Қазыналы биікте. Р. Нұрғалидің азаматтық, ұстаздық, ғалымдық келбеті. –Алматы,

Р.Тұрысбек

РУХАНИЯТ ТАМЫРШЫСЫ

Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба...

Немесе, М.Әуезов: “Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе – білім”,-деп жазды.

Бұдан, сөз жоқ білім-ғылым жүйесі – “талант–тұмыстан” қағидасына келіп саяды, оның өзі ізденіс іздері арқылы кең өріс алады, ақыл-парасат нұрымен нәрленіп, сәулеленіп, мейірім шуағын алысқа түсірері хақ.

Әдебиетке, ғылымға келу - өмірі мен тағдырын, ізденіс-еңбектерін, мақсат-мұраттарын осы бағытқа бұрған адамның саналы әрекеті. Руханият әлемінде мұның мысал, деректері көп-ақ...

Қысқа шегініс жасасақ, кешегі журналист-филолог, бүгінгі академик Рымғали Нұрғали “Лениншіл жас” (“Жас Алаш”) газетінің солтүстік облыстардағы тілшісі бола жүріп баспасөз жанрларына белсене қалам тартты. Қазақ фольклорының нұсқаларын жинады. Әсемдік әлемі - әдебиеттен, оның көркемдік-рухани қуат-күшінен нәр алды, өмірге құштарлығы артты. Руханият әлеміне, өнер өлкесіне, ондағы өрнекті өрістерге, үлгі-өнегелерге құмартты. Ел әңгімелері мен көне жыр, қиссалардан бастап Алаштың қайраткер-қаламгерлерінің мұра-мирастарын, алыс-жақын елдер әдебиетінің інжу-маржандарын іздеп-жүріп оқыды, жіті танып-зерттеді. Осы бағыттағы зерттеу мен зерделеулерін, ойлары мен толғаныстарын БАҚ жүйесі, кітап әлемі арқылы қалың көпке ұсынды.

Р.Нұрғали зерттеулерінің алтын арқауы – М.Әуезовтың өмірі мен шығармашылығы, оның ішінде алғашқы ізденіс, еңбектері дер едік. Алдымен айтарымыз, М.Әуезовтің өмірі мен қоғамдық қызметін, алғашқы шығармашылық кезеңін деректік-құжаттық тұрғыдан, әрі мың сан салыстырулар негізінде тамыршыдай тап басып, танып-таразылады. Қазақ қаламгері – “Әлемнің Әуезові” атанған танымал суреткердің халық аңызы негізінде жеткен “Еңлік-Кебек” трагедиясының жазылу тарихын, бірнеше нұсқаларын санап та, талдап та көрсетумен бірге көркемдік талаптар тұрғысынан шеберлікпен, шешендікпен сөз етті. Әдебиет зерттеушісінің Әуезов әлеміне еркін еніп, алғашқы ізденіс-мұраттарынан бастап айқын көзқарас, бедерлі қолтаңба, өрнекті өнеге, үлгілі үрдістерін шығармашылық мұра-мирастарымен байланыстыруы, осы бағыттағы зерттеу мен зерделеулер, таным мен талғам деңгейі мәнді, мағыналы болып табылады.

Р.Нұрғали еңбектері арасында 1980 жылдардың соңғы кезеңінде баспасөз беттерінде жарияланған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Бюросының “Мағжан Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың және Жүсіпбек Аймауытовтың творчествалық мұрасы туралы” қаулысынан кейінгі “Алыптар қайта оралғанда” атты зерттеу мақаласының орны алабөтен дер едік (“Қазақстан коммунисі”, 1989, №4,5,6) Біздіңше, бұл зерттеу Алаш мұраты, оның қайраткер-қаламгерлері хақындағы алғашқы ізденіс, байыпты талдау, байсалды бағалау, оңды көзқарастарының бірі болатын. Мақала табиғатынан Алаш әлемі, руханият мұраты, оны зерттеу мен зерделеу жүйесі жіті сараланады.

Р.Нұрғали қазақ, орыс тілдерінде “Трагедия табиғаты”(1968), “Трагедии М.Ауезова” (1967), “Талант тағдыры”(1969), “ Қазақ драматургиясы”(1974), “Өнер алды - қызыл тіл” (1974), “Өнердің эстетикалық нысанасы” (1979), “Поэтика драмы” (1985), “Телағыс” (1986), “Арқау” (2 томдық, 1991), «Айғақ», «Сырлы сөз» (2000) т.т. ұлт әдебиетіндегі әдіс, жанр, стиль, поэтика мәселелерін, дәстүр мен жалғастық диалектикасы, драматургия жанрларын көркемдік-теориялық тұрғыдан танып-талдаған көптеген зерттеу еңбектерін жазды. Бұл еңбектерде ұлттық сөз өнері, оның арғы-бергі тарихы мен басты өкілдері, олардың ерекшеліктері мен эстетикалық принциптері, көркемдік пен кемелділік, жанр мен шеберлік, стиль сипаттары, аударма және оның даму заңдылықтары, келелі мәселелері алуан салыстыру, талдаулар арқылы жүйелі, нанымды сөз етіледі. Зерделі зерттеушінің ізденіс-көзқарастарынан ұлт мұраты, руханият әлемі, жекелеген ақын-жазушылардың өзіндік өзгешеліктері байыпты, сергек сараланады.

Р.Нұрғалидың мағыналы өмірін, жемісті жылдарын оқу-ғылым саласынан бөлек алып қарастыруға әсте болмас еді. Әр жыл сайын жаңарып-толығып, жас шәкірттерге жол тартып келе жатқан “Қазақ әдебиеті” атты оқулықтардың (11 сыныпқа арналған) тұрақты авторы.

Сондай-ақ, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақ әдебиеті кафедрасында жемісті еңбек етті. “Қазақ әдебиетінің тарихы”, “Жазушы шеберлігі”, “Алаш ұранды әдебиет”, “М.Әуезовтың шығармашылық шеберханасы”, “Драма поэтикасы” атты жалпы, арнаулы курстардан тағылымды дәрістер оқыды. Бұл тұстарда ұстаз-ғалымның бітім-болмысынан биіктік пен білімпаздық, кісілік пен кесектік, талапшылдық пен таланттылық, байқампаздық пен тереңдік, мейірімділік пен қамқорлық, жан-жақтылық сынды белгі-ерекшеліктер танылатын-ды.

Р.Нұрғали қаламынан “Дән”, “Полигон әңгімелері” атты новеллалар жинағы мен “Атшабыс ертең”, “Жартастағы қарағай”, “Оқ” секілді повестері туды. Бұлардың бәрінен де елін, жерін сүйген арлы азаматтың көңілі жарқын, жүрегін ашық ұстап, қаламын өткір ұштаған биік тұлғасы танылар еді. Қаламгердің ізденіс іздері мен көркемдік-рухани құндылықтарынан айқын қолтаңба мен көзқарас, образдар жүйесіндегі нақтылық пен бедерлілік, тіл-стиль сипаттарындағы байыптылық пен қалыптасқан үлгі-өрнектер сенімді әсер қалдырады.

Р.Нұрғали аударма өнерінде де өзіндік өрнек жасап, өнімді еңбектің үлгі-өнегесін көрсетті. Олардың қатарындағы – П.Брагиннің “17 жайлы хикая” Л.Толстойдың “Әзәзіл” повестері мен Н.Погодиннің “Салтанат жыры”, А.Кешоновтың “Соңғы шақырым” драмалары мен бірнеше көркем фильмдерді ұлт тілінде жатық та тартымды сөйлеткені және бар. Бұл еңбектерде де ұлттық-руханияттық ерекшеліктерімізге сай еркіндік пен кеңдік, көркемдік өрнектің алуан үлгі-белгілері бар. Бұл жайттардан, әрине Р.Нұрғалидің руханият әлеміне еркін еніп, оның келелі де түйінді тұстарын тамыршыдай тап басып, зерттеп-зерделеудің негізінде кең көлемді ізденіс, кешенді барлау-саралаулар жасалды. Алаш әлемі мен оның ақиқаты айтылды. Қайраткер-қаламгерлердің өмірі мен өнегесі көрсетілді. Жанр мен шеберлік, стиль сипаттары зейінді зерделенеді.

Р.Нұрғали ұлттық басылым - “Қазақ совет энциклопедиясы” Бас редакциясының бас редакторы болып істеген жылдары қазақ, орыс тілдерінде “Қазақ ССР” (4томдық), “Ол кім ? Бұл не?” (3 томдық), “Қарағанды”, “Шаңырақ”, “Абай” атты энциклопедиялық басылымдар мен көптеген анықтамалық, сөздіктердің жарық көруіне кең жол ашты, ұлт жанашыры, білікті басшы екендігін көрсетті. Бұл басылымдар мен анықтамалық, сөздіктер бай дерек көздерімен, мол материалдарымен, танымдық-тағылымдық қырларымен қазіргі кезеңде әлеуметтік-қоғамдық һәм руханият әлемінде кеңінен қолданылып келеді.

Бұл айтылғандар, сөз жоқ Р.Нұрғалидың қоғамдық-қайраткерлік, ғалымдық қырларын, ел алдындағы парызы мен қарызын арлы азаматқа тән адал атқарып келе жатқанына мысал, дерек бола алады.

Осы жәйттарды айтып, баяндаған тұстарда ағылшын философы Ф.Беконның : “ Поэзияда – тапқырлық, математикада –ойлылық, жаратылыс ғылымында –тереңдік, философияда –пайымдылық, логика мен шешендікте – айтыса білушілік қажет” деген бағыт, ұстанымдарында зор маңыз, үлкен де тағылымды шындықтыр бар. Бұл, әрине академик Р.Нұрғалидың адами бітім болмысын – биік те бедерлі, қайраткерлік-қаламгерлік көзқарас, ұстанымдары – айқын да байыпты, ұстаздық-ғалымдық қырлары – білімпаздық пен тереңдіктен тұратынын айқын аңғарар едік. Қысқа қайырғанда, академик Р. Нұрғали өз заманының тұғырлы тұлғасы, білім-ғылым көкжиегіндегі биік белес, руханият тамыршысы.

Алда жүрдек уақыт ұсынған өмір сапары, сөз өнерінің арлы азаматқа артар ауыр да қызғылықты мың сан арналы жол – соқпақтары бар.

Осы жол – талантымен танылған тұлға Р.Нұрғалиға жеңіл де жемісті, арналы да ағысты болғанын қалар едік.

Адам бақыты, ұстаз-ғалым мұраттарының биік бел-белестері, жан жылуы мен мейірім шуағының салтанатты, сәулелі сәттері де осында болса керек.

Азамат ісімен, әрекетімен көрікті дейміз. Демек, кез-келген кісі туралы сөз бастағанда ең әуелі ол не бітірді, не тындырды деген сауалды өзімізге-өзіміз қоюымыз заңдылық. Белгілі бір саланы ғана меңгеріп, сол арқылы-ақ ел мақтанына айналып, халық құрметіне бөленіп жүрген азаматтар тірлігімізде аз емес. Ал, енді бір емес, бірнеше салада қатар еңбек етіп, барлығында да жарқырай көрініп, көзге түсіп жүргендер баршылық. Сондай бесаспап азамат, ғұмыры өнегелі ағалардың бірі – Рымғали Нұрғали.

Ұлттық Ғылым академиясының академигі, филология ғылымының докторы, профессор Р.Нұрғали мырзаны осы күнгі зиялы қауым ұстаз, ғалым, қаламгер ретінде танып, құрмет тұтады.

Рымғали Нұрғали – ұлттың рухани әлемі һәм өнер өлкесінің тамыршысына әлдеқашан-ақ айналған тарлан тұлғаның бірі. Рымғали аға, ең алдымен үлкен ғалым, ұлт әдебиетінің білгірі. Оған куә - осы күнге дейінгі әдеби жазбалары мен зерттеу еңбектері. Табиғат берген талант пен талмас ізденістің арқасында ол сын, әдебиеттану, әдебиет тарихы, өнер, публицистика салаларында қыруар еңбек етіп, үлкен жетістіктерге қол жеткізе алды. Осынау жемісті жылдар ішінде зерделі зерттеушінің «Трагедия табиғаты», «Күретамыр», «Қазақ романы», «Өнердің эстетикалық нысанасы», «Айдын», «Әуезов және Алаш», «Сөз өнерінің эстетикасы», «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» тағы басқа құнды кітаптары мен құнарлы монографиялары ел игілігіне айналды. Автордың «Дән», «Ай қанатты арғымақ» атты прозалық кітаптары, бірталай аударма дүниелері де жарық көрген. Осы ғылыми-әдеби еңбектерін парақтап, оқып отырсаңыз ғалым ағаның ой тереңдігіне, таным биігіне, түйсік білігіне таңданасыз. Ойыңызға ой, біліміңізге білім қосып, танымыңыз тереңдей түседі. Ол жоғарыда аталған еңбектерінде ұлт әдебиетінің негізін – проза, поэзия, драматургия саласына бойлап еніп, оның теориялық һәм көркемдік келбетін ғылыми тұрғыда тұжырымдады.

Одан соң, Рымғали аға – талай ұрпақты білім нәрінен сусындатып келе жатқан жоғарғы оқу орнының тағылымды тәлімгері, ұлағатты ұстаз. Өмірінің 40 жылын ұстаздыққа, тәлімгерлікке арнап, талмай еңбектеніп келеді. Әсіресе, ұлттық оқу ордаларының қара шаңырағының бірі болып табылатын Әл-Фараби атындағы ұлттық университетте ұстаздық еткен жылдарда көптеген шәкірттер жүрегіне алау жақты, сезімін оятты, ғылымға, өнерге құмарлығын арттырды. Елордамыз Астанаға ауысуына орай Рымғали аға да осы көштен қалған жоқ, жаңа астананың көркеюіне өз үлесін қосуды мақсат етті. Бұл күнде Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің белді профессоры болып, шығармашылық еңбегін жан-жақты жалғастырып келе жатқаны да үлкен мерей! Көптеген ғылым докторлары мен кандидаттарын даярлаған көрнекті ғалым, ұлағатты ұстаз ретінде де ол кісіні құрмет тұтып, орынды мақтан ететін шәкірттері де аз емес. Осынау еселі еңбектердің нәтижесінде ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі болып, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, «Қазақстан ғылымына еңбек сіңірген қайраткер», жоғарғы мектептің үздік қызметкері атақтарына ие болды. Алты алаштың намысын жыртқан А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан сияқты ғұлама ғалымдарымыздың жарқын жолын жалғастырушы зерделі зерттеуші бүгінгі күні тіпті бүкіл туысқан түркі халықтарына да танымал тұлға.

Ол ол ма, тіпті осы күндері Рекеңнің шәкірттері де ғылым жолына түсіп, толымды еңбектерімен елге танылып үлгерді. Олардың арасында Т.Жұртбаев, Б.Майтанов, Қ.Ергөбеков, Ж.Әбілұлы т.б. бар.

Кезінде республикалық газет редакциясынан бастап, оқу орнында, Жазушылар одағында, үлкен баспа орындарында, маңдайалды университеттерде жемісті еңбек еткен майталман ғалым, Отанымыз өз егемендігін алған тұста да жұртшылықтың жадын жаңғыртып, ұрпақтың санасын сергітуге арналған сүбелі еңбектерін туған халқына арнады.

Профессордың осы саладағы шығармашылық табыстарының өзі бір төбе. Кеңестік жүйенің қыспағымен зұлмат заман тарихтың қоқысына шығарып тастаған алаш ардагерлерін тірілту, ол үшін олардың шығармаларын терең зерделеу, сөйтіп оны халық қазынасына айналдыру – Рымғали ағаның ауыз толтырып айтатын аса құнды еңбектерінің бірі. Кертартпалардың кесірінен келмеске кеткен осынау рухани байлықтарымызды игерудің бастауында басқалармен бірге Р.Нұрғали сияқты бесаспап маманнның, зейінді зерттеушінің болуы - әдебиетіміздің бағы десе де болғандай. Әсіресе, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытовтардың мұраларын тыңнан зерделеу, Сәкен, Мұхтар, Ғабит шығармаларын алаш ардагерлерінің алдыңғы легінде жаңаша пайымдау, сөз жоқ сегіз қырлы өнер иесінің ортаға салған олжасы.

Кез-келген кісі тірлікте ең алдымен үлкен әріппен жазылатын Азамат бола білуі шарт. «Азамат болу парызың» деп сосын да айтады. Ал, Рекең – сондай үлкен әріппен жазылар Азамат деген атаққа лайық тұлға. Оның Азаматтығын бір ғана мысалмен атап өтуге болады.

Р.Нұрғали ағаның өзі де бір кезде шәкірт болды. Ұлт ғұламалары М.Әуезов, Б.Кенжебаев сынды азаматтардың алдын көрді, тәлімін алды. Оның ғылым жолына біржола түсуіне білгір ғалым-әдебиетші Б.Кенжебаев ықпал етіпті. Ұстазының сөзін жадында ұстап өскен аға осы күні Бейсекең туралы ылғи да жылы-жылы лебіздерін айтумен жүреді. Кейбіреулер секілді «болдым, толдым, өзімнен мықты ешкім жоқ» демейді. Бұл – ұстазға деген адалдық, ұстазға деген тазалық. Бір сөзбен айтқанда – Азаматтығы.

Бүгінгі күн биігінен сөйлер болсақ, Р.Нұрғали мырзаның өзі де осы күні сол ұстазы Б.Кенжебаев сияқты үлкен жүректі ғалым, көптеген жас ғалымдарға тәлімгер аға. Шәкірттері де ол туралы жылы-жылы лебіздер білдіруде, ризалық сөзін айтуда. Асылы, ұстаз болып, өз шәкірттерінен тек қана алғыс естісе, кісіге одан өткен бақыт бар ма! Марапат бар ма!

Зымырап уақыт тынбайды,

Өткеннен айтып өсиет.

Ұрпақтар рухын шыңдайды,

Бабадан қалған қасиет.

Кең сермеп қыран құлашын,

Даланың рухын жинаған.

Бабаның асыл мұрасын,

Ұрпаққа солар сыйлаған, -

деп ақын жырлағандай, еліміздің болашағы – жас ұрпақтың қамы үшін, ел мүддесі үшін абыройлы еңбек етіп келе жатқан қарымды қаламгер кең толғайтын кемел кезінде де ел игілігіне жемісті қызмет ете бермек.

Көп шәкірттерінің бірі ретінде бұған дейін де көп іс тындырған Рымғали ағадан алдағы күндерде сүбелі де жүйелі, ойлы да мағыналы зерттеу еңбектерін, толғау кітаптарын береді деп үлкен үмітпен, зор сеніммен қараймыз.

Береріңіз көп болсын, жақсы аға!

Ұлттық әдебиеттану ғылымы тарихында ғасырлар бойы туып-қалыптасқан ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің өсу жолына көз салатын болсақ, қазақ әдебиетінің жанрлық тұрғыда зерттелуі мәселесінде филология ғылымдарының докторы, Ұлттық ғылым акедемиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Рымғали Нұрғалидың алар орны ерекше. Тарихи тұрғыдан таразылағанда, біздегі ұлттық драматургияның тууы мен жанрлық тұрғыда қалыптасуының тарихи жолын ғылыми саралаған ғалым-әдебиетшілер онша көп те емес. Осы жанр тарихы мен теориясы мәселелеріне арналған ғылыми мақалалардан басқа, Ә.Тәжібаев, С.Ордалиевтің бірді-екілі зерттеу еңбектері ғана аталар еді. Ал ұлттық драматургияның тарихын ғылыми зерделеуде оның бүкіл болмыс-бітімін жүйелеген, түбегейлі қопара қарастырған бірден бір ғалым Р. Нұрғали ғана десек, артық айтқандық болмас еді.

Академик Р.Нұрғалидың сан қырлы талант ретіндегі тұлғасы, әдебиетші ғалым, жазушы, сыншы ретіндегі ғылым мен әдебиетімізге қосқан үлесін зерттеу саласындағы ізденістер енді ғана қолға алынып жатыр. Үнемі ғылыми тың проблемалар мен соны идеялар бастап жүретін жаңашыл ғалымның ұлттық әдебиеттану ғылымын қалыптастыру, дамыту жолында ғана емес, оның тарихы мен әдіснамасы туралы да назар аударарлық пікірлер білдіргенін байқадық. Бірақ оның барлығына бірдей тоқталып жатуды мақала көлемі көтермесі анық. Ғылыми жұмысымыздың нысанасына байланысты дерек көздерін іздестіру барысында қарағанымызда, әлемдік әдебиеттану ғылымының әдіснамасы, оның ғылыми мектептері мен теориялары туралы ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірде алғаш сөз қозғаған Р.Нұрғали екен. 1972 жылы «Білім және еңбек» журналының №4 санында жарияланған ол мақала «Әдебиеттану жайында бірер сөз» деп аталады. Төңкерістің елу жылдығын мерекелеуге байланысты «Советтік Қазақстан ғылымы 50 жылда», «Қазақ әдебиеттануы мен сыны 50 жылда» деген құлаш-құлаш баяндамалар мен мақалалар жазылып, маркстік-лениндік әдіснаманы жадағай мадақтаудан аса алмады. Сол шақта бұл мақала көзі ашық, көкірегі ояу, ғылымға икемі бар жастарға жаңаша ой тастады. Өйткені маркстік-лениндік әдіснама қағидаларынан, оның зерттеу әдістері мен соцреализмінен басқа «керемет» жоқ деп насихатталып жатқанда, әдебиетті ғылыми тексерудің басқа да теориялары мен әдістері бар екенінен мағұлмат беріп қана қоймай, басты бағыттары туралы баяндап берген мақаланың қызығушылық тудыруы заңды нәрсе. Адамзат баласының қашан да болса тыйым салынған нәрсеге ерекше құмарта түсуі сонау Адам ата - Хауа анадан бастау алып жатыр.

Кеңестік идеология мен маркстік-лениндік әдіснаманың құрсауында отырған, әрбір тың ізденісі қатал қадағалануда болған, ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірге әлемдік әдебиеттанудағы зерттеу әдіснамасының өзіндік әр салалы ерекшелігі туралы алғашқы ұғым-түсінік осылайша көрініс тапқан еді. Ол әдебиетші ғалымдар ортасында белгілі бір дәрежеде қызығушылық пен таным-білік жолында ынта туғызбады дей алмасақ керек. Заман талабына сай іріп-шіріген буржуазиялық қоғамдағы зиянды саналған әдебиеттанудың ғылыми мектептері мен теорияларына қарсы сол кездегі идеологиялық талапқа сай сыншылдық көзқараста баға беру мақсаты жатқанымен, мақаланың ғылыми танымдық маңызы зор болатын. Кеңес Одағы елдерінде бұл кезеңде буржуазиялық қоғамдағы ғылым, оның керітартпа әдіснамасы, мектептері мен теориялары туралы біржақты көзқарас мүлде орныққан еді. Маркстік-лениндік идеология талаптарына сай келмейтін тың көзқарас, жаңа қадам болса, социализм идеяларынан ауытқу, «батысқа бас июшілік, космополитизм, либерал буржуазиялық ұлтшылдық, саяси сана соқырлығы» саналғаны жалған емес. «Тырнақ астынан кір іздейтіндерге» мақала авторына «обьективтік либерализмге ұшыраған ұлтшыл» деген кінә тағу оп-оңай еді. Құдай сақтап мақала қазақ әдебиетіне «жаны ашығыш ондай достың» жазалағыш назарына ілікпеген. Ал ғалымның ғылыми шығармашылық тағдырында ондай «достың» болғаны белгілі. Біз бұл жерде осы мақала арқылы Р.Нұрғалиды «ұлтшыл» атанған күрескер жасайын деп отырған жоқпыз. Мақаладағы негізгі ой сол кездегі үстемдік құрып отырған әдіснаманың қасаң қағидаларынан аулақ та кетіп тұрған жоқ. Мәселе марксизм-ленинизм классиктері негізін қалаған методологияның жасампаздығын паш ету мақсатын ұстана отыра сынаған болып, әлемдік әдебиеттану ғылымындағы негізгі мектептер мен теорияларға әділ баға беруге ұмтылуында.

Кейін ғалымның «Телағыс» (1986) монографиясына толықтырылып енгізілген бұл мақала шынында да ұлттық әдебиеттану ғылымының әдіснамасы мәселесінде тырнақ алды еңбек еді. Ал дұрысында қазақ әдебиеттануының әдіснамасының мәселелері әлі де болса мақсатты ғылыми зерттеу нысанасынан тыс қалып келе жатқаны жалған емес. Қазіргі таңдағы әзірге бары әдебиетші ғалымдар Н.Жұбанышбеков пен М.Маданованың тарихи салыстырмалық мектеп (компаративизм) туралы зерттеу еңбектері ғана. Өкінішке орай олардың барлығы да орыс тілінде. Ал ұлттық фольклорлық және классикалық рухани құндылықтарымызды ғылыми тұрғыда игеруде әлем әдебиеттануына тән игіліктерден біздің де шет қалмағанымызды айтатын уақыт жетті.

Ғалым өз мақаласында «филологиялық деп аталатын мектептің историяграфия, библиография, текстология үшін маңызды табыстары болғанын айту ләзім» деп әділ бағалаған осы мектептің зерттеу әдіс-тәсілін ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікір өз тарихында бастан өткерді. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың 40 жылдарына дейінгі әдеби мұраны игеру саласындағы зерттеу жұмыстарында басты бағыт-бағдарға алған әдіс-тәсіл осы филологиялық мектептің дәстүрі мен үрдісіне сай болғаны рас. Автордың бұдан да басқа жетістігі мен кемшілігін қатар саралаған биографизм мектебі, мәдени-тарихи мектеп, тарихи салыстырмалық мектеп (компаративизм), психологиялық мектеп, психоаналитикалық мектеп (фреидизм), формализм мектебі, социологиялық мектеп, маркстік-лениндік әдіснама секілді мектептер мен теориялардың көпшілігі ұлттық әдебиеттану ғылымының туып-қалыптасуының қиын-қыстаулы тарихи жолында бізге де жат болған жоқ. Мысалы, абайтану ілімінен бастау алатын ұлттық әдебиетіміздің ғылыми тарихын жасау жолындағы ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің 1900-1940 жылдар арасындағы ғылыми ізденістері мен іркілістері биографизм мектебінің талап-тілегіне толығымен сәйкес келеді. Тек биографизм мектебі ғана емес, кемеңгер Ш.Уәлихановтан, атақты Ә.Бөкейхановтан бастап ұлттық әдеби мұраны игеру бағытында ғылыми зерттеу жұмысымен шұғылданған фольклорист, әдебиетші, сыншы дарындарымыздың еңбектерінен мәдени-тарихи мектеп, тарихи салыстырмалық мектептің әдіс-тәсілдерін молынан кездестіруге болады. Себебі әдеби мұраны игеруде тек қазақ халқы ғана ойлап шығарған, тек сол ғана пайдаланған дейтін әдіснама тарихта жоқ және болмайды да. Айтты-айтпады Шоқанның орыс фольклортануындағы жетекші мән атқарған Р.Буслаев пен Ф.Афанасьевтардың жолымен мифологиялық мектеп пен «ауысып алу теориясына» байланысты көңіл аударарлық тұжырымдарын «халық поэзиясына деген ағартушы-демократтық көзқарасынан шегіншектеуі» деп те бағалап жібердік. Ондағы мақсатымыз ұлы ғалымды қайткен күнде де орыс революционер-демократтарына жақындату болғанын енді байқап отырмыз. (Қараңыз: «Қазақ әдебиетінің тарихы». І том. 1960, 19 бет).

Бізде қазір кеңес дәуірі деп аталып жүрген кезеңнің бәрінде де ұлттық ғылыми зерттеушілік ой-пікір тек маркстік-лениндік әдіснама ықпалында болды деген біржақты көзқарастағы жалпылама түсінік бар. Шындығына келсек, бұл әдіснаманың толық үстемдік алуы тек 1945-1988 жылдар еншісінде деп ойлаған дұрыс болар еді. 1918-25 жылдар арасында «пролеткультшылдық теориясы» үстемдік құрса, 1926-40 жылдары «тұрпайы социологизм» теориясы ғылыми ой-пікірді әуре сарсаңға салды. Бұларға қарсы тұра алған Алаш арыстарының ғылыми зерттеу жұмыстарында негізге алған «бірыңғай ағым теориясы» ғана бола алды. Қайта оралған арыстарымыздың шығармашылық және ғылыми мұраларын зерттеушілер арасында бұл теорияның жетістігі мен кемшілігін саралау жағы кем соғып жатыр.

«Тұрпайы социологизм» туралы академик Р.Нұрғали: «Бұлар ең алдымен жазушы шығармасын оның таптық тегімен байланыстыра қараған. 1920 жылдары Мирский – Пушкинді, Кравченко – Гогольді, Нусинов – Успенскийді орыс әдебиетінің тарихынан сызып тастады. Жаңа іргесі қаланып келе жатқан қазақ әдебиеттану ғылымына осы ағымның жаман салқыны тиді. Проза жауһары саналатын «Қаралы сұлу», «Қараш-Қараш», «Қыр суреттері», «Қилы заман» сынды туындылардың әділ бағаланбай, бұрмалана түсіндірілуін эстетикалық талғамның саяздығынан деп білеміз» деп жазады. («Телағыс», 52 бет). Ғалым кейінде кемеңгер жазушының «Қилы заман» шығармасының тағдыр-талайы туралы ғылыми зерттеуінде «тұрпайы социологизм» теориясының қате тұжырымдарының тек шығармаға ғана емес, суреткер тағдырына да қатты әсері болғанын орынды көрсетеді. Біз шартты түрде ғана «тұрпайы социологизм» теориясы 1926-40 жылдары болды деп отырмыз. Әйтпесе ол маркстік-лениндік әдіснаманың әдебиеттің таптығы қағидасына сай КСРО құлағанға дейін өмір сүріп келді. Оған дәлел - таптық тұрғыдан зиянды деп табылған тарихи жырлар мен Дулат, Мұрат, Шортанбай және басқа да көптеген көрнекті дарындарымыздың шығармашылығының әділ де дұрыс бағаланбауы. «Ұлтшылдық» таңбасы басылып руханят әлемі мен ғылыми ортадан аластатылған Алаш арыстарының мұрасының дұрыс бағаланбай келуіне социологиялық мектептің бұл теориясының әсері болмады дей алмасақ керек. Ашығын айтқанда, кеңестік идеологияның бұлжымас қағидаға айнала жаздаған қате тұжырымының негізгі арқауында осы «тұрпайы социологизм» теориясы жатыр десек, шындықтың аулынан алыс кетпес едік.

Негізінен белгілі бір ұстанымдағы әдіс-тәсілдің ғылыми мектептерде жетекші бағытқа айналғанынан кейін ғана ғылыми ортада дәләлденген теориялар мен бағыт-бағдарлар пайда болады. Ендеше ұлттық әдебиеттану ғылымының әдіснамалық мәселелерін кешенді түрде тұтастай қарастырып, ал жоғарыда біз тілге тиек еткен төрт ғылыми мектептің зерттеушілік бағыттағы әдіс-тәсілдері жолындағы ізденістерін ғылыми саралап, тарихи тұрғыда таразылау алдағы күннің міндетінде жатыр. Себебі, Тарих - қашан да болсын тарих. Және ол классик жазушыларымыздың бірі Ғ.Мұстафин айтқандай, «Ұлы сыншы - тарих». Ал оның жақсысы мен жаманы болмайды. Мәселе оны саясат пен идеология талаптарына сай емес, сол тарихқа қатысты ұлттың мүддесінің негізінде бағалауда жатыр. Белгілі ойшыл Сантаянаның сөзімен нақты айтсақ, «Тарихтан тағылым алмаған халық сол тарихты қайталауға бұйырылады». Сондықтан әлемдік әдебиеттану ғылымының әдіснамасына тән ғылыми мектептер мен теориялар, олардың әдіс-тәсілдерін ұлттық әдебиеттану ғылымы қандай дәрежеде игере және меңгере отырып қолдана алды дейтін мәселені зерттейтін уақат жетті деген ойдамыз. Өткен тарихтан сабақ алғанда ғана ұзақ жылдар бойы қағидаға айналған қате тұжырымдар ықпалында қалу қауіпінен арыламыз. Оған кешегі Кеңестер Одағындағы елдердің ішінде ұлттық әдебиетінде «ақтаңдақтар» көп орын алған біз болғанымызды айтсақ та жеткілікті.