ҚазақТЫҢ этикасы мен эстетикасы астана

324 
Бұл еңбектерде алғаш рет, ноғай, өзбек, қарақалпақ, қазақ, қырғыз 
халықтарының халық ауыз-әдебиетінің көптеген туындыларына 
ғылыми талдау берілді. Шоқан қазақ және қырғыз халықтарының 
көркем мұрасын өзінің «Жоңғария очерктері», «Қазақ халық 
поэзиясының түрлері туралы» және басқа да еңбектерінде эстетика
тұрғысынан қарастырады. Халық ауыз әдебиеті туындыларын Ш. 
Уәлиханов қазақ халқының ең жоғары эстетикалық сезімдерінің 
көрінісі, «сезінумен, өмірмен және бүкіл қоғамның дамуымен 
айқындалатын, нақ халық ақыл-ойының туындылары»
1
деп санады. 
Өзінің халқына және оның көркем шығармашылығына деген 
жалынды сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімін Уәлиханов өзінің 
эстетикалық көзқарастарында білдірді. Оларды сипаттаудағы 
ескеретін маңызды жай, Шоқан Шығыс халықтарының және, атап 
айтқанда, ноғай, өзбек, қазақ, қырғыз халықтарының ауызекі 
поэтикалық шығармашылығын сараптауда реализм және халықтық 
принциптерін қолданған. Шоқан Уәлиханов қазақ, қырғыз, өзбек және 
ноғай халықтарының көркем шығармашылығында кең тараған жанр – 
батырлық эпос екендігі туралы жазды. «Бұл батырлық жырлар 
эпикалық сипатта және ұйқасты өлеңдермен айтылатындықтан халық 
ауыз әдебиетіне жатады. Олар халық рухының, түсінігінің әдет-
ғұрыптарының, өнегелігінің, өмір салтының көрінісі ретінде тамаша, 
сондай-ақ 
филологиялық 
қатынаста 
да 
тамаша 
тарихи 
қызығушылықты тудырады»
2
. Мұндай поэмаларға Алтын Орда 
дәуірінде өмір сүрген қазақтардағы, өзбектер мен ноғайлардағы Едіге, 
Ер Көкше, Орақ, Шөре және басқалар туралы поэмалар жатады.
Шоқан Уәлиханов бұл поэмалардың басты кейіпкерлері тарихи 
тұлғалар екендігін атап көрсетеді.
Ш. Уәлихановтың эпостың қалыптасуы кезеңі туралы айтқан 
пікірлері де назар аударарлықтай. Оның пікірінше, эпикалық 
шығармалар ХІҮ, ХҮ және ХҮІ ғасырларда пайда болған және біздің 
заманымызға олар ауызекі түрде ұрпақтан ұрпаққа берілу арқылы 
жеткен. Эпикалық шығармалардың көне заманнан сақталу фактісін 
ескерте отырып, Шоқан Шыңғысұлы бұл жазуы жоқ кездегі халықтың 
ұлы ерлігі деп санаған. 
Ш. Уәлиханов, сондай-ақ көптеген көшпелі халықтардың 
аңыздарының ұқсастығына назар аударған, оның ойынша, бұл 
ұқсастықтар «қоныстардың ауыспалы болуы мен тіл ұқсастығынан» 
пайда болған. Көптеген халықтарда кездесетін, осындай аңыздардың 
бірі – Едіге туралы поэма. Бұл поэма түркмендерде, қазақтарда, 
1
Валиханов Ч.Ч.
Записки русского географического общества по отд. Этнографии. Т 4. ХХІХ. 
Спб., 1904. С. 190. 
2
Валиханов Ч.Ч.
Собр. соч. в пяти томах., Т. 2. Алма-Ата, 1961. С. 419. 

325 
ноғайларда және басқаларда тараған. Бұл халықтардың әрқайсысында 
Едіге туралы поэма сол ұлттың ерекшеліктері ескеріле тиісті өңдеу 
алған. «Міне сондықтан оларды айыра білу керек»
1
, – деп ескертеді 
Ш. Уәлиханов. 
Архив 
материалдарынан, 
сондай-ақ 
Ш. 
Уәлиханов 
шығармашылығын зерттеушілердің еңбектерінен, оның қырғыз халық 
ауыз әдебиетінің тамаша ескерткіші – «Манас» поэмасының бірінші 
болып ғылыми жазбасын жасағаны белгілі, сонымен қатар Шоқан бұл 
поэма үзінділерін орыс тіліне аударды. В. Жирмунский бұл поэманы 
қырғыз халқының өткен тарихының поэтикалық энциклопедиясы 
ретінде бағалаған. Өз көлемі бойынша бұл танымал ескерткіштер: 
үндінің 
«Махабхаратасынан», 
гректің 
«Илиадасы» 
мен 
«Одиссеясынан» және Фирдаусидің «Шахнамесінен» бірнеше есе 
асып түсетіндігі туралы академик К. Жұмалиев жазды. 
Ш. Уәлихановтың өзі халық шығармашылығының бұл тамаша 
туындысының мәнін былай анықтайды: «Манас» бүкіл қырғыз 
аңыздарының, ертегілерінің, әңгімелерінің бір уақытқа әкелінген және 
бір тұлға – батыр Манас жанына жинақталған энциклопедиялық 
жиынтығы. Бұл дала Илиадасы тәріздес. Қырғыздардың өмір салты, 
әдет-ғұрыптары, дәстүрлері, географиясы, діни және медициналық 
танымдары және олардың халықаралық қатынастары осы үлкен 
эпопеяда өз көрінісін тапты... «Манас» тұтастық кейпіне ие көптеген 
дербес эпизоттардан құралған. Басқа «Самятей» эпосы «Манастың» 
жалғасы болады, және бұл бурят «Одиссеясы»
2
. 
Шоқан 
Уәлихановтың 
арқасында 
қырғыздың 
рухани 
мәдениетінің ұлы ескерткіші, тек ғана қырғыз халқының емес, сондай-
ақ қазақ, орыс және басқа халықтардың игілігіне айналды.
«Манас» поэмасының Шоқанның әдеби ізденістерінің тақырыбы 
болуы да, кездейсоқ емес. Ол «Манас» сияқты монументальды 
туындының сараптамасы бүкіл халықтың эстетикалық дамуының 
ерекшеліктерін көрсете алатындығын жақсы түсінген. Ал Шығыс, 
Ресей және Батыс Еуропа халықтарының мәдени жетістіктерімен 
таныстығы, оған бұл поэманы басқа халықтардың әдеби 
туындыларымен салыстыруға мүмкіндік берді. Поэма әр уақыт 
талабына сәйкес көптеген өңдеулерге түскендігі мәлім. Бұл 
өңдеулерді Шоқан Манас образы негізінде көрсетеді. «Басында Манас 
өзін шектен тыс әдепсіз ұстайды, өз әкесін тонайды және Жақып шал 
мен кәрі анасын мұқтаждықта қалдырады. Кейінгі эпизодтарда біз, 
1

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: