396
соларға тәуелді рөл атқарғанда, музыкалық өнер өз бетімен дами
алмайды, оның нәтижелері музыкалық мәнерлеудің құралдарын
қолдану деңгейінде ғана көрініс табады.
Ал қазақтарда музыка би өнерінің сүйемелдеуі болмаған (немесе
толық түрде болмаған), сондықтан оның негізі жарқын, өзгеше, биге
тән жылдамдылық пен қимылға байланысты өлшемдік-ырғақтыққа
тәуелсіз болып келеді
1
. Өлшемдік-ырғақтық негіздің белсенділігі
мұнда жылдамдылықты құруға, шығарманың түгел биге айналуына
бағытталмаған, оның барлық музыкалық даму құралдары әнші демінің
музыкалық энергиясының ағымын нығайтуға арналған. Қазақ
музыкасында әуеннің басымдылығы уақыттың созылуы мен
динамикалық компоненттерге әсер етеді. Ән мәдениетінде кең және
еркін дауыстың деміне музыкалық дыбысқатарлық белгілермен қатар
әннің поэтикалық мәтіні де тәуелді болады.
Ал қазақтың аспапты музыкасы сөздің әсерінен босап, «таза»
музыкалық көркемдік логикаға құрылған. Әуеннің жоғары дамыған
жетістіктері мен жеке аспаптық музыка тілінің өзара байланысы
туралы Б. Асафьев айтқан, оның пікірінше, «қазақ әндері мен
аспаптық
импровизацияларының
құрылымында
симфониялық
дамудың сарқылмас бұлағы жатыр. Бұл құрылымның табиғаты
жоғары дамыған, үйлесімді, әрі лүпілдеп тұрған материал»
2
.
Қазақтың дәстүрлі музыкасын жалпы бағдарламалы деп айтуға
болады. Воклдық музыкаға ол толығымен тән, кез келген поэтикалық
шығармашылық
музыкалық
сүйемелдеуімен
өтеді.
Өткен
ғасырлардағы дәстүрлі мәдениетінде музыкалық сүйемелдеусіз
орындалатын көлемді эпикалық жырлар кездеспейді. Осыған
қарағанда ғасырлар бойы музыкада бағдарламалықтың белгілері
қалыптасты деуге болады. Қазақтың аспаптық музыкасында да
бағдарламалықтың
белгілері
көрінеді.
Көбінесе
аспаптық
шығарманың мазмұны мен сол күйде бейнеленетін оқиғалар алдын
ала айтылатын күйдің аңызында баяндалады.
Кейде қобыз немесе домбыраға арналған шығармалардың
арасында сөзбен түсіндіруді қажет етпейтін, форманың ішкі даму
заңдылықтарына құрылатын шығармалар кездеседі. Олар көбінесе
жалпы философиялық түрде аталады. Мысалы, «Өмір», «Жігер»,
«Ғашықтық», «Шабыт», «Әуен», т.б. Мұндай шығармаларды орындау
алдында ешқандай сөзбен түсіндіру қажет болмайтыны – бұл
пьесалардың жоғары кәсіби деңгейін білдіреді.
1
Осы себептердің салдарынан қазақтарда ұрмалы аспаптардың өте аз қолданылуы да түсінікті.
2
Достарыңызбен бөлісу: