.

121

23. Жер шарында АИВ жұқтырғандар мен ЖИТС-пен ауыратын адамдар санын қалай білуге болады?

БҰҰ-ның жанында ЖИТС-пен айналысатын бүкілдүниежүзілік ұйым бар. Олар қанша адам зақымданғанын, қанша адам қайтыс болғанын интернет жүйесі арқылы беріп тұрады. Бұл ақпараттардың cay адам үшін де, ауру адам үшін де еш құпиясы жоқ. Бізде де осындай жаналықтар қабылданып, таратылып отырады.

Иә. Жер шарында бұл ауру дан І6 млн адам қайтыс болды.

ЖИТС жайында 20-дан астам әртүрлі тұжырымдар бар, тек олардың бәрі АИВ жайында тура ешқандай дерек бере алмаған. Негізінен АИВ жер шарында ертеден «маймыл вирусы» атымен тарай келе, табиғатта өз құрылысын әр түрлі құбылыстар арқасында өзгерте келе, адамның иммунитет жүйесіне ғана қарсы тұратын вирус болып өзгерген.

Әрине, жер шарында ЖИТС тарамаған жердің түкпірі жоқ. АИВ жұққандар Қазақстанның барлық облыстарында бар. Алматы, Астана қалаларында да көп тарап келеді. Ең көп тараған жер Оңтүстік Африка, бұл елдегі барлық халықтың 20% закымданған.

Ондай жоқ. Әр жерлерде естіліп. қолданылып жүрген дәрілер еш нәтиже бермей жатыр.

Олай жұғуы мүмкін емес, бірақ кей жағдайларда қатер бар. Мысалы, қол алысып амандасқанда ауру адам мен сау адамның қолында жарақат болса, ол қаңсырап тұрса, зақымдану қауіпі бар. Өзара ортақ дәретханада, егер отырғызғышта ауру адамның денесінен тамған заттар (қынап сұйығы немесе еркектің ұрығы) қалса, сау адамның отыратын санында жара болса, ол да кауіпті. Сүйіскен кезде ауызда жара болса немесе қатты, тістесіп сүйісу кезінде капилляр тамырлар жарылса, ол да қауіпті.

122

Бұл ойыңыз дұрыс емес. Сіздің досыңыздың тәртібіне және жыныс қатынастық түрінің қаншама қатерлі екеніне байланысты. Бұл жолмен әр адам жұқтырып алуы мүмкін.

Қоғамдағы өмір өзгерістеріне қарай, халықтың өмірінің қиындауына байланысты, жұмыссыздық арқасында, кошіп қону көбейіп, ЖИТС 200-300 адамы ғана бар елді мекендерден де табылып жатыр.

Иә, олай болуы мүмкін. Ауру анадан, ауру сәби тууы 25-50% қатері

бар.
33. Емшектегі бала ауырмай туып, АИВ жұқтырған анасынан жұғуы мүмкін бе?

Иә, егер сәбидің аузында, ернінде жара болса (стоматит), олай болуы мүмкін.

Ола екі талай. Егер шешесінің емшегінің үші (бүрі) жарылған болса, ал баланың аузында, ернінде кансыраған жаралар болса.

Егер адамның терісі сау болса жарасыз, кесілмеген болса олай болуы мүмкін емес.

Сөйлескен кезде адамның сілекейінде АИВ өте аз мөлшерде болады. Зақымдану үшін вирус сілекейден, қанға түсу керек, ол мүмкін емес, сондықтан қорықпауыңыз керек.

Ол мүмкін емес, себебі түшкіргенде, жөтелгенде АИВ қанға түсе алмайды.

123

38. Менің досымның айтуынша бірінші рет жыныс қатынасында болғанда АИВ жұқпайды?

Ол дұрыс, егер бірінші қатынас екі адамға да алғашқы рет болса.

Егер тіс жұлатын құралдар дұрыс тазаланып, жуылмаған болса ол мүмкін. Мұндай жағдайлар басқа елдерде болған, бірақ біздің республикада кездескен емес.

Оның бәрі медицина қызметкерлеріне байланысты. Ол үшін қан беретін адамдарды дұрыс сараптап, тексеру кезінде қате жібермеу керек. Және инемен шприцті әр адамға арнайы ғана қолданса жұктыру мүмкін емес.

Жоқ. Себебі қан алатын құралдар, қан алу жүйелері, бір ақ рет қолданылып, әрбір адамнан соң лақтырылып тастанады және екінші рет ешқашан қолданылмайды.

Ол жұқпауға тиіс, тек жедел жәрдем көрсетуші байқап қарауы керек, ауру адамның аузында қан немесе жара болмауы керек.

Ондай жағдай болған емес.

Құлақ тесуді тек емдеу мекемелерінде ғана жасау керек. Теріге инемен сурет салуды тек қана рұқсаты бар адамдар ғана сала алады. Егер сурет салушы бір инемен барлығына, тазаламай, жумай істесе ондай адамға бармаған жөн.

Сырттай білмейсіз. Бірінші жылдары ауру адам сау адамнан еш айырмашылығы жоқ.

124

Болады. Егер екі ережені сақтаса:

1) Ол өзінің ауруы туралы серігіне айтуға міндетті.

2) Жыныс қатынас кезінде міндетті түрде мүше қап (презерватив) қолдану керек. Немесе жыныстық катынастың қауіпсіз түрін қолдану керек (ұрыкты ішіне жүбермеу, қолмен ойнау) сияқты.

Егер бокс, күрес сияқты күш салынатын түрлері болса қауіпті, ал шахмат, дойбы сияқты түрлері еш қатер төндірмейді.

Себебі барлық АИВ жұқтырғандардың 88% жыныс қатынас арқылы жұқтырған.

Ол үшін екінші адамды барынша жыныстық қатынасқа баруды кейінге қалдыруға көндіру керек. Егер ол көнбеген болса жыңыс қатынасының қай түрі болса да (қынап аркылы, ауыз арқылы, тікішек арқылы) бәрінде де мүше қап (презерватив) колдану керек. Ол сізді ЖИТС-тен ғана емес басқа да аурулардан сақтап қалады.

Жыныс қатынасы кезінде АИВ адам организміне лимфа жүйесі арқылы кіріп қанға өтеді. Зақымдаған адамның қынаптан шыққан сүйықтарында, еркектің ұрығында АИВ өте көп. Жыныс қатынасы кезінде қынаптың ең жоғары қабаты, үрпісі жыртылуы мүмкін, сол арқылы АИВ қанга өтеді, еркектің жыныс мүшесі де солай зақымданады.

Жыныс қатынасының бұл өте қауіпті түрі. Себебі тік ішектің тері қабаттары өте нәзік болып келеді, қатынас кезінде тез жыртылуы мүмкін, одан еркек адамның ұрыгы қанға тез сіңіп, жұқтыру каупі көп болады.

125

53. Ауыз арқылы жыныс қатынасы кезінде ше?

Бұл жолдың каупі аздау. Егер ер адам АИВ жұқтырған болса оның ұрығында АИВ көп молшерде болады. Ауыздың ішінде жара болса зақымдануга әбден болады.

Жыныс қатынасынан кейін әйелдің кынабында еркектің ұрығы бірнеше сағатқа дейін сақталады, бұл қыздар бірнеше сағат арасында әр-түрлі адаммен болғандықтан, соңғы адамның АИВ жұқтыру қаупі бар.

Бұл жағдайда әйелдер тез зақымданады. Ол қынаптың құрылысына байланысты, оның тері қабаттары нәзік және қан тамырлары өте көп болғандықтан тез жарақаттанады және еркектің ұрығында АИВ көп мөлшерде болады, кынаптың сұйығына қарағанда.

Иә, барлық түрлері қауіпті, тек қауіпсіз жыныс қатынасы ғана адамды аурудан сақтайды.

Бұл жыныс мүшелеріңсіз қатынаста болу. Олар: өзін-өзі канағаттандыру, бірін-бірі қолмен канағаттандыру, әйел адамның кеудесі мен тәнін аймалау т.б. Бірігіп парнофильмдер көру. Сүйісу сияқты.

Бастапқы кезде мүшеқап тек екіқабаттықтан ғана сақтау үшін қолданылып келді. Ол әр адамның жыныс мүшесіне кигізетін қапшық, ер адамның ұрығы соның ішінде қалады. Оны қой , ешкілердің ішегінен жасап келген, казіргі кезде полиуретан, латекс сияқты заттардан жасайды. Мүшеқап тек екіқабаттықтан ғана сақтап қоймай жыныс қатынас арқылы тарайтын аурулардан қорғайды.

Оның сыртқы қапшығын жыртқан кезде орта шенінен абайлап жырту керек ұзын тырнағыңыз болса, ол мүшеқапты тесіп тастауы мүмкін. Мүшеқапты ер адамның мүшесіне қатайған (эрекция) кезінде ғана кигізе аласыз. Оның сырт жағынан кигізіп оны жыныс мүшесінің бойымен кигізеді ең шетінде, бас жағында, ұрыққа арналған қапшық болады. Ол бос болуы керек және ішінде ауа қалып қоймауы керек. Екі мүшеқапты бір-біріне кигізуге болмайды. Қатынастан кейін абайлап шешіп алу керек.

126

60. Мүшеқаптың барлық түрлеріне сенуге бола ма?

Оның қандай жерде сақталынуына байланысты, ыстық жерде жабысып, суық жерде жарылып тез жыртылады. Ең дұрысы мүшеқапты дәріханадан сатып алу. Жақсы фирмалар: «Симплекс», «Иннотекс», «Дюрекс».

Егер сақтау ережесін бұзбаса, сатып алған кезде сыртының бүтіп болуы сақталу мерзімін, қандай фирма шығарғанын қарап алыңыз.

Жыртылып немесе сытылып қалган болса, қатынасты тоқтатып, жаңасын киген жөн.

Егер ер адамның мүшесін ауызбен аймалау болса, онда мүшеқап кигізіп кою керек, сонда ғана өзінді сақтайсың. Ал әйелдің жыныс мүшесін ауызбен аймаласа, ол үшін латекстің бір бөлшегімен жауып аймалау керек, латексті алу үшін мүшеқап жарып болу керек.

Ол дұрыс емес, ұяттан аттап өту керек, ылғи достарың арқылы алып жүре алмайсың ғой, әркімге өзінің денсаулығы қымбат болады.

Дінініз кездейсоқ жыныс қатынастарына қалай қарайды? Егер дініңіз оған да қарсы болса, екіқабат болмаудың басқа жолдарын іздеңіз, ал ЖИТС-пен басқа жыныс жолдары арқылы берілетін аурулар сізге жұқпалы тиіс.

Ол сізді сүйген болса, сіздің қоркынышыңызды түсінуге тиіс. Оған жоспарланған екікабаттықтан сақтану керек екендігін айтыңыз және ЖИТС жыныс қатынасынсыз да жұғатынын айтып, әр түрлі аурулардан сақ болу керек екендігін де түсіндіріңіз, сонда ғана өзара сыйластық болады.

127

67. Кездейсоқ болатын жыныс қатынасы кезінде серігіме жыныс қатынасының қауіпсіз түрін қажет ететінімді қалай жеткізуге болады?

Егер жыныс қатынасында бұрын болсаныз, бұл қатынас арқылы тарайтын аурулардың 15 түрі бар екенін ұмытпаған жөн. Бұл аурулар алғашқы бетте білінбейді де, соңынан әр түрлі ауруларға әкеліп соқтырады (ұрпақтарату мүшелері зақымдалады). Сондықтан мүшеқап кию міндетті түрде керек, ол сізді ауру мен мезгілсіз екі қабаттықтан сақтайды.

Өзінді ұстай білу керек. Сіздің тәртібіңіз жақсы болса, болайын деп тұрған адам да өзінің тәртібін сақтауға тиіс. Ол адамға сіз жыныс катынасында қарсы емес екендігіңізді, тек бұның қауіпсіз жолын қажет ететініңізді түсіндіріп, көндіріп көрініз. Егер ол мас болса немесе нашақор болса онымен мүлде ешқандай қанынаста болмағаныңыз абзал.

Жыныс қатынас алдында арақ пен есірткіні қолданбау керек. Біріншіден, адам өзін-өзі ұстай алмай, іс әрекетіне жауап бере алмайды. Екіншіден, сіздің серігіңіз үшін өте қауіпті. Статистика бойынша мерез жұқтырғандардың 10 адамның 9-ы ауруды мас күйінде жұқтырған.

Мастық пен есірткінің арқасында жыныс қатынасынан ләззат ала алмайсыз және ер адамның «ұятқа қалу» қаупті бар.
70. Менің достарымның ойынша нағыз еркек мүшеқапка алданбауы керек. Олардың арасында бөлектеніп, олардан калып қойғым келмейді, не істеуім керек?

Оған қиналманыз. Сіздің жолдастарыңыз қалталарыңызды тексере ме, немесе жыныс қатынасы кезінде жаныңызда тұра ма, әлде сізбен бірге қызыңызға бара ма?

Сондықтан да, оларға еліктемей өз жолыңызды біліңіз, соз мерезден емделіп жүргенше, оның соңында ЖИТС-те төніп тұр.
71. АИВ-ты екіқабаттықтан сақтайтын дәрілер (контрацептив) жоя ала ма?

Ешқашанда. Ол шаш жуатын су сабынмен (шампунь) ауызды шайып иісті кетіруге тырысқанмен тең.

128

Олай жуынып-шайынуыңыз өз тазалығыңызға қажет, жәй жылы су мен сабын АИВ-тен қорғай алмайды, себебі ұрық жатырға өтіп кетеді және сіз тек қынаптың сыртына аққанды ғана жуа аласыз. Ол үшін хлорланған утас (известь) немесе спирт қажет, бірақ олар да еш нәтиже бере алмайды.

Ол әсіресе әйел адамды зақымданудан сақтап қалатын бірден бір

жолы.
75. Тілмен сүйісу қауіпті ме?

Қауіпті, егер екі адамның бірінің аузында жара болса, немесе сүйісу кезінде тілді немесе ерінді тістеп алған болса.

Егер серігіңізде сізден басқа еш адам болмаса, екеуініз де бір-бірінізге адал болсаңыздар, нашақорлыққа бармасаңыздар, сенімділік болса, қан құю болмаса, еш корқыныш жоқ.

Ол оның қалай тазартылғанына байланысты. Иненің ишінде ұйыған қанның түйіршіктері қалып қояды, егер сол инені екінші рет тазаламай қолданса сол қауіпті.

Ол үшін есірткінің басқа түріне көшкеніңіз жөн. Олай істей алмасаңыз мына ережені сақтау керек.

1. Өзіңіздікі деген шприц болу керек.

2. Құятын есірткіні бөлмеу керек.

3. Есірткі құйылған шприцті алмау керек.

4. Есірткіні дайындағанда оған қан қоспау.

129

5. Есірткіні өзіңіз дайындаңыз.

7. Қолданған шприц пен инені «Белизнамен» тазартсаңыз да болады.

Біздің республикада ЖИТС-ке аты-жөнін жарияламай, төлем ақысыз облыс орталықтарында және үлкен қалаларда ЖИТС орталықтарында тексерілуге болады. Сондай-ақ кез келген емдеу мекемесі қан алады, ол үшін 3-5 мл қан керек.

Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау агенттігінің №635 бұйрығына сәйкес 31. 12.98 жыл тексерілуге:

1) Қан берушілер (донор).

2) ЖИТС-пен ауыратындармен қатынастағы адамдар.

3) Тамыр арқылы ететін нашақорлар.

4) ЖЖБА-аурулар (жыныс жолдарымен берілетін аурулар).

5) Туберкулез ауруы.

6) Жеңілтек қыздар мен т.б. аурулар.

Адамның қанында АИВ жоқ екенін, немесе АИВ-ке қарсы қанда жасушалардың (оған қарсы шыққан) пайда болғанын көрсетсе, адам АИВ жұқтырғанын айтады.

Көбінесе үш немесе алты айдан соң.

Облыстық ЖИТС орталығына (Көкшетауда), бөлімшелері Астана, Степногорск, Атбасар қалаларында бар, кез келген аудандық ауруханада қан тапсыруға болады.

ТМД елдерінде қолданылатыны ИФА (иммундық ферментті сараптау, зерттеу) бұл арқылы қанда АИВ-ке қарсы жасушаларды (антитела) табу, АИВ-тың бар екенін дәлелдейтін зерттеу-иммуноблот және т.б. түрлері бар.

Ол үшін тамырдан 3-5мл қан алып, оны тұндырып сосын қанның сары суын (плазмасын) алып зертке салады.

130

86. Тексерудің нәтижесі «канағаттандырылған» (положительный) деген сөз не?

Бұл адам қанында АИВ-ке қарсы шаққан жасушалардың табылуын немесе күрделі зерттеу кезінде АИВ-тың құрылысына қатынасты жасушалардың табылғаны деп айтады.

Ол адам қанының АИВ-тан таза екенін айтады.

Ол дұрыс емес, өйткені адам өзін-өзі ұстап, тәртібін бұзбауы керек, таратпау ережелерін сақтауы керек және жаны ашитын жақын туыстарына жұқтырмаудың жолын табу керек.

Олай болуы мүмкін. Ол үшін зерттеуді қайталайды, зерттеуге алынған реактивтерді ауыстырып, басқа күрделі түрлерімен тексереді де, бар айдан сон қанды қайтадан алып тексереді.

Міндетті түрде тексеру жоқ. Әр адам өзі шешеді, ол тәртібіне, өмір салтына байланысты. Егер күдікті жыныс қатынасты болсаңыз үш айдан соң, қан құйғаннан соң алты айдан кейін, одан басқа жағдайларда тексеруді дәрігерлер шешеді.

Оның кажеті жоқ, кейбір мемлекеттер Болгария, Куба бар халықты тексеріп көрді, нәтиже болмай шықты. Біздің Республикада міндетті түрде тексеруден өтетін топтар жайлы алдын ала айтып өттік.

ЖИТС орталықтарындағы арнайы дәрігер-мамандарға бару керек.Ондағы сана-әлеуметтік кенес беретін дәрігерден кеңес алу қажет. Егер сіз Кокшетаудың тұрғыны болсаңыз, біздің мекен жайымыз:

Қазіргі кезде вирусқа қарсы ингибитор топтарына жататын дәрілер бар. Олар вирустың тез тарауын баяулатып, иммунитет жүйесін әлсіретуден сақтайды.

131

94. ЖИТС/АИВ жайында кіммен сөйлесуге болады?

Шынында келгенде, әрине ата-анаңмен. Бірақ, жыныс қатынасы туралы ашық әңгімені олармен сөйлесе алмайсың, мектеп ұстаздары валеология пәнінің мұғалімі немесе мектеп медицина қызметкерлерімен сөйлесуге болады. Егер олардан алған жауаптар ұнамаса ЖИТС орталығына келуіңе болады, ондағы мамандар бәрін түсіндіре алады, орталықта сенім телефоны да бар. Келген кезде аты-жөніңізді айтпасаңыз да болады.

Ол қате түсінік. Бастапқы кезде ауырған еркектер (гомосексуалистер) қуғынға ұшырады, оны олардың тәртібіне сәйкес «құдайдың жіберген залалы» деп келген. Қазіргі кезде ЖИТС миллиондаған адамға әр түрлі жолмен жұғып жатыр, ол әйелді зорлау кезінде, зорлықпен есірткіге үйреткен кезде, жезөкшелер арасында және әр түрлі медициналық көмек кезінде т.б. ЖИТС адамдардың байлығына да, жастың айырмашылығына да, ұлттың түріне де қарап бөліп жатқан жоқ.

АИР ауа арқылы жұқпайды, сөйлескенде, түшкіргенде, жөтелгенде жұғуы мүмкін емес. Адамның сілекейінің өзі тазарту қабылетімен бай зақымдану үшін сілекей мөлшері 5л дейін болу керек, ол сол мөлшерде қанға кірсе ғана зақымдануға болады. Сондықтан, ешқандай қорқыныш болмауға тиіс.

Әр адамның денсаулығы өзіне қымбат. Сіздің ағаңыз өзі шешуі керек, кімге айтып, кімге айтпауды. Егер ағаңыздың тәртібі, жүріс-тұрысы жолдастарына қатер төндірмесе, айтудың қажеті жоқ. Бәрақ өмірде әр түрлі жағдайлар болып жатады, егер ағаңыз апатқа ұшырап, мертіксе және қансыраса, жолдастарының біреуіне көмек көрсету керек болса ше? Бұны ойлап көру керек.

Біріншіден, балаға түсіндіруге керек адамдардың әртүрлі адамдармен ауыратынын, аурулар адамдарға микробтар (кішкене жәндіктер) арқылы жұғатынын.

Бұл микробтар дәрі ішкенде жойылып, адам жазылып кетеді. Ал ЖИТС жайында айтқанда вирустың дәріден өлмейтінін және ақыры адамның өлетіні туралы айтып түсіндіру қажет. Балаға далада жүрген кезде жерде жатқан керексіз заттарды (әйнек, шприц пен ине т.б.) ұстамау, ойнамау керектігін айту керек, егер құлап қалса өзі ештеңе жақпай, ештеңемен жараны жаппай үйге шешесіне келу керек екендігін түсіндіріңіз. Сонда ғана қарындасыңыз абайлап жүретін болар.
99. Егер жақын досым АИВ жұқтырғаны жайлы айтса, өзімді қалай ұстауым керек?

Ол сіздердің қарым-қатынастарыңызға байланысты. Егер жыныс қатынасы немесе бірігіп тамыр арқылы есірткі егумен айналысқан болсаңыздар, сіз де міндетті түрде АИВ-ке тексерілуіңіз керек. Жәй дос болсаныз, досыңызды қиын жағдайда одан сырт айналуыңыз оған қатты соққы болады, ал сіз оған карайласаңыз көп көмек болады.