Несиенің жекелеген түрлерін ұйымдастыру

2. Контокоррект бойынша несие. Бұл несие көп мақ­сатты қысқамерзімді сипатқа ие. Ол клиенттің ағымдағы қаржылық қажеттілігі өзінде бар ресурстардан асып кеткен жағдайда, оның төлем айналымындағы айырмашылыққа беріледі. Несие беру несие бағыты шеңберінде жүзеге асы­ры­лады. Несие бағытының мөлшері айналым қаржыла­ры­ның әртүрлі элементтерінің сомасы мен оны құрудың өзін­дік көздері мен несиелік борыш сомалары арасындағы айырма ретінде есептеліп шығарылады. Контокоррект – бұл көрсетілген қызмет түрлері үшін төлемдік есеп айырысу құжаттарын қоса алғандағы төлемдер (дебет бойынша) жүргізілетін бірыңғай активті-пассивті есеп шот. Өнімдерді өткізу мен көрсетілетін қызметтерден түсетін бүкіл түсім несиеге қабылданады. Контокоррект бойынша қалдық (сальдо) дебеттік және кредиттік болуы мүмкін. Контокоррект бойынша несие беру несие берудің барынша тәуекелді формасы болып саналады. Несиенің аталмыш тү­рін пайдаланғаны үшін төленетін ақы тәуекелдің неғұрлым жоғары болуымен байланысты. Өзге қысқамерзімді несиелерге қарағанда біршама жоғары болады. Овердрафт контокорректтік несиенің бір түрі болып саналады. Бұл форма жағдайында клиенттің банктегі есеп шоты сақталып қана қоймайды, онда дебеттік қалдық (сальдо) иеленуге рұқсат етіледі. Овердрафт сондай-ақ контокоррект сияқты бірінші сыныпты қарыз алушылар үшін енгізіледі.

3. Консорциалды несиелер. Консорциум қандай бір жо­баны жүзеге асыру үшін әртүрлі коммерциялық бір­лік­тер­дің, оның ішінде банктердің шарттық негізде уақытша бірігуін білдіреді. Банк консорциумдарын құру: қосымша ресурстарды тарту жолымен операциялардың ауқымын кө­бей­ту, тәуекелдерді бөлу, өтімдіктің (ликвидтіліктің) бел­гі­лі бір деңгейін сақтау сияқты мақсаттарды көздейді. Қан­ша­лықты, бұл несиелер негізінен ауқымды істерді қар­жы­лан­дыру кезінде пайдаланылады, яғни банктер мен мем­ле­кет­ті қоса отырып, ірі шараларды жүзеге асыратын кез кел­ген шаруашылық жүргізуші субъектілер консорциалдық не­сиелердің қарыз алушылары бола алады. Мемлекеттің консорциалдық несиелерге деген қажеттілік ең алдымен бюд­жеттік бағдарламаларды қаржыландырумен, әртүрлі са­лалардағы мемлекеттік кәсіпорындарды техникалық қа­ру­­лан­дыру мен қайта жарақтандыру құралдарын инвести­ция­лау­мен байланысты болып табылады.

Консорциалдық несие несиенің айрықша бір түрі емес, сондықтан да ол қарыз алушы мен несие берушінің коммерциялық мүдделерінен туындайтын әдеттегі жағдай­лар­да беріледі. Консорциалдық несие бойынша қатынастар бірқатар шарттармен: консорциалдық, несиелік шартпен, кепіл немесе кепілдік беру шартымен ресімделеді.

4. Ипотекалық несие. Қозғалмайтын мүлікті кепілге қоя отырып берілетін (жер меншігін қоса отырып), нарықтық экономикада белсенді түрде қолданылатын келісімдердің сенімділігін қамтамасыз ететін несие беру нысандарының (формаларының) бірі болып саналады. Ипотекалық несие кәсіпорындардың, ұйымдардың және тұр­ғын үй құрылысы фирмаларының несиеге қажет­ті­лік­терін сенімді негізде қаржыландырудың мемлекеттік көз­де­рінің міндетін атқаруда үлкен рөл атқарады. Оны дамыту ұзақ мерзімдік сипаттағы несие ресурстарының тапшы­лы­ғы, инфляцияның жоғары қарқыны жағдайында шаруа­шы­лық жүргізуші субъектілердің инвестициялық активтілігін (белсенділігін) өрістетуге әсерін тигізеді.

Ипотекалық несие беру жүйесі:

• 
  шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа ипотекалық несиелерді тікелей беру;
  
• 
  несие беру үшін ресурстарды қосымша тартуды қамтамасыз ететін қайталама нарықта (ипотека­лық міндеттемелерді) ипотекалық несиелерді сату екі бағытын көздейді.
  

• 
  кепіл туралы (кепілдікті ұстаушы және кепілдік беруші) шарт тараптары – заңды және жеке тұлғалар;
  
• 
  тіркеуші орган;
  
• 
  бірыңғай кепіл реестрін ұстаушы.
  

Ипотека несие ресурстарын пайдаланумен, ал қажет болған жағдайда ипотека заттарын өткізуге жұмсалатын шығындарды жабумен байланысты залалдар мен шығын­дар­ды өтеудегі негізгі борыш пен ол бойынша пайыздар­дың сомасын кепіл ұстаушыға төлеуді қамтамасыз етуі тиіс.

5. Халыққа берілетін ссудалар тұтыну ссудалары деп аталады. Осыған орай ссуданың тұтыну сипаты ссуданы беру мақсатымен (несие беру объектісімен) айқындалады. Қарыз алушылардың тұтыну ссудалары мен несие беру объектілерін жіктеу бірқатар белгілері, оның ішінде қарыз алушының типі, қамтамасыз ету түрі, өтеу мерзімдері, өтеу әдістері, пайдаланудың мақсатты бағыты, несие беру объектілері, көлемі және т.б. бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.

Пайдалану бағыты бойынша тұтыну ссудалары: кезек күттірмес мұқтаждықтарға, бағалы қағаздарға, кепілдікке, құрылысқа және тұрғын үй алуға, тұрғын үйлерді күрделі жөндеуге, автомобильдер сатып алуға берілетін несиелерге бөлінеді.

Несие келісімдерінің субъектілері бойынша: банктің тұтыну ссудалары, сауда ұйымдарының халыққа беретін ссу­далары; банктік емес үлгідегі (ломбардтар, жалға беру пункт­тері, несие кооперативтері және т.б.) несие меке­ме­ле­рі­нің тұтыну ссудалары; жеке және жекеменшік тұтыну ссудаларының ара жіктері ажыратылады.

Қаржылардың айналымдық сипаты бойынша – бір жолғы және қалпына келтірілетін (револьверлік және релловерлік) ссудалар. Халыққа несие беру процесіне бірнеше кезең кіреді. Бастапқы бетте несие беру қыз­мет­кері: заңдық тұрғыдан клиенттің несие төлеу қа­бі­летін, яғни клиент шарт жасауға заңды түрде қабілетті ме; эконо­микалық көзқарас тұрғысынан (кірістері мен шығыстары, мүлік) клиенттің несие төлеу қабілеті қандай екенін түсіндіру мақсатымен келіссөздер жүргізеді. Клиенттің несие төлеу қабілетін бағалау банктің несие бөлімінде клиенттің ссудаларды уақытылы өтеу үшін жеткілікті кіріс алу қабілетін сипаттайтын ақпараттар негізінде жүргізіледі. Одан тысқары, банк қызметкері нарық конъюнктурасын, оның өзгеру үрдістерін талдауы тиіс.

6. Банкаралық несие – бұл банктердің бір-бірінің арасында несие мекемелерінің уақытша босатылған ақша ресурстарын тартуы мен орналастыруы болып табылады. Биржадан тыс банкаралық нарықтағы несиелер беру мен оны өтеудің жағдайын коммерциялық банктердің өздері анықтайды. Сонымен бірге несие қатынастарының субъек­ті­сі ретіндегі қарыз алушы – банктің баға беруі осы қа­ты­нас­тардың негізі болып саналады. Банкаралық несие­лер мен депозиттер несие немесе депозиттік шарттармен, ал банк­аралық несие нарығындағы ынтымақтастық – бас (негізгі) келісіммен ресімделеді.

Несие беруші – банктер несие сомаларын анықтау ке­зін­де қарыз алушы – банктің жарғылық капиталының мөл­ше­рін, оның қаржылық және заң тұрғысынан сенімділігін ескереді. Банкаралық несие сондай-ақ қамтамасыз етусіз де берілуі мүмкін. Дегенмен банкаралық несие шарттарының басым көпшілігінде белгілі бір қамтамасыз ету мін­дет­те­ме­ле­рі белгіленеді, негізінен ондай түрде бағалы қағаздар, қоз­ғалмайтын мүліктер қатысады. Несие келісімдерін орын­даудағы тараптардың өзара жауапкершілігі несие шарт­тарында көрсетіледі. Белгілі айыппұл пайыздары мен шығындарды өтеу – жауапкершілік формалары болып қатысады.

Банкаралық несие алу кезінде қарыз алушы-банк ке­ле­сідей құжаттарды тапсырады:

• 
  банк жарғысы;
  
• 
  банк операцияларын жасауға лицензия;
  
• 
  кәсіпорын жетекшілері қолдарының үлгісі бар карточка;
  
• 
  банк өтімділігінің нормативтері;
  
• 
  алынған және берілген банкаралық несиелердің мағынасын (шифрын) ашу.