306
Қандай да бір ауызша дәстүрдегі шығармадай, қазақ эпикалық
поэмалары көптеген варианттарда болады, олардың әрқайсысы –
аңыз-жыр айтушының дербес туындысы.
Ең дарынды аңыз-жыр айтушыларда өз сөзімен айтудың немесе
жырлаудың өзіндік үлгісі, шығармасының музыкамен сүйемелдеуі
болған.
Аңыз-жыр айтушы, өз шеберлігін көрсеткенде, әңгімеленген
аңыздағы барлық оқиғаға және құбылыстарға өзінің эстетикалық
қатынасында білдірген. Суырып салма ақын дарындылығына сай,
оның басты кейіпкері – батырдың өмірінің жеке эпизодтарын топтауы
тартымдырақ, оның баяндауы батыр ерліктері мен қызық оқиғаларға
бай болады. «Қазақ батырлар жырлары, құрылымында түйсінуге әсер
етуші әр түрлі тәсілдер қолданылған, көркем әңгіме болып табылады.
Бұл батырлар жырлары әңгіменің механикалық жылжуымен шектеліп
ғана қоймайды, олар көркем әрі әсерлі, кейіпкерлер қарым-
қатынастары психологиялық күрделі»
1
, – деп ескертеді А.С.Орлов
қазақ эпосына арналған зерттеуінде.
Эпикалық шығармалар, әдетте, өте ұзын, олардың орындалуы
бірнеше күнге де созылуы мүмкін, сондықтан аңыз-жыр айтушылар
поэтикалық және музыкалық дарынды, өте жақсы жаттап алуға
қабілетті ғана емес, асқан күш иесі де болуы керек еді.
Ақындар мен жыраулардың халық арасында үлкен қадір-сыйға ие
болуы әбден орынды да. Аңыз-жыр айтушының қайсы бір ауылға
келуі нағыз оқиғаға айналатын, ал оның өзін адамдар аса құрметпен
әлпештейтін. Қазақтардың халық ауыз әдебиетіне ерекше қастерлеп
қарауы туралы ғалымдар өткен ғасырда жазған. Айтарлық, 1893 жылы
«Астрахан хабаршысында», осы құрметтеу арқасында «Әмір темір
уақытына жататын, жүздеген аңыздар мен деректер, оқиғалар, он жыл
бұрын ғана болғандай, керемет дәлдікпен беріледі»
2
, – деп
көрсетіледі.
Халық
ақындарының,
аңыз-жыр
айтушыларының
және
әншілерінің әрбір жаңа ұрпағы бұрын жазылған шығармаларды есте
сақтап әрі таратып ғана қоймай, өз үлестерін де қосып, сонымен қазақ
фольклорының алтын қазынасын байытып отырды.
Қазақ халқының өткен тарихы туралы поэтикалық әңгіме ретінде,
эпикалық шығармашылық ескерткіштері халықтың көркем мұрасында
ерекше орын алады. Қазіргі күнде Қазақстан республикасы Ғылым
Академиясында жүз алпыс бес эпопеялар мен поэмалар бар, соның
ішінде «Қобланды батыр», «Ер-Тарғын», «Қамбар батыр», «Алпамыс
батыр», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш Баян сұлу», «Айман-Шолпан»
1
Достарыңызбен бөлісу: