Б. О. Джолдошев а из Института автоматики и информационных технологий нан кр, г. Бишкек; «Cинтез кибернетических автоматических систем с использованием эталонной модели»

1. 
   Барбашин Е.А. Введение в теорию устойчивости. – М., 1967. – 225 с.
   
2. 
   Малкин И.Г. Теория устойчивости движения. – М., 1966. – 540 с.
   
3. 
   Гильмор Р. Прикладная теория катастроф. – М., 1981. – Т.1. – 344 с.
   

In the present work of Aina Skakova «Research of the observing device with the raised potential робастной stability on the basis of A.M.Lyapunov's functions» the approach to construction of the observing device with the raised potential robastnessis offered to stability for linear systems with uncertain parametres and to construction of functions of Lyapunov, based on geometrical interpretation of a direct method of A.M.Lyapunov and dynamic systems under the relation of some potential functions set in state space of dynamic system.

ЕНУ им.Л.Н.Гумилева

Само понятие «деньги» передается во французском языке (ФЯ) лексемами (словами) «argent» и «monnaie». С лексемой «argent» во фразеологических словарях встречаются такие этнографические фразеосочетания (ЭФС): argent comptant также как и argent sec (или argent liquide) переводятся наличные деньги; c’est de l’argent comptant – за этим дело не станет; это верно как дважды два четыре; argent fou – бешеные деньги; argent mort – мертвый капитал; bourreau d’ argent также как и mangeur d’ argent, – мот, расточитель; homme d’argent – богач, капиталист, courir après l’argent – раздобыть деньги; courir après son argent – стараться отыграться, empocher de l’argent – прикарманивать деньги; gaspiller son argent – и многие другие.

Рассмотрим несколько примеров: Il fouillait dans sa poche en tirant un chequier.

– Je vais vous rédiger votre chèque.

– Mais, dit l’homme, nous étions convenus

– Je sais. Ceci devait passer «sous table». Mais j’arrive de Paris et je n’ai pu transporter sur moi de l’argent liquide (P.Vialar. Pas de temps pour mourir).

Он порылся в кармане и вынул чековую книжку.

– Сейчас я выпишу вам чек.

– Позвольте, мы же с вами договорились, – возразил его собеседник

– Знаю, чтобы все было шито-крыто. Но я приехал из Парижа и не мог везти с собой наличные.

В контексте данное ЭФС передается универбой «наличные», подразумевается «наличные деньги». Это семантический статус Д2К1. О семантических статусах и терминах смотрим работы Копыленко М.М. и Поповой З.Д. [1].

С лексемой «monnaie» приведем несколько ЭФС: monnaie courante –1) ходячая монета; 2) самое обычное дело, частое явление; fausse monnaie – фальшивые деньги; menue (petite) monnaie – мелочь, мелкие деньги и многие другие.

Рассмотрим такой пример: En 1956, encore il y avait en Occident un grand nombre d’hommes jeunes que le démon de l’aventure avait promenés sur face de la petite planète avec des heurs et des malheurs divers! C’était monnaie courante. (A.Lanoux. Le rendez-vous de Bruges).

Еще в 1956 году на Западе было великое множество молодых людей, которые обуреваемые духом приключений, метались по нашей маленькой планете, испытывая то счастье, то невзгоды. Дело это было обычное.

В контексте ЭФС относится ко второму значению «дело обычное» и, соответственно, относится к семантическому статусу – К2К1, где субстантив не мотивирован, а определение courante принимается в значении обычный, банальный.

В русском языке (РЯ) с лексемой «деньги» перечислим некоторые интересные, на наш взгляд, ЭФС: бешеные деньги –1) чрезвычайно большие деньги; 2) деньги легко и неожиданно доставшиеся, поэтому расходуемые крайне нерасчетливо [2, с. 899]; на медные деньги (учиться, быть воспитанным) – на скудные, ничтожные средства, недостаточно [2, с. 387]:

Отец, учившийся сам когда-то на медные деньги, не хотел, чтобы сын его отставал от времени, и пожелал поучить чему-нибудь, кроме мудреной науки хождения по делам (Гончаров. Обломов).

Копейки готовили из меди, поэтому медные деньги – это мелкие денежные единицы, по этой причине на медные деньги ассоциируется и в контексте с ничтожными средствами. Относим данное ЭФС к семантическому статусу К1К1

Для многих привычно употребление выражения «время – деньги», но не все знают его этимологию. Она восходит к сочинению американского ученого и политического деятеля Вениамина Франклина «Совет молодому купцу» (1748 г.) Сходное по смыслу выражение встречается ранее (около 372-287 гг. до н.э.) у греческого философа Теофраста: «Время – дорогая трата» Афоризм Франклина прочно усвоили предприниматели, коммерсанты и оно является девизом их деятельности [3, с. 119].

В настоящее время в обращении находятся euro (евро) и franc (франк), а в России – рубль. С лексемой franc мы встретили следующие ЭФС: naufrageurs du franc – береговые разбойники [4; 73]. sou du franc – комиссия, вознаграждение в пять сантимов на каждый франк (которые некоторые торговцы, чтобы закрепить за собой клиентуру, выплачивали прислуге, приходившей к ним за покупками) [4, с. 988] au marc le franc (или la livre) – по соразмерности, пропорционально внесенному паю; trois francs six sous – мельчайшая сумма денег, малое количество денег [5, с. 443]

C лексемой «рубль» есть такие ЭФС РЯ как: длинный рубль – о легком и большом заработке [2; 1; 405], неразменный рубль (или пятак) – в сказках: «волшебный рубль (или пятак), всегда остающийся у владельца, несмотря на трату [2; 2, с. 474]:

В забое нужны люди твердого характера, труженики, а не охотники за длинным рублем (В.Игишев. Шахтеры).

Здесь первый компонент мотивирован: длинный рубль ассоциируется с большим заработком, а второй компонент сохраняет свое денотативное значение – К1Д1.

Мелкой монетой, равной сотой доле франка во Франции, Бельгии, Швейцарии и в некоторых других странах долгое время являлся сантим, а в России и ныне действует копейка. Сопоставим ЭФС данных лексем.

N’avoir pas le premier centime – не иметь денег, чтобы начать дело, чтобы оплатить долг [4, с. 989]; n’avoir pas un centime – быть бедным [5, с. 152]

С лексемой «копейка»: до последней копейки (истратить, отдать, получить и т.д.) – целиком, полностью все (о деньгах), ни копейки нет за душой – совсем нет денег, даже самой незначительной суммы [2;2, с. 99] и мн.др.

Старинными французскими мелкими монетами были также су (sou), лиард (liard), ливр (livre), экю (écu), луидор louis), полденье, полушка (maille) и денье (denier) – 1/12 су.

На Руси в XI-XII вв. функцию денег выполняли серебро и золотые бруски, именовавшиеся гривнами. Такое же название имели и шейные женские украшения из металла, которые получили свое название от грива, т.е. шея. Позже появилось слово гривенник, которое обозначало уже 10 копеек. Некоторые названия ранее существовавших русских денежных единиц исчезли, сохраняясь лишь во ФС, таковы, например: полушка, грош, алтын, гривна. Лексемы полушка и грош получили символическое значение чего-то малого, т.к. полушка была самой мелкой монетой – ½ московской деньги, а деньга равнялась половине копейки. С XIX в. лексема грош – монета в полкопейки – польское по происхождению стало обозначением самой малой монеты; алтын тюркского происхождения, обозначал 3 копейки.

Вследствие ограниченности объема, нам не удалось перечислить все примеры и ЭФС ФЯ и РЯ.

Итак, нами исследованы ЭФС ФЯ и РЯ, обозначающие денежные единицы в следующем квантитативном соотношении: с лексемами argent – 44, monnaie – 13, franc – 4, centime – 2, denier – 6, écu – 6, liard – 3, livre – 2, louis – 1, maille – 3, sou – 17, деньги – 6, рубль – 4, копейка – 13, полушка – 2, грош –5, алтын – 1. Самой фразеобразующей лексемой в рассматриваемой группе оказалась лексема argent – 44 ЭФС ФЯ, а в РЯ – копейка – 13. Превалируют ЭФС ФЯ.

1. 
   Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. – Воронеж: ВГУ, 1972; 1989.
   
2. 
   Словарь русского языка в 4 томах. – М.: Русский язык, 1983.
   
3. 
   Ашукин Н.С., Ашукина М.Г. Крылатые слова. Литературные цитаты. Образные выражения. – М.: Правда, 1986. – 768 с.
   
4. 
   Французско-русский фразеологический словарь. / Под ред. Я.И.Рецкера. – М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1963.
   
5. 
   A.Rey, S.Chantreau. Dictionnaire d'expressions et locutions. Paris, Dictionnaires Le Robert, 2003, 1087 p.
   

мемлекеттік мекемесінің жетекші ғылыми қызметкері

Өмір жолында оған жақсы адамдар, үлгілі ұстаздар кезікті, әйтпесе оның кім болары бір Алллаға ғана мәлім болар еді. Олай дейтініміз, «Бейбарыстың ең алғашқы ұстазы болған әл-Бундундари» Моңғол шапқыншылығында жастай тұтқынға түсіп сатылғалы тұрған болашақ Сұлтанды «Византия, Венеция, Таяу Шығыс елдеріндегі бір құл базарларында кезігіп қалып, 800 динарға сатып алған»-ды [1].

Салыстырмалы түрде айтсақ, кесек тұлғалы болашақ Сұлтан Қыпшақ Қалауын әмірдің жеке қорғаушылық қызметіне 1000 алтын динарға сатылады. 1242 жылы Бейбарысты Айтегін әмір сатып алып, ұстаздық етуімен қатар, арқа сүйер кеңесшісі етіп, сырлас досына айналады. Одан Египет сұлтаны Аюбтың назарына ілігіп, оның сенімді нөкерері болады.

Міне, бұл Бейбарыс үшін сәттіліктің бастамасы еді. Өйткені, оның бір көзі көк, екінші көзіне ақ түскен кемдігі бар екен, сол үшінде оның құл базарындағы нарқы төмен болыпты. Бірақ, оның табиғатында пысық, даусы зор, мінезі өткір екенін ұстазы болған әл-Бундундари бірден аңғарғанға ұқсайды. Кісі табиғатын тану, оларға қамқор балу ұлыларға тән қасиет екеніне талас жоқ. Иманды ұстаз алдын көрмесе, парықсыз байлық пен көзсіз ерлік қай жарға соғары күмәнді қалмақ-ты. Кейін Бейбарыс та мұны өзіндік өмірлік қағидасы еткенге ұқсайды. Оның 17 жыл таққа отырған кезі де, одан оншақты жыл бұрынғы қалыптасу кезеңі де тартыс пен күреске толы болды. Бұл Мысыр елінің мұсылмандар үшін айнымас тұғыры болған шақ-тын. Нақ осы кезеңде ол Бағдаттағы Араб Халифатының астанасын Кайр қаласына көшірді.

Бұл сондай-ақ, Ирусалимге (Құддысқа) крест тағушылардың да, Моңғолдардың да көз тігіп қатер тудырған кезі-тін. «Сұлтан Бейбарыстың Египет тарихындағы өшпес екінші жеңісі – кресшілермен болған қантөгістер Бейбарыс өмір сүрген заманға сәйкес келеді».

1260 жылы Моңғолдарды тойтарып, 1270 жылы кресшілерді бастаған Француз королі ІХ Людовиктің «сегізінші жорығын» тасталқан етіп, өзін тұтқынға алды. Сөйтіп, екінші мыңжылдықтың басындағы крес тағушылардың 174 жылға созылған қан құйлы әрекеттері жойылды. Бейбарыс Сұлтан аты тарихқа «Алтын әріппен» жазылды. Қазіргі атақты ғалымдарымыз, өнегелі педогогтарымыз, білікті мамандарымыз, ел ағалары жиі айтып жүрген «ұлттық сананы қалыптастырудың үлгісі» – ұлт ардақтыларын ұлықтау, ерлік дастандарын насихаттау дейтін қағидасына Бейбарыс тұлғасы дөп келеріне күмән жоқ.

Сол қырғын соғысқа Монғолдар әскерін бастап қатысқан қазақтың тағы бір ірі тұлғасы – Кетбұға Абыз, Ұлы Даланың Ұлық биі, Дешті Қыпшақ атынан «Ақсақ құлан» күйімен қазаққа төнген қасіреттің алдын алған, кемеңгер жан бар екенін де жастарға дұрыс түсіндіруіміз керек. Оның Сұлтан Құтіздің алдына тұтқын ретінде әкелгенде (Л. Гумилев жазбасында) айтқан: «Сен, Құтіз, қаның Қыпшақ болса да, қарғы баулы төбетсің. Затың құл болмаса да, атың құл – мамлүксің, мемлекет құлысың». «Кімнің жоғын жоқтайсың?», «Сен одан да есің барда еліңді тауып, жалдамалы құлдықтан құтыл» – деген сөзі Бейбарыстың да көз қарасын түбегейлі өзгертуге себепкер болғанын да ескергеніміз жөн. Оны біз сол сәттің одан ары өрістеген көрінісінен анық аңғарамыз. «Мұндай қорлыққа шыдамаған қандыкөз, қатыгез Құтіз қайқы қылышты суырып алып, ...ілезде Кетбұқаның аппақ сақалын қан жауып, Абыз денесі етпетінен сұлап түсті. Бейбарыс мына сұмдықты көргенде Құтізге кектене қарап теріс бұрылып кетті». Бұл да ағаның, өз елінің кемеңгер қартының, елін қорғау жолында қартайған шағында шетел асып, жан пида етуі – «елдік аманат» екенін жад тұтуы да Бейбарыстай алып тұлғаға жарасады. Қазақтың «Кішірейгеннен кішік болмассың» деген мақалын еске салатынын әрқайсысымыздың ескеруіміз қажет.

Кетбұға Абыз болса, өз кезегінде Бейбарыстан да бұрын шетелде билік құрған, туған жерге оралу мұң болған шерменде жан. «Кет Бұқа ноянның Израил елінің тарихынан орын алғаны көрсетілген. Мұса пайғамбардың мінәжатханасында ап-анық, айқын да ашық түрде «1249-1260. Кетбұқа», – деп жазылғаны, яғни он жыл сол елде билік жүргізгені айтылған [2].

Демек, олардың ерлігін насихаттауға, ұлы тұлғалардың ел қамы үшін аманаттаған мұраларын ұрпаққа жалғауға әрқашанда жауаптымыз.

Қалың нөкерімен қаланы қақ жарып келе жатқан кезінде қаһарынан қара тұрмақ хан жасқанған Бейбарыстың алдынан қаймықпай шыққан қаршадай қыздың:

– Көке, – деп қымыз толы тостағанды ұсынуын еске түсіріңіз де, соған салыстырмалы түрде бүгінгі күннің мына оқыс оқиғасына зер салыңыз. Жамбыл облысының Тараз қаласындағы ақыл-ойы кем балалар интернатындағы 2009 жылы «28 желтоқсан күні «Ерик» кәріс шіркеуінің адамдарына мектепке келуіне рұхсат беріп, шіркеу қызметкерлері қазақ балаларына бір сағаттан астам уақыт Иссус пайғамбар өмірінен көріністер қойып, «Я тебя люблю Иссус» деп ән айтқызған». Бұл – бар болғаны 165 жаңа жылдық сыйлық үшін мектептегі 248 баланы (28 сыныпқа бөлсе, 20-сы қазақ балаларын құрайды) шоқындырмақ болған мектеп директоры Райхан Исманованың әрекеті [3]. Мұны «Көке» деген бір-ақ сөз айтқан қаршадай қыздың мерейін көтеріп, бауырларына жағдай жасап, мінәжат етер мешіт салғызып, имандылыққа шақырған Бейбарыс-сынды алыптармен салыстыруға келе ме?! Ендеше, қайсарлық төркіні қайда жатыр? Демек, өткеннің де тағлымы мол, оны жетілдіре түсудің жөні бөлек, ол дербес тақырып.

Мұнда біріншіден, ойланған жанға текті елдің жүректілігін, қайсарлығын, батылдығын, қанда бар өжеттілікті аңғарарымыз анық.

Екіншіден, «Көке» – деген жалғыз ауыз сөздің жастайынан жат елде жырақта жүріп «жатбауыр малюк атанып» қатайып кеткен жүректі жібіткен құдіретін танимыз.

Жасауылдардың ат омыраулатып, тұрғындарды шетке қағатын әскери қағидасы бұзылып, қызға қамшы көтерілмейді. Оған тоқтау салған Бейбарыстың өзі еді. Неге?

Өйткені, ол қаршадай қайсар қыздың қайсарлығынан өз елінің келбетін таныды. Оның аузынан өмір бойы ынтығы күткен ана тілінің лебін тапты. Сол леп шарпуы – жүрек түбінде бұғып қалған туған елге, кіндік қаны тамған жерге, қандастары қан құшып қалған жалпақ жұртқа деген сағынышты қозғады. Тұла бойда тұншыққан, кезегін күткен ұлттық ыстық қан өн бойын оттай шарпыды. Оны қозғаған – әлгі «Көке» деген жалғыз ауыз сөз!

Міне, құлаққа сіңген, жүреке тұнған, ана сүтімен ауызданған ана тілдің құдіреті! Есін шала-шарпы білген кезінде жат жұрттықтар тұтқыны болған жұдырықтай баланың құлағында қалған үн, тағдырдың талай тауқыметін бастан өткерген, қатігездіктің небір сұрқиясын белуардан кешіп жүрген қаһарлы жанның жүрегін қақырата жарып, мүлгіп жатқан ұлттық санасын оятқан тектілік құдіреті еді. Тексіз жанға сана қалай тұрақтасын? Әке мен баланың арасындағы байланыс қайта жалғасқандай әсер бұла сезімді көктей өткенде, кешегісі менен бүгінін табыстырып, Отанын, ана тілін қайта қауыштырған «Көке» деген жалғыз ауыз сөздің иесі – қаршадай қызды қанды шеңгел қарақшы жендеттерден арашалап алуға себепкер болды.

Үшіншіден, тостаған толы қымызды сіміре ішіп, елдің дәмінен ауыз тиді. Елінің салт-дәстүрі, қымыздың дәмі, жас бала ұсынған әдеп-ғұрып оның жанын тебіретті. Санаға қанмен біте қалыптасатын мұндай тектілікті тек қана ұлттық сана ғана қозғай алмақ. Сондықтан да ол үйретумен келетін тәрбие, жүре келе қалыптасатын мінез-құлыққа қарағанда әлдеқайда құдіретті! Санаға сіңген дағды, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің – күнделікті тірлігіңдегі еркіңнен тыс атқаратын қарабайыр күйбең тірліктен артықшылығы да осында болса керек. Мұны мойындамай, өзіңді алдап, өзгеге алаңдаушылық, еліктеушілік, жағымпаздық, өзгеден ерекшеленемін деп адасушылық – бұл құлдық пейілдің нышаны.

Оның тағы да бір жарқын мысалын Бейбарыс Сұлтанның соңында қалдырған аманаттарынан көреміз. Ол – қала орталығынан қымызхана ашқызуы. Нәтижесінде, есіктегі құлдан бастап, төрдегі ел билеген игі-жақсылар қазақтың қасиетті ұлттық тағамынан сонау шалғай елде дәм татты! Ұлтыңның ұлы болғың келсе, Отаныңның көк байрағын жүрген жеріңде желбірете жүргейсің. Сенің кім екенің ісіңнен, қимылыңнан, тектілігіңнен танылсын. Бұдан шығатын ұғым – тектілік пен патриоттық сезімнің біріге қимылдауы ұлтық сезімді тұрақтандырып, қазақ рухын өз деңгейінде аспандатар ауқымды істерге бастайды.

Есіңізде шығар, ұлттық мерекеміз – «Наурыз» естен шығып, имандылықты «тост» айтумен алмастырып, ана тілімізден жиреніп, қазақ болуға намыстанғандар қатары молая түскен зауалды шақ? Салт-дәстүрдің ортамызға оралуы – қанда сіңген ұлттық сананың бой көтеруінің нәтижесі шығар? Оған Бейбарыс-сынды алып тұлғалы бабалар өмірінің айшықты тұстары әсер еткені сөзсіз.

Өз еліміз, туған Отанымызда жүріп жатсынып, «Қағынан жеріген құландай» Ана тілімізбен қауыша алмай жүргендерге – Әл-Фараби, Бейбарыс Сұлтан-сынды алып тұлғалар өмірі мен олардың соңына қалдырған мұралары тәрбие көзі екені даусыз. Сондықтан оның Исламды өркендетіп, білімді нығайтуға мол үлес қосу барысында көкірекке түйген көркем ойларын бүгінгі ұрпақ дұрыс түсінуі тиіс.

Жүрегіне иманы ұялаған жанның елге тигізер пайдасы ұшан-теңіз. Дін менен ділге, «Көке» деген бір ауыз сөз үшін тілге қамқорлық жасап, ұрпаққа аманат етер өнегелі іс қалдырған бабалар ниетіне бас иеміз.

Ол қаншама уақыт шетелде жүрсе де, туған жерден тамырын үзгісі келмеді. 1262 жылы монғол ханы Берке Қүлағуға хат жолдап, өз елшісін жіберіп, әскери-саяси, сауда-саттық, мәдени-достық байланыс орнатты. Берке ханның қызына үйленіп, тақ мұрагері – екі ұлының (үлкені – үш жыл, кішісі – үш ай биледі) болуы соның айғағы. Сондықтан олардың «ұрпағым үшін қажет» деп жасаған мұраларын түйсіне алмасақ, жасаған әрбір ерлік істеріне сүйсіне алмасақ, біз кім боламыз? Олардың арпалыспен өткерген күндері, қатерге басын тіккен сәттері зая кетіп, ғұмырлары мағанасыз болмақ па? Мұны естен шығаруға болмас. Ойлануға қазір де негіз бары шындық, оны ешкім жоққа шығармайды.

Ортамызда отырып, мемлекеттік тілімізге ара түсе алмай сау басты саудаға салған шақтарымыз барын ескерсек, жат елде елдіктің туын көтерген Сұлтан Бейбарыс ерлігі елдігіміздің лайықты мақтанышы. Жақсы іс қашанда жалғасын табады. Оны қолдаушы жас ұрпақтар өсіп жетіледі. Өмір сонысымен мәнді. Оған дәлелді ҚМДБ төрағасы, Бас мүфтиі, ғалым Әбсаттар қажы Дербісәлі ғылыми еңбектерінде келтіреді. Бейбарыc Сұлтан мешітінде біздің жерлестеріміз де қызмет етті. Арабтың белгілі тарихшысы, саяхатшысы Яқұт Әл Хамауи Әл Руми деген кісі: «Тараз – ғалымдар мекені болған, одан бір топ ғұламалар шыққан» деп жазыпты. «Тараз өңірінен шыққан қырықтан асқан дін ғұламалары» ішіндегі ең бір ерекшесі –«Һибатулла Ахмадұлы әт-Тарази» деген бабамыз. Ол «мұсылман заңгері, тілші, білімді, көркем мінезді, Каирде аз-Заһирия (Бейбарыс) медресесінде қайтыс болған».

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Адам қайтыс болса да үш түрлі адамның әжір сауаптары амал дәптерлеріне көзі тірі кездегідей барып тұрады. Артына тәрбиесі жақсы ұрпақ қалдырған адам. Ғалым кісінің еңбектері. Ел игілігіне жарайтын аурухана, көпір, кітапхана, мешіт салдырған адам» – деп, ел игілігіне жұмыс істеудің екі дүниеде де сауабы үзілмейтінін сүйіншілеген. Өздеріңізге мәлім Сұлтан Бейбарыстың ұрпаққа қалдырған мол мұралары қатарында – әр қалада кем дегенде бір мешіт, медресе салдыруын; кітапханаларға қамқорлық жасауын; өзендерге көпір салдырып, судың мол қорын жасату мақсатында ауқымды тоған-бөгеттерді көбейтуін; базарларды кеңейтіп, қалаларда қалдық су ағатын құбырлар жұйесін енгізуді қолдануын; қалалардың сәулет өнеріне баса көңіл бөліп, Мединедегі пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) мешіне, Иерусалимдегі мешітке күрделі жөндеулер жүргізуін, т.б. игі істерді атауға болады. Империяда тарихи энцеклопедиялардың жазылып, әдебиеттердің өркен жаюы, жетімдерге қамқорлықтың күшейіп, түрік тектес ұлыстар өкілдерінің құл базарларында толық азаттық алуы, жеке хатшысы болған Абд-аз-Захирдің Бейбарыс сұлтан өмірбаянын жазуы, қолөнердің өркен жаюы, шарап ішуді шектеу, жезөкшелікке тиым салынуы; сауда-саттық жүйесінің ауқымы кеңеюі нәтижесінде шартараптан саудагерлер керуендерінің толассыз ағылуы әлемдік өркениетке жетуге салынған сара жолдың берік бастауы еді.

Міне, бұл да Сұлтан Бейбарыс өнегесінің ұлттық санамызға тигізген игі ықпалы. Оның игі істерін жалғастырушылар шықты. Олай болар реті де бар, өйткені, ол өте білімді болыпты, мәдениетті екен. Бірнеше ғылыми орталықтар құрыпты. Солардыың ішінде Кайрдегі «Закрия» медресесі, сол сияқты Дамаскідегі медресесі, Сириядағы Хомс қаласындағы Исламның үлкен қолбасшысы әскери қолбасшылардың бірі Халид бин Уалидің (туған жылы белгісіз – 642 жылы қайтыс болған) атындағы мешітті салдырған. Сол сияқты Халаб қаласындағы мешіттегі Қызыр әулие тағын, Медине қаласындағы Пайғамбарымыздың Мұхаммед (с.ғ.с.) мешітінің мінберін де жасатыпты.

Тарих тағлымы өмір мектебінен алынбақ. Оны жастар санасына сіңіру, жүйелі насихаттау, оқулықтарға енген деректерге дұрыс түсінік беру, қазақи патриотизмнің мағынасына үңілу, сезім қылын дөп басуға, ұлттық сананы оятуға, оны қалыптастыруға ерекше көңіл бөлу басты назарда болуға тиіс.

Өйткені қазіргі таңдағы қазақ мектептеріндегі орын алған кейбір келеңсіз жайлар қанатын жая берсе, қандай ұрпақты қалыптастырғанымыз білмей, бабалар алдында қарыздар болып қаламыз.

Көшеде жолыңды бөгеп, үйде есігіңді қағып, тіпті, мектеп аулаларында еркін жүрген миссионерлер әрекеті, сондай-ақ, ұлттық мақтанышымыз ғарыш айлағы – Байқоңырдағы оқушылардың қай тілде, қандай дәріс алып отырғандығы елдік мәселеде ауыр сын екені сөзсіз.

«Ұлттық сана дегеніміз – сол ұлтты құрайтын халықтың әр адамының жеке тұрмыс-тіршілігінің сыртында өз ұлтының мүддесін, халқының тағдырын, ұрпағының болашағын ойлау қабілетінің ұлттық деңгейге көтеріліп, жалпы қоғамға тән ортақ сипатқа ие болған ұжымдық түрі, яғни, ұжымдық сана» – деген жазушы, ғалым Қойшығара Салғарин пікірімен толық келісеміз.

Сол үшін, адамгершілік, имандылық қасиеттерімізден көз жазып қалмай, өткеннің тағлымын, қазіргі елге тұтқа болған ел ағаларының өркениетке құлаш ұрған сәтті қадамдарын қалың бұқараға дұрыс түсіндіріп, насихаттай білуіміз қажет. Сонда ғана жарқын болашағымызға нық қадам басып, оның кең өркен жаюында іскерлік таныта аламыз.

1. Қадыр Өтегенұлы Жүсіп. Бейбарсы Сұлтан. // Алдаспан журналы, 2009. – № 5-6. – Алматы. 6-бет.

2. Камал Абдрахманов. Хан батыры Қаракерей Қабанбай. 31-бет.

3. Оралхан Дәуіт. Сыйлық бергенге дінін сатқызу. // Жас Алаш газеті, 2010. – №17(15475).

В статье Тоғанбай Қажы Құлманұлы «Влияние примера Cултана Бейбарыса в формировании национального самосознания» рассматриваются некоторые аспекты жизни и деятельности, а также роли по воспитанию подрастающего поколения знаменитого правителя Египта, сына казахской степи – Султана Бейбарыса.

In article of Toganbaj Қажы Kulmanuly «Influence of example Sultan Bejbarys in formation of national consciousness» some aspects of a life and activity, and also a role on education of rising generation of the well-known governor of Egypt, the son of the Kazakh steppe – Sultan Bejbarys are considered.

Шыны сол, тәуелсіздікке дейінгі ақын һәм ағартушы Абай ғана дәріптелді. Моноидеология ойшылдың философиялық мұрасын зерттеуге есікті тарс жапты.

Қазіргі таңда абайтану ғылымы тірелген ең келелі мәселелер мынау:

1. 
   Ойшыл ақынның философиялық мұрасын жаңаша көзқараспен терең зерттеу, зерделеу.
   
2. 
   Жаңаша көзқараспен зерттеудің нәтижелерін халық игілігіне – рухын сауықтыруға, рухани-мәдени дәстүрлерін жандандыруға пайдалану.
   
3. 
   Хакім Абай ашқан ғылымдық жаңалықтарды Қазақстан халқына, онан соң дүние жүзіне таныту.
   

Енді сөз басында айтылғандай Абай жаңалықтары – рухани-инновациялық қазынамыз деуіміздің мәнісін ашып, дәлелдер келтірейік.

Бірінші дәлел. Құран Кәрімде: «Әр ұлтқа, әрбір қауымға жолбасшылар жіберілді» делінген. Фәтір сүресі, 24-аят, Рағыд сүресі, 7-аят. Көбіне «жолбасшы» дегенді тек пайғамбар, нәби деп қана ұғамыз. Пайғамбар адамзатқа ортақ, жеке бір ұлтқа жіберілмейді. Сол себептен әр ұлтқа, қауымға жіберілген тұлғалар «жолбасшылар» аталған. Халықтарға рухани білім-ғылымды жеткізуші, түсіндіруші жолбасшы болу – Платон, Конфуций, Ясауи, Толстой, Абай сынды сирек әулие хакімдердің сыбағасы.

Мәселен, Қожа Ахмет Ясауи өзінің «Диуани хикмет» атты мұрасында: «Менің хикметтерім, Оқып ұққанға бар мағынасы: Құран» – дейді. Бұл пікір Абайдың ғақлия шығармаларына да дөп келеді.

Абайтанудың негізін қалаған ұлы Мұхтар Омарханұлы Әуезов былайша тұжырады: «Абай өз халқының алдағы уақытта еркін гүлденіп, дами беруіне берік негіз қалады, оның болашағына тура жол салып берді». Ұлы суреткер ең басты шығармасы – «Абай жолы» деп атауының астарын кейінгі ұрпақ біздерге осылайша ұқтырады.

«Абай – қазақтың жолбасшысы» және «Абай – қазақтың екінші аты». Өткен ғасырлар міне осыны паш етті. Абай мұрасы – ұлттың рухани-инновациялық қазынасы деуіміздің тарихи-әлеуметтік тұрғыдағы дәлелі осы.

Енді екінші, бәлкім, ең басты дәлелге келейік. Ол – Абайдың халықаралық деңгейде танылуын күткен теологиялық жаңалықтары. Жеткізбек ойымыз оқырманға түсінікті болуы үшін алдымен шағын шолу жасалық.

Абай Құнанбайұлы:

Ғылымды іздеп,

Дүниені көздеп –

Екі жаққа үңілдім [1] –

Теология (арабша – мағрифатулла) дегеніміз Тәңіріні тану ғылымы. Алла тағаланың тұлғалық қасиеттері (сипаттары, есімдері және істері) туралы толымды уахи (хабар) Құран Кәрімде ғана. Қараңыз – Алланың тұлғалық сипаттары 192 аятта баяндалған! Ислам теологиясының биік деңгейі және ортағасырларда мұсылмандық сопылық ағымның пайда болу құбылысы осы жағдаймен өз түсінігін табады.

Мұсылман теологиясы ІХ-ХІІ ғасырлар аралығында түрлі діни ағымдардың (кәлламшылар, мүтәзилиттер және дәстүршілдер) өзіндік көзқарастары мен таласты сөздері нәтижесінде дүниеге келді.

Озық ойлы ғалым Әбу Хасан әл-Ашари (873-935жж.) 100-ден астам еңбектер жазып, тұңғыш теологиялық мектептің негізін қалады. Онан кейінгі теология саласындағы ірі тұлға Самарқант қаласының тұрғыны – Әбу Мансұр әл-Матуриди (870-944 жж.). Ол Ашари мектебінің Алланы ақылмен танып-білу мүмкіндігі туралы ұстанымын әрі қарай дамытты. Матуриди адамды «мұсылман» деп жариялау үшін оның «Алладан басқа Тәңірі жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деп иман келтіруі жеткілікті деді. Оның иманигүлді бірінші, ал ғибадат рәсімдерін (мәселен, намаз оқу және т.б.) екінші орынға қоюы зор жаңалық болды. Ғұлама сілтеген жол-жобаны сүннәнің ханафи мазхабын ұстанатын жамағат риза көңілмен, түсіністікпен қабыл алды.

Алғаш әл-Кинди деген оқымысты адам бастап, онан соң әл-Фараби, Ибн Сина жетекшілігімен мұсылмандық фәлсафа қалыптасты. Ал, әл-Ғазали, Ибн Араби сынды ойшыл ғұламалар сопылық ілімнің негізін қалады. Осы екі бағыт бірін-бірі толықтыра отырып, Матуриди көзқарастарын теориялық тұрғыдан дамыта жалғастырды. Теология шынайы ғылым саласына айналды. Орта ғасырлық теология ілімінің «ғылымдардың патшасы» деген атақты иеленуі осының куәсі.

Сопылық ілімнің атасы әл-Ғазалидің «Ихйа илм ад-дин» («Сенім ілімін қайта тірілту») деген басты шығармасын орыс тіліне тәржімәлаған зерттеуші В. Наумкин: «Әл-Ғазали мұсылмандық танымның бөлік-бөлек үш бағытын (дәстүрлі діни таным, фалсафа және сопылық ілім) бір жүйеге тоғыстырды» деп көрсетеді [2].

Бұл хақында: «Әл-Фараби мен әл-Ғазали, – деп жазады татардың көрнекті ғалымы Ш. Маржани, – ғылымда, адамдық жолында, ғаделетте, шындық іздеуде біріне-бірі ұқсас, бірін-бірі толықтыратын ғұламалар. Екеуі де, бағыттары басқа бола тұрса да, ұлы ұстаздар. Әл-Ғазалидің әл-Фарабиге тым қатаң сөздер айтуы, оның жеке тұлғасына емес, фәлсафаға қатысты болды».

Қорыта келгенде, мұсылман теологиясы ІХ-ХІІ ғасырлар аралығында түрлі діни ағымдардың (кәлламшылар, мүтәзилиттер һәм дәстүршілдер) өз ішінде және олар мен философия арасында өткен таласты көзқарастар нәтижесінде дүниеге келді.

Айтайын дегенім – біздің кемел хакімдеріміз Абай, Шәкәрім ортағасырлық мағрифатулла ілімін жалғастырды және жаңа сапалық деңгейге көтерді. Олар – ұлы теологтар. Амал не, теологиялық мұраларды тиянақты зерттеуге әлі күнге бет бұрған жоқпыз.

Рас, Абай жұмбағына жету оңай шаруа емес. Мұны: «Менің сырым, жігіттер, емес оңай» және «Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла» деп данышпан өзі ескертеді.

Абай әлемінің қилы сыры мен жұмбағы неде? Бұл сұрақтың туатынын көре білгендей, 1895 жылғы «Лай суға май бітпес қой өткенге» деген өлеңінде кемеңгер былай дейді:

Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі,

Өзіне құмар қылған Оның әмірі.

Осыдан-ақ ұлы Абайдың жұмбағы Тәңіріні танып-білудің өрісі – теология ғылымында екенін аңдаймыз. 1895-1902 жылдар арасында «күні-түні ойында бір-ақ Тәңірі» болғанын өз аузынан естіп отырмыз. Ал, 1898 жылдан бастап, Абай соңғы мұраты – Алланы тану жолына шындап түседі, ұлы ақын философиясын алғаш зерттеген ғалым Ғ. Сағдидің сөзінше «Аллаға жақындап, оны жар етеді» [3].

Міне енді «Абай ашқан жаңалықтар қайсы?» деген сұрағымызға қайта оралайық. Мұның жауабын іздеген адам теологиялық трактат – «Ғақлиат-тасдиқат»-қа (қазіргіше 38-ші қарасөз) үңілуге тиісті. Трактатта хакім Абай Алланың адам баласына мәлім барлық сипаттары мен есімдерін бір жүйеге салады. Ондағы мақсат – Алла тағаланың болмысы мен адам болмысы арасындағы ұқсастық пен байланысты тану. Сол арқылы Алланың пенделеріне салған төте жолын, бүгінгі тілмен айтқанда, қоғам дамуының темірқазық бағыттарын анықтау.

Қиын сырлы трактат – Абай шығармашылығының шыңы. Оны зерттеп, зерделеу бізге Абайдың әлем ойының алыбы екендігін дәлелдеуге толық мүмкіндік береді. Әзірге біз трактаттың түпкі нәтижесіне ғана тоқталмақпыз.

Жаратушы Құдіреттің шешуші, абайша «баршаға харекет беретұғын», үш қана сипаты бар. Олар: ҒЫЛЫМ, РАХЫМ, ӘДІЛЕТ. Басқаша айтқанда, Құдай тағала ғаламды Ғылым, Рахым, Әділет деген үш сипат (заң) арқылы басқарады (осы үш нәрсе Құранның да өзегі). Абай ашқан ұлы жаңалық міне осы! Күллі он сегіз мың ғалам, оның ішінде адамзат қоғамының дамуы аталған үш заңға бағынады. Сондықтан Абай асыл мақсат – ғылымды, рахымды, әділетті қоғам құру деп тұжырады. Ол үшін «әділ адам» («ғаделетті адам») тәрбиелеуді алдыға қояды. Айта кеткен жөн, халыққа кемел ғылым беру және рақым (мейірім) сезімін ояту жөніменен «Әділетті қоғам орнату» идеясы барлық әлемдік діндерді көктей өтеді.

Ғарышта қалықтаған көгілдір планета – Жер мейірімді Алла тағала адамзатқа махаббатпен жасап берген ортақ үйіміз! Бірақ ортақ мекенімізді күллі қашанда алуан түрлі әлеуметтік қайшылықтар мен катаклизмдер дүр сілкіндіріп келеді. Олардың алдын алуға бола ма? Қазақ данышпаны осы мәселені алғаш рет ғылыми негізде ашықтап берді. Ол бойынша үш ұлы сипатқа (Ғылым, Рахым, Әділет) сәйкес өмір сүру – жер жүзін мекендейтін жүздеген мемлекеттер мен мыңдаған ұлт-ұлыстардың тыныштығы, береке-бірлігі мен ынтымағының кепілі!

Қорыта келгенде, 1898-1902 жылдар арасында дана Абай бар күш-қуатын сарқа жұмсап жазған зор еңбектің нәтижелері – әлемдік инновациялық жаңалықтар. Бұл қай қырынан да ғылыми негізде дәлелденетін ақиқат пайым.

Осы тұста «Бұл іске кедергілер қандай?» деген сұрақтың тууы заңды.

Сөз болған трактатты келешек Абай жинақтарында қазіргіше «38-ші қарасөз» демей, Абайдың өзі қойған «Ғақлиат-тасдиқат» деген төл атауымен бөлектеп басу керек. Біреу біледі, біреу білмейді, Абайдың көзі тірісінде екі қолжазба кітабы болды: бірі – 40 қарасөзден құралған «Ғақлия» кітабы (1891-1897 жылдар аралығында жазылды), екіншісі – «Ғақлиат-тасдиқат» деген кітап (ол 1898-1902 жж. жазылды).

Көріп отырмыз, Абайдың қос кітабы екі түрлі кезеңде жазылған. Сол сияқты олар тақырыбы, мазмұны, стилі және мақсат-міндеттері жағынан да бірі біріне кіріге алмайтын, мүлдем екі басқа шығармалар. Мәселен, соңғы кітабында автордың жазу стилін мүлде өзгертуі, араб-парсыдан кірме сөздерді молынан пайдалануы оның жалғыз қазаққа емес, бүкіл адамзатқа арналғандығын білдіреді.

Сонымен, төл атауын қайтару – «Ғақлиат-тасдиқат» жалғыз қазақ теологиясы емес, Алла болмысын тану бағытындағы әлемдік ой-сананың да аса үздік табысы екенін дәлелдеуге алғашқы қадам.

Екінші қадам, әрине, аталмыш трактаттың өзін тереңдеп талдап, зерттеуге тіреледі. Оның негізінде диссертациялық жұмыстар және теология пәніне арналған оқулықтар жазуға мүмкіндіктер мол.

Тағы бір маңызды мәселе, Абайдың 38-ші қарасөзі ғана емес, өзге ғақлиялары да «адасып» жүр. Яғни Мүрсейіт Бікеұлының көшірме қолжазбаларында бір басқа да, қазіргі Абай жинақтарында бір басқа. Архивте сақталған қолжазбалар бойынша қарасөздердің рет санын бастапқы қалпына келтіру міндетті түрде атқарылуға тиісті. Егер «Абай жолы» эпопеясындағы тараулардың орны ауысып кетсе ше? Бұл жағдайды көзге елестету мүмкін бе? Қарасөздердің қазіргі рет саны да дәл сондай қисынсыздық. Олар өз орындарына қойылса ғана Абайдың қарасөздерді жазудағы мақсатын және ойшылдық эволюциясының саты-сатысын дұрыс танып-білуге мүмкіндік туады. «Қарасөздер» деп аталатын Абайдың прозалық шығармалары алғаш рет 1933 жылы Қызылорда қаласында (Абайдың тұңғыш толық жинағы басылып шыққанда) жарық көрді.

Тұңғыш толық жинақты шығарушылар Мұхтар Омарханұлы Әуезов пен Ілияс Жансүгіров еріксіз екі шегініс жасады: бірі – Абайдың жоғарыда аталған екі кітабы біріктірілді, бірі – қарасөздердің реттік саны өзгертілді. Неге? Себебі бұл 2 миллион қазақ алапат ашаршылықтан қырылған, моноидеология орныққан қылышынан қан тамған қаһарлы кез. Бастарын бәйгеге тіге отырып, Абай мұрасын құтқарып қалған қос арысқа алғыстан басқа айтарымыз жоқ.

Тәуелсіздігіміздің 20 жылдық мерейтойы қарсаңында Абайдың инновациялық мәңгі жаңалығы мен абайтану ғылымы алдында тұрған мәселелер туралы ортаға салғымыз келген кейбір ой-пікірлеріміз осылар.

1. 
   Абай Құнанбаев. Шығармалары. 1 томдық толық жинағы. – Алм., 1961.
   
2. 
   Әбу-Хамит әл-Ғазали. Воскрешение наук о вере. Орысшаға аударған және түсініктемені жазған В. Наумкин. – М.: 1980. – С. 306.
   
3. 
   Ғабдрахман Сағди. Абай. – «Ақжол» газеті. – Ташкент: 1923 жыл. №355, 356, 359, 363, 372 сандарында.
   

В статье Асана Ибраимова «Великое инновациионное открытие Абая» рассматривается актуальные проблемы абаеведения. Автор внимание ученых-исследователей обращает на неизученность главного философского наследия Абая под названием «Гаклиат-тасдикат». Этот труд из советских времен известен как «38-ое слово» и до сих пор не возвращен его истинное название. Другим, более 40 словам «Назидания» Абая требуется восстановить первоначальный порядковый номер, по сохранившим в архивах рукописей, копированных писарем Абая Мурсейіт Бикеулы.

In article of Asan Ibraimov «Great innovative opening of Abaj» it is considered actual problems Abajtanu – knowledge of Abaj. The author turns attention of scientists-researchers on obscurity of the main philosophical heritage of Abaj under the name "Gakliat-tasdikat". This work from a Soviet period is known as «38th word» and till now is not returned its true name. Another, more than 40 words of "Edification" of Abaja it is required to restore an initial serial number, on kept in archives of manuscripts, копированных clerk Abaj Mursejit Bikeuly.

**кандидат физико-математических наук, профессор ПГУ им. Торайгырова

[1, с. 148].

Воспитание – кропотливый, непростой процесс, требующий комплексного подхода, соединения различных, иногда противоположных компонентов. В этой связи уместно мудрое замечание А.С. Макаренко: «Воспитывает все люди, вещи, явления, но прежде всего – люди. Со всем сложнейшим миром окружающей действительности ребенок входит в бесконечное число отношений, каждое из которых неизменно развивается, переплетается с другими отношениями, усложняется физическим и нравственным ростом самого ребенка. ...Направить это развитие и руководить им – вот задача воспитания» [3, с. 4]. Анализ особенностей самореализации личности в современных социокультурных условиях показывает противоречивость и серьезные нарушения баланса факторов формирования. Ослабление механизмов социального регулирования усиливает изоляцию и отчужденность личности от общества. Утрачивается глубина и диалогичность человеческих контактов. Одним из результатов этого процесса является то, что проблема переориентации личности со стремления к обладанию на гармонию обладания и бытия остается потенциальной, нереализованной в действительности общественной потребностью.

Без обращения к проблеме личностного смысла радикальные социально-экономические изменения теряют смысл устремленности в будущее. Объективная необходимость позитивного развития общества выдвигает требование системного подхода к формированию личности. Эффективность этого процесса будет зависеть от комплекса мер, решающих вопрос об упрочнении социального статуса человека. Объективные факторы – макросреда и микросреда создают объективные возможности для развития личности. Следовательно, отсутствие полноценного удовлетворения потребностей, сужение доступа к образованию, культуре, рост безработицы, проблемы с трудоустройством характеризуют неустойчивое положение не только личности, но и общества. Прагматизм, индивидуализм, снижение духовности, стремление к обладанию – не только тенденции развития личности современного человека, а и социокультурного развития реформируемого общества. Очевидно и то, что системное решение социальных проблем будет способствовать преодолению негативных тенденций личностного развития.

Деятельностный подход к проблеме формирования смысла основополагающим считает понятие потребности. И если смысл – категория высшего порядка, то неудовлетворенная потребность первого уровня –физиологического существования может обнажить самые негативные стороны человеческой натуры, необратимо сказываться на здоровье. «Физические души и физические потребности требуют физического счастья и реальных целей, а не химер, которыми столько веков пичкали наши умы. Будем трудиться для улучшения физической жизни, сделаем ее приятной для человека и вскоре мы увидим, что его духовная жизнь станет лучше и счастливой» [4, с. 138-139], – утверждал П.А. Гольбах. Удовлетворение витальных потребностей действительно освобождает субъекта от «базального» отношения к жизни. Данный ряд проблем предполагает необходимость решения экологических проблем, развития физической культуры, здравоохранения, пропаганды здорового образа жизни и повышения материального уровня семьи, что тоже непосредственно связано с уровнем и направленностью общественного развития.

Актуальна в современных условиях и мысль К. Маркса о том, что «мы нуждаемся в ежедневно увеличивающемся производстве и его потребности не могут быть удовлетворены при таком положении, когда кучка людей может регулировать это производство соответственно своим прихотям и частным интересам» [5, с. 89]; ведь провозглашенный лозунг о том, что человек – высшая цель – реализуется, но пока это только богатый человек. А реформы отделены от большинства людей. Незначительно число реальных участников реформирования. Проведение в жизнь необходимых изменений требует развития и общества, и человека. Люди должны больше знать о происходящем, понимать его, чувствовать положительные изменения, участвовать в них. Начинается этот процесс с малого – с общественной работы в школе, в молодежных объединениях, в движении добровольчества, в развитии самоуправления.

К. Маркс предлагал такой вариант отсутствия заинтересованности: «Идея неизменно посрамляла себя, как только отделялась от интереса» [6]. Сложилась ситуация, когда, например, необходимость защиты интересов молодежи возросла, а субъектность, представленность в «большой политике» уменьшилась. Особая роль в разрешении данного противоречия принадлежит молодежным организациям, которые еще и в силу возрастной специфики ближе других факторов формирования потребностей стоят к юношеству. Но влияние молодежных организаций незначительно. Возрастную специфику юношества в таких условиях умело использует активизировавшийся криминалитет, нетрадиционные религии, сомнительные личности, они учитывают и склонность данной категории молодежи к давлению идей, и неумение с уверенностью проводить линию раздела между добром и злом, полезным и вредным, стремлением к развлечениям, удовольствиям.

Сложившаяся ситуация требует усиления работы молодежных организаций, направленной на реализацию возрастных потребностей, защиту и развитие интересов.

Данная проблема связана с необходимостью развития творческого потенциала человека. Для подрастающих поколений молодежные организации могут стать полем для расширения возможностей самореализации, раскрытия себя.

Проблема пробуждения активного творческого начала в личности становится сегодня жизненно необходимой: «¨Индивидуальность¨, то есть единичность, доведенная до единственности, и особость, дорастающая до общезначимой оригинальности и суверенности, будучи взята со стороны общественно-исторических оснований, утверждается через «свободу» самоформирования. Она же, взятая со стороны культурной, состоит в смысловом общении человека с другими и самим собой. То есть предстает в качестве личности» [7, с. 47].

В основе представлений величайших мыслителей о правовом государстве, о гражданском обществе лежит идея об опережающем развитии просвещения, культуры. «Гибель культуры происходит вследствие того, что создание этики перепоручается государству, – считал А. Швейцер, – обновление культуры будет возможно только тогда, когда этика вновь станет делом мыслящего человека, а люди будут стремиться утвердить себя в обществе как нравственные личности» [8, с. 229].

Усвоение нравственных норм личностью в значительной степени определяется межличностным взаимодействием, взаимоотношениями поколений. Межпоколенные отношения в нынешних условиях значительно осложнены наметившимся разрывом между «старшими» и «младшими» и усилены «историческим конфликтом». Часть «старших» особенно когорты ветеранов, слабо укоренены в наличествующей социальной реальности, недостаточно адаптированы к ней. Б.Д. Эльконин, например, видит «корни кризиса детства в потере событийности самой взрослой жизни» [9, с. 9-10]. Поэтому необходимо помочь приспособиться к новым условиям «родителям». Одной из форм может стать создание центров переквалификации. Разработка и внедрение мер, способствующих менее болезненному переживанию происходящих перемен, будет способствовать позитивному разрешению противоречий между отцами и детьми, хотя мы далеки от мысли, что только одной этой полумерой можно решить проблему.

Эффективным может стать решение назревших задач в условиях укрепления социальной справедливости, восстановления уважения к истории, опыту старших поколений. Необходимость общественного развития, а также личностного становления молодежи, обеспечения ее жизнеспособности требует переориентации с объектных отношений на субъектные, реализации курса на сотрудничество и гуманизацию на всех уровнях формирования личности.

Особенно остро стоит в реформируемом обществе проблема семьи. Семья в новых условиях становиться основным институтом воспитания, объективно неготовым к выполнению данной роли. Но сложность исходящих перемен определяет ориентацию молодежи – 2/3 нацелены на семью и семейные ценности [10, с. 81]. Родители зачастую являются приемлемым единственным идеалом среди «идолов», окружающих современное юношество. В данном возрасте особенно высока лояльность к авторитету.

Примеры, соотносимые с образцами (Ленин, Дзержинский, Павлик Морозов) ушли в прошлое, доказав иллюзорность подобных ориентиров в воспитании. «Американский супермен», криминальный «авторитет» тоже сомнительны для подражания. Помощь семье в таких условиях в значительной степени обеспечит личностное становление и жизнеспособность подрастающего поколения, более того это может стать основой поддержки общественных интересов и «родителями», и «детьми».

«Ускоренное развитие техногенной цивилизации делает весьма сложной проблему социализации и формирования личности. Постоянно меняющийся мир обрывает многие корни, традиции, заставляя человека, одновременно жить в разных традициях, в разных культурах, приспосабливаться к разным обстоятельствам» [11, с. 193], – вполне справедливо заостряет внимание на теме, остро стоящей в современных условиях, В.С. Степин. Социальные противоречия и усиление индивидуальных факторов социального регулирования обусловили защитную реакцию индивида, что проявляется в индивидуализме (эгоцентризме) и прагматизме, которые в недавнем социалистическом прошлом рассматривались скорее как недостатки. Сегодня человек, ориентированный на себя и свои силы, более успешно адаптирован в условиях реформирования.

Проповедь аскетизма в современных условиях несерьезна. Необходима разумная ориентация на материальные блага, развитие предпринимательской способности. «Богатство можно определить, – писал С.Н. Булгаков, – как необходимое условие всемирной истории. Дикие и нищие народы, находящиеся в плену у природы, не имеют истории. Очередь высших потребностей приходит тогда, когда удовлетворены низшие. Не случайно, что культурный расцвет, историческое цветение совпадают с эпохой наибольшего материального расцвета и обратно: культурный упадок сопровождается упадком экономическим» [12, с. 279]. Для С.Н. Булгакова богатство и удовлетворение материальных потребностей – средство для развития высших потребностей и личностных ценностей (смыслов).

Богатство, деньги, материальное благополучие как средство укоренения в существующей социальной реальности сегодня, наверное, никто не будет отвергать, но стремление к «легким» деньгам, к неадекватной самореализации не могут не вызывать тревогу.

Вместе с тем, очевидно и другое, что сегодня люди не просто признают ценность денег, деньги открывают различные варианты поведения, делая доступными товары, путешествия, образование и т.д. Менее обеспеченные слои населения, например, учащаяся молодежь чаще рассматривает деньги как фактор собственного счастья.

Молодежь, даже младшие школьники, активно вступают в трудовые отношения. Предприниматели часто воспринимаются молодыми людьми как образец для подражания. Следовательно, в новых условиях необходимо расширение условий и гарантий для труда молодежи, пропаганда знаний и ответственного бизнеса. В противном случае найдутся антисоциальные способы социализации. Рост подростковой преступности в последние годы доказывает это положение.

В условиях общественной дисгармонии возрастает роль духовного общения, непосредственных и опосредованных контактов поколений. Но уставшие от бесконечных текущих проблем «старшие» все меньше внимания уделяют «младшим». Телевизор, компьютер не могут заменить мудрого взрослого – рассказчика, советчика. Становится необходимым переосмысление и воссоздание многих форм воспитательной работы, отвергнутых в ходе первых необдуманных шагов реформ.

Деятели культуры (поэты, прозаики, актеры, ученые, журналисты, музыканты) должны быть пионерами духовного сближения поколений, инициируя совместный поиск истины, помощь обретения себя. Обсуждение повседневных чувств, забот, радостей и высших ценностей актуально и для «родителей» и для «детей».

Средства массовой информации из «институциональных родителей» являются наиболее влиятельными. В условиях НТР их воздействие будет возрастать. Следовательно, актуальным становиться решение проблемы оптимизации влияния СМИ на формирование личности и, прежде всего, молодежи. СМИ, на наш взгляд, в значительной степени призваны аккумулировать, довести до людей усилия духовной сферы, быть в основе развития созидательной информации.

Конечно, одно изменение содержания информации не приведет к кардинальному изменению личностных смыслов, но повлиять на общее оздоровление атмосферы в обществе должно непременно. Способствовать этому процессу, а также повышению эффективности целенаправленного воздействия может система воспитания, в основе деятельности которой отношение к молодежи как к субъекту общественного развития, необходимость воспитания поколений, способных жить, творить, создавать себя в сложном динамичном мире, плюрализм и многовариантность решений при ориентации на идеал гармоничной личности.

Жизненные обстоятельства могут способствовать (препятствовать) человеку в поиске своего предназначения, его самореализации, развитию активной (пассивной) позиции. Обретение ответов на «вечные» вопросы и активная жизненная позиция не только благо и признак достоинства личности – это благо и признак достоинства общества. Общество, заинтересованное в том, чтобы его граждане не сбивались с пути и успешно самореализовались, должно быть «способствующим». Необходимо системное решение проблем, как минимум по пяти направлениям: социально-правовая защита, профилактика правонарушений, преступности, асоциальных явлений; обеспечение трудовой занятости; духовно-нравственное и гражданско-патриотическое развитие личности; содействие в интеллектуальном и физическом формировании; социальная поддержка, развитие системы социальных служб.

К ближайшим мерам «способствующего» общества в отношении к формированию личности необходимо отнести:

• 
  изменение места семьи в обществе, восстановление ее роли как основного института воспитания; помощь адаптироваться в новых условиях; обеспечение социальных гарантий семьям, имеющим детей, посредством решения неотложных и долгосрочных мер;
  
• 
  укрепление реального социального статуса личности, обеспечивающего гарантированность, многовариантность и равный доступ к образованию, здравоохранению, культуре; приоритет роста образовательного уровня; активизацию духовной сферы, призванной дать импульс к выживанию, саморазвитию человека на основе обращения к идеологии межнационального согласия, воспитания патриотизма, восстановления престижа символов государства, уважения к истории, популяризации институтов общественного признания (награды, премии, конкурсы, звания и т.д.);
  
• 
  повышение эффективности деятельности молодежных организаций и объединений по защите и реализации интересов подрастающих поколений; дальнейшее развитие социальных служб для молодежи;
  
• 
  обеспечение заинтересованности руководителей предприятий и организаций при приеме на работу молодежи посредством льгот и кредитования; привлечение дополнительных инвестиций для создания рабочих мест (в том числе специализированных для молодежи), организация социальных рабочих мест; создание центров занятости с компьютерным банком вакансий от работодателей; проведение ярмарок вакансий; организацию консультаций специалистов, психологов; передвижных консультационных пунктов по трудоустройству и профориентации;
  
• 
  развитие (возрождение применительно к новым условиям) движения студенческих строительных и педагогических отрядов; оказание правовой, социальной и психологической помощи несовершеннолетним и их родителям; проведение оперативно-профилактических мероприятий в ночных клубах, культурно-досуговых центрах и дискотеках за качеством организации досуга, культурных программ для молодежи; поддержку молодых дарований, пропаганда молодежного творчества, занятий спортом и т.д.
  

1. 
   Абай. Книга слов. Поэмы. Пер. с казахского. – Алматы, 1993. – С. 148.
   
2. 
   Сагатовский В.Н. Гуманитарное развитие общества // Социально-гуманитарные знания. – 2002. – № 3. – С. 81.
   
3. 
   Макаренко А.С. Книга для родителей. – М., 1934. – С. 4.
   
4. 
   Гольбах П.А. Избр. произв. В 2-х томах. – Т. 1. – М., 1963. – С. 138-139.
   
5. 
   Маркс К., Энгельс Ф. Святое семейство. – М., 1955. – Т. 2. – С. 89.
   
6. 
   Там же.
   
7. 
   Баткин Л.М. Европейский человек наедине с собой. Очерки о культурно-исторических основаниях и пределах личного самосознания. – М, 2000. – С. 47.
   
8. 
   Швейцер А. Благоговение перед жизнью. – М., 1992. – С. 229.
   
9. 
   Эльконин Б.Д. Кризис детства и основания проектирования форм детского развития // Вопросы психологии. – 1992. – № 3, 4. – С. 9-10.
   
10. 
    См. подробнее: Кебина Н.А., Джандигулов А.Р., Жусупова М.Т. Молодежь. Общество. Реформы (региональный аспект). – Экибастуз, 2003; Кебина Н.А Молодое поколение Казахстана сегодня и завтра. // Социологические мсследования. – М., 2004. – С. 111; Кебина Н.А., Жусупова М.Т. Молодежь Казахстана: проблемы будущего (по результатам социологического опроса). – Павлодар: НПФ «ЭКО», 2005. – С. 60-63.
    
11. 
    Степин В.С. Перспективы цивилизации: от культа силы к диалогу и согласию. // Этическая мысль: Научно-публ. чтения. – М., 1991. – С. 193.
    
12. 
    Булгаков С.Н. От материализма к идеализму. – СПб., 1903. – С. 279.
    

In this article of N.A. Kebina and M.H. Hamitov «Formation of the person and the present» is discussed questions of formation of the person, they are especially actual in the course of youth education.

ӘОЖ 94 (574)+930.1

ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘСКЕРИ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК

БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ОРНЫ
А.Т. Қырқымбекова
ҚР ММ «Дін мәселелері жөніндегі ғылыми зерттеу және талдау

орталығы» мемлекеттік мекемесінің аға ғылыми қызметкері

Түркі халықтарының мұсылмандықты қабылдауы, ұлттық тарихымыз бен ислам тарихының ең маңызды оқиғаларының бірі болып табылады. Исламды қорғау мен таратуда үстемдікке қол жеткізгеннен кейін белсенді қызмет жалғастырды. Түркілердің Ислам мемлекеттерінің құрылған кезеңі болып табылатын Х ғасыр – Ислам өркениетінің гүлденген ғасыры болып табылады. Түркілер де аталмыш өркениетті дамытуға бар күшін салды. Олар сол дәуірлерде ислам мен мұсылман халқы үшін қызмет етудің нағыз күшіне ие болып тұрған уақыт еді. 1058 жылдан бастап ресми түрде Ислам дінінің қамқоршысы атағына ие болды. Бір жағынан Аббасидтер халифатының көтерілістерін басса, екінші жағынан Византия империясының шабуылдарын тоқтатты. Пікір айырмашылықтары мен алауыздықты жою мақсатында медреселер құрып, ғылымның дамуы мен мәдениеттің өркендеуі үшін қызмет атқарды. Құранды басқа тілдегі ұлттар үшін аударма жүйелері қалыптаса бастады. Бұл жөнінде тарихшы З.У. Тоғанның өзіндік жасаған пайымдары мен тұжырымдарына арнайы тоқталуды жөн көріп отырмыз. З.У. Тоған Құран және түркілер арасындағы мызғымас байланыстың бастау бұлағына, ұлт пен діннің ерекшеліктері тұрғысынан қараған тұжырымдарын 8 тармаққа бөліп айқындап өтуді жөн деп білеміз. З.У. Тоғанның тұжырымдары түркі халықтарының исламға деген діни сенімдерінің және оның тарихының маңыздылығына дәйекті дерек.

Түркі тіліндегі құранның басқа да нұсқаларын атап өтуге болады. Олар: 1338 жылы Илхандықтар үшін Сыразда жазылған. (Түркі-Ислам еңбектері мұражайы № 73) одан кейінгі екінші нұсқа 1362 жылы Алтын ордада Моңғол империясының батыс территориясында өмір сүрген түркі халықтарының әдеби тілінде жазылған. (Хакимоглу Али Раша кітапханасында № 957) Ал, үшінші нұсқаның уақыты белгісіз; бірақ қағаз бен жазу ерекшеліктеріне қарағанда Орта Азияда жобамен Шағатай ұлысында жазылған. (РАН Восточ. институт) Бұл нұсқалар бізге Х ғасырдағы Аргу аудармасы, Моңғол империясына тараған Құран аудармасына негіз болған. Аймақтық диалектілердің ықпалында жазылғандықтан барлық нұсқаларда Х ғасырға тән көне түркі сөздері мен терминдері кездеседі. Сонымен қатар Петербургтағы (Ленинград) нұсқасында да көне түркі сөздері сақталынған. Құран түркі халқының әдебиет саласының (әдеби сынып) дамуына жәрдем етті. Бұл әдеби сынып аймақтық диалектілердің басымдығына қарамастан Шағатай ұлысының астанасы Самарқандтан Гератқа дейінгі аймақтарда ортақ әрі жалпы біріктірілген түркі тілі сипатына ие.

1. Togan A. Zeki Velidi. Kuran ve Turkler, Kayi Yayinlari: 3, Ahmet Sait Matbaasi, Istanbul 1971. S-65

2. Назарбаев Н. Тарихы мол Меркі өңірі – еліміздің киелі өлкесі. Меркі – түркілердің ежелгі мекені. – Астана: 26 желтоқсан, 2010 ж.

3. Әбділдаұлы Б. «Ақ жол» газеті. – Тараз: – 19 қыркүйек, 2002. – 6 б.

4. Али-Заде А. Хроники Мусульманских Государства. – М.: Издатель Эжаев, 2007. – 195 с.

5. Бегалин Қ. Ғұламдар-қылыш пен Құдай одағы, Nomad Kazakhstan, журналы, 2010ж. – Афшин көтерілісі.

6. Қазақстан конфессияаралық келісім орталығы, Кітап-альбом. – Астана: 2007. – 96 б.

7. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы қазақ елінің тарихы. –Алматы: «Кітап» баспасы, 2010. – 336 б.
Аннотация

В статье Алтынай Тастанбековны Қырқымбековой «Важность ислама в управлении тюркского государства и воинской системы» обоснована важность исламской религии в начале 20, рассмотренной историком З.В. Тоганом. Тюркоязычные народы приняли Куран, как свою национальную святую книгу. После принятия ислама тюркоязычные народы встали на путь усовершенствования своей цивилизационной нации, обычаев, а также традиций. После перевода Курана Карима на персидский, турецкий языки для управления государством по правилам шариата вышли в свет важные труды Махмута Кашкари а также Жусупа Баласагуни.

In this article of Altynai Kyrkymbekova «The importance of of the Islam in the control of Turkic government and military system» the importance of the Islamic religion in the beginning of the XX-th centry was considered by historian Z.V.Togan. Turkic speaking nation assepted Koran, as their own national book. After asseptance of Islamic the Turkic speaking nation settled dawn to a course of national development, customs and traditions. After the translation of Koran’s Karim into Persian, Turkish languages for government of the country by the rules of Sheriat, the important proceedings of Makhmud Kushkury and also preceedings of Yusuf Balasagun came of the press.

В годы независимости Республики Казахстан получили широкое распространение нетрадиционные конфессии, которые являются новым фактором в религиозной палитре Казахстана. Отметим, что нетрадиционная религиозность является распространенной формой религиозного опыта в современном мире. Особо здесь следует подчеркнуть влияние «диалектики секуляризации», повлекшей за собой разрыв веры и разума, а, следовательно, и религиозную целостность общества [1, с. 14-16]. Нетрадиционная религиозность является специфическим отражением этого амбивалентного процесса.

Поскольку речь идет в статье о религиоведческом анализе, то следует определиться с понятием «нетрадиционные религии». Авторы статьи придерживаются следующего определения. «Нетрадиционные религии» – понятие, обо­значающее все религиозные комплексы, которые исторически не унаследованы от прошедших эпох опре­деленным этносом, не свойственны его духовности, не укорени­лись в быту, культуре, а распространяются в результате миссио­нерской деятельности проповедников с их исторической родины. Нетрадиционными для определенных этносов могут быть как миро­вые религии, традиционные для других, так и новые религиоз­ные образования, базирующиеся на инотрадиционной основе.

Отметим, что религиоведческий подход должен быть основан на критериях, обеспечивающих объективность исследования, с учетом, как общих, так и особенных черт, присущих всем нетрадиционным религиям; систематизацию и историческое исследование нетрадиционных религий; а также демонстрацию динамики религиозной жизни. Авторы считают, что целесообразно использовать типологию Л.И. Григорьевой, которая позволяет проследить воздействие нетрадиционных религиозных организаций на жизнь и развитие общества, взаимоотношения между различными категориями верующих с обществом и государством. Согласно этой типологии можно выделить три группы религий:

- к первой относятся религии, имеющие многовековую историю, но представляющие иную культурную религиозную традицию, не имеющую исторических, этноконфессиональных корней на данной территории;

- ко второй отнесены так называемые религии «Нового Века» – нетрадиционные религии, впервые возникшие в последние 100-150 лет, которые по содержанию вероучения не соотносимые ни с одной из известных традиционных мировых религий. К такого рода религиям относятся, например, сайентология, последователи Сан Мён Муна, Международное общество сознания Кришны, Вера Бахаи и некоторые другие;

- в третью группу входят новые религиозные движения отечественного происхождения, впервые возникшие или структурно оформившиеся в последнее десятилетие и по характеру близкие к религиям «Нового века».

Можно согласиться с точкой зрения российского ученого Е.Г. Балагушкина, что «При всей разнородности состава нетрадиционных религий они все же представляют собой единую категорию – типологическое явление иной религиозности, радикально отличающейся от традиционной для данного общества в рассматриваемый исторический период. Для них характерна интенсификация социальных функций религии, а часто и пропаганда новых социально-религиозных утопий обновленческой, оппозиционной либо альтернативной направленности, разработанных на основе радикально измененных (обычно нетрадиционных) вероучений» [2, с. 10].

Функционирование и деятельность нетрадиционных религиозных организаций в казахстанском обществе, к сожалению, обнаруживает и тревожные тенденции, что требует объективного научного исследования. Модернизационные процессы дали толчок актуализации религиозного чувства у казахстанцев. Соответственно, обращение к религиозным ценностям – это один из значимых векторов ценностных трансформаций в казахстанском обществе и в мировоззрении людей. Практически все исследователи указывают на феномен религиозного возрождения, религиозный подъем в казахстанском обществе. В феномене религиозного возрождения, казахстанские исследователи выделяют количественные показатели и качественную характеристику роста религиозности. Обратимся к количественным параметрам. Среди них выделяют возрастание количества верующих, количества религиозных объединений, появление новых для Казахстана деноминаций. По данным Комитета по делам религий МЮ РК можно проследить динамику роста численности религиозных объединений в РК. В 1993 году общее количество религиозных объединений составляло 997, в 1995 году – 1180, в 1997 году – 1642 религиозных объединения, в 2001 году – 2299, в 2003 году – 3016, в 2006 году – 3420, в 2008 – 4001 религиозное объединение, в 2009г. более 4200. При этом динамика роста нетрадиционных, новых для Казахстана конфессий опережает соответствующие показатели ислама и православия. В республике в 2008 самым большим было количество исламских религиозных объединений. Религиозных объединений, относящихся к Русской православной церкви, значительно меньше, чем религиозных объединений протестантского направления. Рост численности протестантских деноминаций обусловлен догматическими, организационными особенностями протестантизма, позволяющими продуцировать большое количество новых деноминаций. В связи с этим, наблюдается общая тенденция увеличения количества протестантских деноминаций, то есть новых протестантских объединений, в том числе харизматических.

Вопрос о количестве верующих является более сложным и неоднозначным. Количество зарегистрированных религиозных организаций еще не говорит о числе верующих того или иного вероучения.

Простое констатирование увеличения числа верующих не даст адекватного представления о росте религиозности. Здесь невозможно обойтись без качественных характеристик. Подлинно верующий – это человек, все аспекты жизни которого определяются религиозными установками в целостности религиозной догматики, культа, этики и аксиологии. Таких людей немного в современном казахстанском обществе. Поэтому, правильный подход, на наш взгляд, заключается в структурировании населения страны. Согласно Г.Т. Телебаеву, можно выделить следующие группы казахстанского общества по отношению к религии. Это «соблюдающие все религиозные установления…; верующие, но не участвующие активно в религиозной жизни…; не верующие, но соблюдающие обряды по традиции…; не верующие, но уважающие религию; противники религии (атеисты)…; равнодушные к религии (агностики)…» [3, с. 280]. Среди верующих ученый выделяет активно и пассивно верующих. Значительным является число тех, кто просто соблюдают обычаи по традиции. Эту особенность религиозности казахстанского общества отмечают и другие исследователи. Далее, он приходит к выводу о восстановлении позиций ислама как элемента традиционной культуры. Сотрудники Центра гуманитарных исследований г. Алматы В.Д. Курганская, А.Г. Косиченко и другие, подводя итог изучению уровня и глубины религиозности населения Казахстана, отмечают: «…во-первых, количество верующих в РК завышено; во-вторых, присутствует облегченное (аморфное) отношение к вере: часто всё сводится к отправлению обрядов. Значителен объём «околорелигиозной» среды – «вроде верю, а вроде нет» [4, с. 7]. Таким образом, количественный рост показателей религиозности населения не отражает качественной её стороны. На сегодняшний день все исследователи отмечают довольно низкую глубину религиозности людей, её ещё обозначают как поверхностную религиозность. Значительное число верующих составляют «околорелигиозную среду», придерживающуюся мнимой религиозности. Такая ситуация вызывает обеспокоенность, поскольку мнимо религиозные люди, не зная сущности религии и не следуя её положениям, являются благоприятной средой для опасных псевдорелигиозных тенденций «религиозного» экстремизма, тоталитарных, деструктивных религиозных объединений, в которых нет места подлинной религиозности.

Религиозный плюрализм, который характерен для демократического дискурса усложняет религиозную ситуацию и высвечивает следующие проблемы. Во-первых, это отношения традиционных религий и нетрадиционных конфессий в демократическом пространстве. Возможен ли диалог между Духовным управлением мусульман Казахстана, Русской православной церковью, с одной стороны, и нетрадиционными конфессиями, с другой стороны? Причем речь идет не о формальном диалоге, а о диалоге конструктивном. Во-вторых, взвешенная государственно-конфессиональная политика, которая, с одной стороны, гарантирует свободу вероисповедания, с другой стороны, направлена на укрепление стабильности и безопасности казахстанского общества и профилактику деструктивных тенденций. Данная проблема актуализирует, прежде всего, правовые аспекты. В религиозном пространстве Казахстана существуют и конфликтогенные факторы, связанные с активным распространением нетрадиционных конфессий. Активному их распространению способствуют проблемы социально-экономического плана, поиск индивидом духовных оснований жизни. Не учитывать их нельзя. Несмотря на небольшое число приверженцев этих «нетрадиционных» религий, составляющих по данным Центра гуманитарных исследований (г. Алматы) около 4% [4, с. 46), они отличаются значительной активностью по сравнению с другими конфессиями. Среди «нетрадиционных» для Казахстана религий можно выделить конфессии протестантского направления, которые получили распространение в последние десятилетия. Протестантские деноминации в Казахстане стали функционировать ещё в XIX веке. Однако со времени обретения независимости республикой возникли и религиозные организации протестантской направленности. В частности, Новоапостольская церковь, Свидетели Иеговы и др. Далее, среди «нетрадиционных» выделяются так называемые харизматические движения: «Агапе», «Новая жизнь», «Новое небо», «Илия», «Благая весть» и др. «Нетрадиционными» для республики являются такие религиозные организации как Вера Бахаи, Церковь Объединения, Церковь Последнего Завета, Церковь Сайентология и другие.

К причинам распространения «нетрадиционных» конфессий на территории Казахстана можно отнести следующие. Во-первых, наличие значительного количества «околорелигиозного» населения, колеблющегося между верой и неверием. Эти «мнимо религиозные» люди представляют собой благодатную почву для миссионеров «нетрадиционных» религий. Второе, религиозная неграмотность, отсутствие элементарных религиозных знаний, что дезориентирует людей в современной религиозной ситуации и делает их удобным объектом для религиозной пропаганды.

Третье, это догматические, культовые, организационные особенности «нетрадиционных» конфессий. В догматическом отношении новые религиозные движения отличает облегченная догматика, более приспособленная к сознанию человека массового потребительского общества, ищущего лёгких путей и ответов. Для новых религиозных движений характерна тенденция проникновения светского в саму религию, что сопровождается процессами дедогматизации и секуляризации непосредственно самой религии, что также делает их привлекательными для человека современного светского общества. В культовом аспекте наблюдаются более демократичные, на первый взгляд, формы богослужений, отвечающие вкусам современного человека. Нетрадиционные религии больше открыты для новшеств, учитывающих меняющиеся вкусы подрастающих поколений. В организационном отношении «нетрадиционные» конфессии соответствуют сетевой структуре современного общества с его децентрированным социальным пространством, мировоззренческим плюрализмом. Организационная структура «нетрадиционных» конфессий более соотносима, чем традиционные религии, с рыночными отношениями, ориентированными на успех в посюсторонней и бонусы в потусторонней жизни. Значительное количество новых для Казахстана движений являются организациями протестантского направления. Этика протестантизма, согласно социологу М. Веберу, формирует в человеке такие качества, которые способствуют успеху личности в экономической сфере. Эти идеи привлекают людей в условиях развития рыночной экономики в Республике Казахстан.

Четвертое, адепты новых религий очень активны в своей миссионерской деятельности. Им свойственно умение приспособиться к различным условиям, действовать с учетом обстановки, психологических особенностей различных групп населения. Большое внимание ими уделяется молодёжи, её меняющимся потребностям и вкусам. Исследование, проведенное Центром гуманитарных исследований г. Алматы на тему «Влияние религиозных организаций на молодёжь в Казахстане» выявило, что абсолютное большинство адептов «нетрадиционных» религий, в том числе новых протестантских деноминаций составляет молодежь. Объяснение этого феномена следующее: «Здесь сказывается свойственный молодёжи общий протестный потенциал, «желание быть не как все» (из ответов респондентов). Кроме того, молодые люди отмечают, что «нетрадиционные религии» используют современные психоделические технологии для вовлечения молодёжи; говорят о хорошей психологической подготовке проповедников этих религиозных движений» [5, с. 30].

Какие последствия может иметь для казахстанского общества дальнейшее развитие описанной ситуации религиозного плюрализма в виде распространения новых для Казахстана религиозных движений? По этому вопросу казахстанских исследователей можно разделить на две группы. Первая группа исследователей, к которым относится, в частности, А.И. Артемьев, Я.Ф. Трофимов, считает данный религиозный плюрализм проявлением свободы вероисповедания, без чего не может существовать демократическое общество и соответственно, неприемлемыми являются попытки ужесточить «Закон о свободе вероисповедания и религиозных объединениях» 1992 года, самый либеральный закон на постсоветском пространстве.

1. 
   Хабермас Ю., Ратцингер Й. (Бенедикт XVI) Диалектика секуляризации. О разуме и религии. – М.: Библейско-богословский институт св. апостола Андрея, 2006.
   
2. 
   Балагушкин Е.Г. Нетрадиционные религии в современной России. – М., 1999.
   
3. 
   Телебаев Г.Т. Ценностные ориентации казахстанцев в религиозной сфере // Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: Институт Философии и политологии МОН РК, 2002.
   
4. 
   Косиченко А.Г., Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К. Взаимодействие религий в Республике Казахстан. – Алматы: Центр гуманитарных исследований, Издательство «Искандер», 2006.
   
5. 
   Курганская В.Д., Дунаев В.Ю., Косиченко А.Г., Подопригора Р.А., Садовская Е.Ю., Чупрынина И.Ю. Влияние религиозных организаций на молодёжь в Казахстане (Научно-исследовательский отчет). – Алматы: Центр гуманитарных исследований, 2003.
   
6. 
   Байтенова Н.Ж. Новые религиозные образования и вопросы национальной безопасности // Наука. Философия. Религия: материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной 80-летнему юбилею КазНПУ им. Абая и 70-летнему юбилею академика АСНК, доктора философских наук, профессора Мурата Сабита. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2008.
   

In the article of Jamilya Nusupzhanovna Nurmanbetova, and Sandybaeva Ulbolsyn Maytanovna «The analyses of religious situation in Kazakhstan» is the analytical research of nowadays religious situation in Kazakhstan in this article. The authors notice that both traditional and non-traditional religions have widely spread. This situation may be considered not only as a result of a religious pluralism but as inculcation of new ideas, principles, values in life of Kazakhstan society.

Қазақ қоғамының даму жолы және ондағы діннің алатын орны мәселесінде Алаш зиялыларының арасында екі жақты көзқарас қалыптасты. Бір жағынан, Ресейде білім алып, орыс әдебиеті мен мәдениетінен сусындаған зиялы топ халықтың жарқын болашағын батыстың озық мәдени үлгілерін қабылдау арқылы түсіндірді және дінді екінші орынға қойды. Екінші жағынан, ортодоксалды исламдық рухта тәрбиеленген, ислам дінінің үлгілері мен ережелерін өз бойына терең сіңірген зиялы қауым дінді басты орынға шығарды. Олар ислам ілімінің ғылым мен білімнің дамуына зор ықпалын көрсете келе, ұлт тұтастығын діни тұтастықпен тікелей байланыстырды.

Жәдиттік зиялылар ислам дініне көзқарасында, біріншіден, исламнан бас тартпай-ақ, оған ішінара реформа жасауға ұмтылды. Бұл орайда олар исламның прогреске, ғылымға, түрлі діндегі адамдардың тату тұруына қайшы келмейтінін ұтымды көрсете білді. Екіншіден, зиялылар мемлекеттің дамуының азаматтық қағидаттарын, дінді мемлекеттен бөлуді жақтады. Ұлтшылдық пен ислам арасында тұжырымдамалық пікір алалығы болғанымен, ұлтжанды қайраткерлер діни сананың бұқара арасында үстем екенімен санасуға және бұл факторды отаршылдыққа қарсы күресте пайдалануға мәжбүр болды, сөйтіп ұлтшылдық идеялар исламмен тікелей немесе жанама түрде біріктіріліп, ислам ұлт-азаттық қозғалыс идеологиясының құрамдас бөлігіне айналды [4]. Сондықтан да жәдиттік ағым түріктік, ұлттық, исламдық идеяларды өзара тығыз ұштастырып, қоғамның азаматтық және діни негіздерінің синтезін құрады.

Жәдиттердің көмегімен қазақ зиялыларының ортасында дін мен зайырлылықтың гармониясы хақындағы либералдық идеялар кеңінен қолдауға ие болды. Дінилік пен зайырлылықтың арасындағы өзара байланыс пен тәуелсіздік – орталықазиялық, оның ішінде қазақстандық исламның бұлжымас принципі болып табылады. Яғни «биік арман» Пайғамбар дәуіріне үзілді-кесілді түрде қайтып оралуға соншама радикалды түрде үндеп отырған да жоқ. Егер ХХ ғасыр басындағы жәдиттердің көмегімен жергілікті мәдени қауым арасында кеңінен қолдауға ие болған исламдық әлемдегі дін мен зайырлықтың гармониясы хақындағы либералдық идеялар бүгінгі Қазақстанда өз қолдаушыларын тауып жатса мұның артында Алаш идеяларының тұрғаны да ешбір күмән тудырмайды.

Алаш зиялыларының қатарындағы ірі тұлғалардың бірі «дін үшін һәм халық үшін бейнет көруге» шақырған Міржақып Дулатұлы исламның «номадтар әлеміндегі» яки өркениетіндегі мәңгілік ренессанстық әрі синкретикалық ролін аса көрегенділікпен болжай білді. Ол көшпенділер қоғамының өзіндік тарихи ерекшеліктері мен осы қоғамдағы исламның күш-қуатын терең ұғынды. Міржақып Дулатұлы ислам дінінде белгілі дәрежеде халықты ағартушылық бағытқа жетектейтін негіз бар деп есептейді. Бұл орайда Міржақып «мұсылмандық шарттарын берік ұстанып, жастар санансына дін рухын сіңіруді» басты мақсаты деп есептеумен қоса, ол қазақтар арасында оқу-білімнің тарағанын құптады. Міржақып Дулатов ғылым мен білімді жақтай отырып, жалпыадамзаттық асыл қасиеттердің қалыптасуында діннің тәрбиелік мәнін баса айтады. Бірыңғай орысша оқытып, мұсылманша оқытпаудың қазақ балаларының тәрбиесінде үлкен олқылықтарға апаратынын, тәрбиенің нәтижесіз болатынын атап көрсетті.

Жоғарыда айтылған ойымызды қорытындылай келе айта кететін бір сөз, қазір еліміз егемендік алып, тіліміз, дініміз қайта оралған кезде, руханилықтың негізі ислам дінінің көп пайдалы қағидаларын қабылдап, оларды жастар бойына сіңдіре білу қажеттілігі туындап отыр.

1. 
   Бөкейханов Ә. Таңдамалы. – Алматы,1995. – 76 б.
   
2. 
   Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 263 б.
   
3. 
   Қамзабекұлы Д. Алаштың рухани тұғыры. – Алматы: Ел шежіре, 2008. – 54 б.
   
4. 
   Алиев Р.Я. Ислам как компонент национализма. // Советское востоковедение. Проблемы и перспективы. – М., 1988. – 285 б.
   
5. 
   Абай. Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 1995. – 348-349 бб.
   

В статье Айнаш Сайлаубеккызы «Мусульманская позиция алашской интеллигенции» раскрывается мусульманская позиция в программных документах Алашской интеллигенции начала ХХ века. Также автор статьи рассматривает идейные и духовные основы религиозно-просветительской деятельности казахской интеллигенции, их отношение к исламской религии, принципы идейного течения джадидизма в Казахстане.

Б.з. VI-Х ғғ. аралығында түрік атауы басқа тілдерде төмендегідей түрде сақталған [11, 18 б.]. Араб тілінде «турк» (VI ғғ.), грекше Τοuςx (VI ғ. соңында), Сирия тілінде turkaje (VI ғ.соңы), санскритте «turuske», пракритше «turukka» (VI ғ.), ерте ортағасырлық фарсы тілінде «turk» (VIII ғ. ортасында), соғдыша «twrk» (ІХ ғ. басында), тибетше «drug», «dru-gu» (VIII-IX ғғ.), хотонша «ttruki», «tturki» (VII-X ғғ.).

Қытай иероглифімен 突厥 деп белгіленген. Сүй, Тан дәуіріндегі қытай иероглифтерінің транскрипциясын жасаған В.Карлгерннің еңбегіне [34, 301 б.] сүйене отырып, Еуропа ғалымдары бұл иероглифті «t’ uәt kiwәt» деп оқыды. Осы транскрипцияны ғалымдар бірнеше түрмен жаңғыртты. Онда:

1. П. Пелио «türküt» деп жаңғыртып [36, 687-689 б.], -ut (üt) монгол тілінің көптік жалғауы деп тұжырым жасаған. Бұл ұсынысты Р. СГруссе қолдай отырып, türküt (түріктер) тұлғасының жекеше түрі «türkün» деген пікір ұсынды [29, 252-253 б.].

2. Жоғарыдағы иероглифті француз ғалымы Р. Жиро «t’ ou-kiue» деп транскрипциялап «türük» деп жаңғыртқан.

3. Қытай деректеріндегі жоғарыдағы иероглифті Ресейлік синологтар В.С. Таскин, А.Г. Малявкин «Туцзюэ» деп транскрипциялаған [17, 13 б.]. А.Г. Малявкиннің бұл жаңа оқылуын «türük» деп жаңғыртуға болады. «türküt» деуге келмейді.

4. Байырғы түрік жазуында түркі этнонимін  = «türük» (КТ.БК., Тұй.); B = «türük» (МШУ);  = «türk» (О; КЧ.) деген екі түрмен жазып қалдырған.

Күлтегін, Біліге қаған мәтініндегі түпнұсқаны В. Томсен [37.97-98], В.В. Радлов «türk» деп оқыған. Байырғы түркінің ; B таңбаларының мәнін бір ауыздан ük/kü, ök/kö деп оқи отырып транскрипция жасаған кезде орнына қойып бере алмағанын ескеруіміз керек.

Жоғарыдағы иероглифпен қытай нұсқаларында жазылып қалған түрік этнонимінің екі түрлі транскрипциясы біздің алдымызда жатыр. Олар «tuәt kiwәt», жаңғыртпасы «türküt» (түркілер). Екіншісі «t’ou-kiue» «туцзюэ», жаңғыртпасы «türük».

Ал байырғы түркілер өз қолымен «türük» деп жазып қалдырған. Атақты тарихшы И. Маркварт «t’ou-kiue» «türküt» тұлғалар фонетикалық дыбысталуы бірдей деп көрген. Бұл аса сенімді ұсыныс екенін атай отырып Ю. Немет атақты семитолог Я. Харматтаның ұсынысын алға тартады. Онда: «Қытай императорының іс басқару орнына түркілер туралы алғашқы хабарды соғды дипломаттары жеткізген. Сондықтан қытай нұсқаларына «türük» атауы «twrky» деген формамен белгіленген. «Twrky» тұлғасынан соғды тілінің көптік ~yt жалғауын жалғап twrkyt=türkit немесе türkid деп белгіленген. Көне қытай транскрипциясы осы тұлғаны өзгертпестен хатқа түсірген» деген пікірін ұсынды [19, 298-299 б.; 32, 272-273 б.; 13, 47 б.]. Бұл соншама негізді және сенімді ұсыныс болды. Я.Харматтаға дейін П.Пелио, Р.Груссолар -t (d) жалғауын монгол тілінің көптік жалғауы ретінде қарастырып келген еді [36, 687-689 б.; 29, 252-253 б]. Мұндағы -t (d) көптік жалғауы бір ғана монгол тіліне тән емес екені анықталып отыр. Соғды тілінде де, түрік тілінен -t (d) көптік мағына береді. Байырғы түрік тілінен «tegit» (тегіндер), «apyt» (апалар), «tarqat» (тархандар) т.т. с.с. көптеген мысалдар келтіруге болады. Онымен қатар байырғы соғдылар ұлы даладан кеткен, фарсыланған түріктер екенін естен шығаруға болмайды. Демек, бұл нақты деректер көптік жалғау -t (d) баба-түрік мен жалпы алтай тіл саласына тән екенін көрсетеді.

Бұл нақты деректер türük+t=türüküt формамен қытай дерегіне енген деп білеміз. Сөздің түбірі түріктердің өздері жазып қалдырған türük болмақ.

«Türük/türk» сөзінің мағынасын ғалымдар төмендегідей анықтады. Онда: Г. Дёрфер «mächtig» (сильный, могучий) [30, 484 б.], А.Н. Бернштам «türük/türk» тұлғаның этимологиясын «türkün»-нен шығарып «туыстас», «төркін», «тайпалардың жиналатын орны» [5, 47-48 б.] деген мағына береді деп көрсетеді. Ал А.Н. Кононов «türk/türkün» дей отырып, А.Н. Бернштамның ұсынысын қолдап мағынасын «төркін» деген ұғыммен береді [14, 40-47 б.; 15, 81-108 б.]. «Сильный», «могучий» [ДТС.599] «Диван луғатит түрки» сөздікте «türk yigit» (күшті жігіт) (МК.І.353,335) деген мағынада қарастырып келді.

Біз бұл ғалымдардан өзгеше пікірдеміз. Атаудың тұлғасын байырғы түркілер өздері «türük» деп қашап жазып қалдырғанын жоғарыда ескерттік. Қытай нұсқаларында бұл атауды екі иероглифпен белгілеген. Оның себебі, атау екі сөзден немесе екі буыннан тұратынын көрсетіп отыр. Біз осы ерекшелікті ескере отырып атау tör/tür+ök/ük деген екі жеке тұлға түбірден құралған болуы мүмкін деген пікірге тоқталдық. Tör+ük=türük болып өзгерген.

Tör = өкімет, билік [21, 241 б.]. Б.з. VII-XII ғғ. арасында жазылып сақталған нақты тілдік деректерге жүгінелік. «Ol törüde üze ečüm qaγan olurty – Ол төр үстіне ағам қаған отырды (КТ.І.16). Uluγ törüg – Ұлы төр (билік) (БК.IV.9); Aγyr tör – Ауыр төр (өкімет, билік) (БК.І.2); elin, törüsin – төрін (өкіметін) (КТ.І.1); elig tutyp, törüg itmis – елін тұтып, төрін (билік-өкімет) құрды (орнатты) (КТ.І.3); Ulusun tör – Мемлекет өкіметі (МНТ); tör – үйдің төрі (МК.ІІІ.133); tör – өкімет (QBK.85.2); Орта ғасырлық (Х-ХІ ғғ.) түрік деректерінде tör – өкімет, билік (Suv.12₁₄;OMT.51).

Шыңғысхан орнатқан Монгол империясы «өкімет» атауына түркілердің «tör» сөзін алған. Осы атауды монголдар бүгінге дейін «өкімет» деген мағынада қолданады (МНТ.§133). Монгол тілінде «tör» түбірге (билік, өкімет, құрметті орын деген мағына беретін) байланысты басқа түбір сөздер жоқ. Бұл дерек Монгол империясы «tör» (өкімет, билік) атауын түріктерден алғанын айғақтайды. Олай болса В.В. Радлов, С.Е. Маловтардың «tör» сөзін заң, тәртіп, режим деп аударғанын қабылдай алмаймыз. «Tör» – билік, өкімет деген мағына береді.

Ök/ük – өктем, күшті, қуатты, жүректі, қайратты. Оның айғағы мына сөйлемдер болмақ. Онда: «Ök qaγan uqysdym» – Өктем қағанмен ұғыстым (Тұй.6) [21, 216 б., 221 б.]. «Anda ajγučy jeme ben ök ertim» – Онда кеңесшісі мен де күшті едім (Тұй.50) [21, 220 б., 225 б.]; «Teŋri oγly jeme men ök [erür] men» – Тәңірі ұрпағы мен де күшті болармын (Uig.I.7₁₂). «Ögdem inal» – Өгдем инал (Е.38₃).

Қазіргі заманғы тірі түрік тілдерінде бұл сын есім «öktem» (өктем) деген түрмен сақталған. Мағынасы: өктем, қуатты, күшті, қайратты, кеуделі, өзіне өзі сенімді, мақтанышты т.т. с.с. [22, 518-519 б.].

Жоғарыдағы тарихи лексика деректері «türük» атауы «tör» – билік, өкімет, «ök» – өктем, күшті, қайратты, жүректі деген мағына беретін екі түбір сөзден құралғанын дәлелдейді. Türük – өктем билік, өктем өкімет, өктем төр деген мағына береді.

Жоғарыда біз türük атауының бізге жеткен алуан түрін сараптап, алғашқы формасын жаңғыртып, шығу тегін анықтап, этимологиялық, семантикалық талдау жасадық. Енді, бұл атауды қандай мағынада қолданып, нені атағанын алып қарастыралық.

«Түрік» саяси атау дегенді ең алғаш рет В.В. Бартольд айтқан еді [3, 79 б.]. Немістің атақты түркітанушы ғалымы Г. Дёрфер: «türük» тайпа атауы емес, байырғы мәтінде көп жағдайда билік жүргізуші тұлғаны білдіреді. Онымен қатар тақ маңындағы біріккен тайпаларды билеуші билікті алып жүруші – Machttäger (носитель власти) немесе билеуші халық (das Staatsvolk) деген ұғым береді, – деген тұжырым жасаған [30, 484 б.].

Әрбір айтқан ойына сақтықпен қарап, байыптап ой толғайтын үлкен ғалымның бұл сөзіне талдау жасалық.

а) Билік жүргізуші тұлға деп отырғаны кім?

б) Тақ маңына (тақтың қоластына) біріккен тайпаларды билеуші, билікті алып жүруші – Machttäger (носитель власти) кім? Жауабы: әрине, қағанат. Олай болса, Г. Дёрфер мырза «türük» қағанаттың атауы деп көрсеткеніне көзіміз жетеді.

Санкт-Петербург зерттеушісі С.Г. Кляшторный, неміс ғалымы Г. Дёрфер тұжырымын жинақтап, сәл өзгертіп жүйелеп былайша жеткізеді.

1. 
   Қағанатты орнатқан тайпалық одақ (этникалықтар мағынада).
   
2. 
   Бір ғана түріктерді қол астына топтастырған әскери-саяси ұйым (саяси кең мағынада) [11, 19 б.].
   

а) Қағанатты орнатқан тайпалық одақ (конфедерация) не? Кіші хандық. Олай болса «türük» хандықтың атауы деп отыр.

б) Түркілерді қоластына топтастырған әскери-саяси ұйым не? Жауабы: қағанат. Өйтсе, С.Г. Кляшторный да, «türük» сөзін қағанат атауы екеніне қол қойған. Г. Дёрфердің ұсынысына жаңалық енгізе алмаған, сол тұжырымды қолдаған. Г. Дёрфердің бұл тұжырымы «türük» саяси-әкімшілік атауы екенін көрсетеді. Академик А.Н. Кононов та бұл пікірді қолдап, «türük» саяси атау екенін ұйғарған [13, 50 б.]. Ол саяси-әкімшілік ұйым – Түркі қағанаты (империясы). Бір билікке бағынып тілі, ділі, діні, әдет-ғұрпы бірдей тайпалар орнатқан қағанатын «ТҮРҮК» деп атаған.

Хунну империясы ыдырағаннан кейін 401-439 жылдар аралығында Шэньси, Пиньлян өлкесінде Ся қағанаты, 407-431 жылдарда Хэси өлкесінде түркі текті Лян қағанаттары өмір сүрді. 386-532 жылдары Батыс Қытай жаппай Батыс Вей мемлекетінің қоластына бірікті. 424-452 жылдары осы мемлекеттің императоры болған Тай У-ди Хуннудан кейін оның орнына келген шағын хандықтар Лян, Ся үстемдік етті. Лян қағанатының мәйегі болған Цзюйцюй тайпасының 500-дей отбасы Жужандарды паналап, Циньшаньды (Алтай) мекендей бастады. Олар темір қорытып, үстемдік етуші Жужандардың (нүкүз) қажетін өтеп тұрды [6, 228 б.]. «Алтайға келіп орналасқан Цзюйцюйлердің 500 отбасы тайпа басшысының атымен Ашина аталды», – дейді көне қытай жылнамалары [6, 227 б.].

Чжао жылнамасында «Туцзюе» (түрүк) сюннудің белгілі тайпаларының бірі. Олардың тайпалық атауы «Ашина» (Бичурин транскрипциясы бойынша) десе, «Ашиналықтар» туралы одан кейінгі Сүй, Тан империясының жылнамалары баяндаумен болған.

Түркілер туралы сөз толғағанда Ашинаны аттап өте алмайтынымыз сияқты, Ашинаны ауызға алғанда қытай жылнамаларында сақталған төмендегі аңыздарды айналып өте алмаймыз.

• Бірінші аңыз. (Чжоу-шу. 50-бума, 42-баян). Түріктер ғұндардың (хунну) бір тармағы. Науғысы (есімі) ашна. Олар өз алдына ұлыс құрды. Кейін оны көршілес мемлекеті талқандады да, халқын түгел қырды. Бірақ он жасар ер баланы жасақтар баласынып өлтіруге қимай, аяқтарын кесіп, Батыс көлдің¹ оң жағалауындағы (Бэй-ши, Суй-шу) шалғынды кең далаға апарып тастайды. Бір қаншық қасқыр үнемі ет әкеліп, оны асырайды. Бала ер жеткен соң қасқырмен жақындасып, оны буаз қылады. Көршілес елдің ханы бұл баланың тірі екенінен құлақтанып, оны өлтіруге тағы да адам жібереді. Олардың жіберген адамы баланың қасындағы қасқырды көріп, баламен бірге оны да өлтірмекші болады. Қасқыр қашып Күтең^ елінің терістігіндегі тауға келеді. Тауда үңгір бар еді. Қасқыр онда аумағы бірнеше жүз ли³ келетін төрт жағы таумен қоршалған шалғынды жазыққа кезікті. Қасқыр сол араға бой жасырып, он ұл тапты. Олар ержеткен соң әйел алып, бала сүйді. Әр қайсысының өз науғысы⁴ болды. Ашна – солардың бірінің лақап аты. Олар өсіп-өніп бірнеше жүз отбасы болды. Талай замандардан кейін олар бірінен соң бірі үңгірден шығып нүнге⁵ (нүкүз) бағынды. Алтын тауды мекен етіп нүкүздерге (нүнге) темірші болды. Алтын таудың пішіні дулығаға келіңкірейді. Олар дулығаны⁶ өз тілінде «түрүк» деп атаған. Сонымен бұл атау олардың халық атауы болып қалыптасты [20, 92-93 б.; 6, 220-221 б.].

• Екінші аңыз. Түркілердің арғы аталары хуннулардың терістігіндегі сақ⁷ елінен шықты. Олардың ұлыс басы Абамбек⁸ деп аталды. Олар он жеті ағайынды еді. Оның бірі Ілі-нішиду⁹ еді. Ол қасқырдан туды. Абамбектер тумысынан өте ақымақ болды да, мемлекеттері жойылып кетті. Ал, Нішидуның табиғаттың өзгеше құбылысын сезетін қасиеті бар еді. Ол күнді жауғызып, жел соқтыра алатын еді. Ол екі әйел алды. Оларды жаз бен қыс Тәңірінің қыздары дейді. Оның бірі бір-ақ рет құрсақ көтеріп төрт ұл тапты. Ол ұлдардың бірі аққуға¹⁰ айналды. Біреуі Абсу¹¹ мен Кем өзендері арасынан қырғур¹² деген мемлекет құрды. Енді бірі Чатша судың¹³ бойынан мемлекет құрды. Тағы бірі бас Чатшаш¹⁴ тауында мекендеді. Бұл оның үлкен ұлы еді. Бұл тауда Абамбектің ұрпақтары да болды. Олар көбінде аш жалаңаш жүруші еді. Үлкен ұлы от шығарып, олардың бойын жылытты. Сонымен олар үлкен ұлды қошаметтеп, өздерінің билеушісі етіп сайлады. Бұған «түрк» деген ат беріледі. Оның өз аты Нағыд түрк шад¹⁵ еді. Нағыд түріктің он әйелі болды. Балаларының барлығы шешелерінің есімімен атанды.

1). Ежелгі және байырғы замандағы көшпелі халықтардың дүниетанымы бойынша бөрі, қарға, қырғи, самрұқ, қаблан, айдаһар, арыстан т.т. с.с. күшті, қуатты, айбарлы жануарларды киетек (тотем) болдырған. Түркі тайпаларының желеп-жебеп жүретін сол киесін (тотем) тарихи деректе толық көрсеткен.

2). Жоғарыда көрсетілген төрт түрлі аңызды, әр түрлі кезеңде, төрт бөлек өлкені мекендеуші түркі тайпаларынан жазып алғандығы көрініп тұр. Бірінші аңызды Алтай жоталарының Оңтүстік шығысын (Гашун-нор, Лоб-нур маңын) мекендеушілерден хатқа түсірсе, екінші аңызды Солтүстік Алтай, Енисей бастау алған басқы сағалары Кем, Абакан өзендерінің бойындағы түркі тайпаларынан, ал үшінші аңызды Турфан алқабындағы түріктерден.

3). Нағыд Түрүк-шад (Нодулу-шад), Асянь-шад, Туу, Тумын (Бумын) тарихта болған адамдар екеніне күдіктенуге болмайтыны байқалады.

Байырғы түріктердің бізге белгісіз, беймәлім дүниетанымының аңыз «пердесін» сыпырып алғаннан соң көзге көрініп тұрған тарихи деректер осылар.

Олай болса, ендігі кезекте жоғарыда тілге тиек еткен «Ашна» тайпа, ру иесі ме (тотемі), әлде тайпаның атауы ма дегенді анықталық.

Орталық және Орта Азияның көне тарихымен бір кісідей шұғылданған ғалым С.В. Киселев «Ашина» – ананың атымен аталған тайпа атауы [10.494] десе^, Ю.А. Зуев көне Усундердің қытай жылнамасында сақталған тайпа атауы [8, 8 б.], С.Г. Кляшторный тайпа атауы [11, 154-157 б.] деп дәлелдеп келген. Белгілі синолог А.Г. Малявкин билеуші тайпа [17, 365 б.,16-18, 153 б.] деп пікір айтады.

Жоғарыдағы аңыз №1,2-де «Ашна» көктегі Тәңірдің жіберген елшісі бөрінің ұрпағы, одан соң елбасшысы. Аңыз №3-те шығу тегі белгісіз бала. Суй-шудің анықтамасы ру, тайпаға берілген атау (Суй-шу, 84 бөлім) деген анықтамалар айтылған.

Олай болса «Ашна» тайпа атауы ма, әлде басқа байырғы түріктердің дүниетанымын анықтайтын ұғым ба дегенді айқындау үшін осы тұлғаның семантикасын алып қаралық.

П.А. Будберг arčino (он бөрі) деген монгол тілінен кіріккен сөз десе [28, 182 б.], Л.Н. Гумилев: «a» – көне қытайдың мәртебелікті білдіретін иероглифі, «čina» – монгол тілінің «бөрі» деген сөзі деп жазады. Қазақстандық ғалым Ә.Абдрахманов байырғы түркі тілінен «Ашина»-ның баламасын іздеп «eču» (баба, ата) өзгерген түрі деп көрсетеді [1, 16-34 б.]. Бұл үш ұсынысты түркітанушы тарихшы тілші ғалымдар қабылдай алмады. Өйткені тілдік лексикалық семантикалық тұрғыдан тіл заңдылығына дәл келмеген.

А. Беквис төмендегідей ұсыныс білдіреді [27, 206-208 б.]. VI ғасыр соңында өмір сүрген Византия тарихшысы Менандр Протектор еңбегіне сілтеме жасайды. Онда: «Түріктердің біріккен империясының басшысы «арсала» деп аталған. Бұл түрікше «арслан» деген сөз. Осы атау қытай нұсқаларына Ашина деп жазылған болуы мүмкін»-дейді. «Арслан» лақаппен Біріккен түрік қағанатының елбасшыларын атаған. VI ғасырда оғуздар ғана басшыларын тотемнің атымен арслан атаған. Сондықтан, бұл пікір ғалымдарды иландырмайды.

1979 жылы Х.В. Хауссиг төмендегідей жаңа ұсыныс білдірді. Ол б.з. 602 жылы жазылған Византия тарихшысы Феофилакта Симокаттың еңбегінен Тавгаста (қытайда) болған бір соғыста олар өзара «қызыл киім» және «қара киім» киіп соғысқанын еске алады^. Сонан соң ол, Амударияның оңтүстік жағасында болған эфталиттер мен түркілер арасында болған соғыста кермихиондық-эфталиттер «қызыл киім», түркілер «қара киім» киіп соғысқанын- салыстыра қарастырады. Х.В. Хауссиг: Түріктердің хан тұқымы Ашинаның атымен «қара киімді» деп аталған. Осы Ашина атауы байырғы парсылардың axsaena (баран түсті) деген лексикалық тұлғаға жақындайды деген ұсыныс жасаған [31, 55-56 б.; 12, 247 б.].

Түріктанушы И.Н. Шервашидзе скиф-сармат тілінің деректері мен В.И. Абаевтың этимологиялық сөздігіне сүйене отырып «ашина» атауын «көк» деген көне түркі сөзінің тікелей аудармасы деген ұсынысын 1989 жылы «Советская тюркология» журналына жариялады.

• Көне парсы тілдерінің белгілі білгірі Х.В. Вейлидің 1979 жылы жарық көрген «Хотон-сақ тілінің сөздігінде» asseina (aššena) – көк (түс) (брахми алфавитімен сақталған Хотон – сақ лексикасында), Aāšna – көк (түс, өң) (хотон-сақ лексикасында) деп анықтаған [12, 248 б.]. С.Г. Кляшторный көне тілдің сөздігін пайдалана отырып, оны Х.В. Хауссигтің ұсынысымен ұштастыра қарастырып, «Ашина» атауы «көк» деген түсті білдіретін сын есім дегенге мойын ұсынады. Сөйтіп екі зерттеуші көне иран-парсы тілдерінің байырғы материалдарын пайдалана отырып «ашина» атауы «көк» деген ұғым беретінін дәлелдеді. Ары қарай С.Г. Кляшторный «ашина-көк» тұлғаны байырғы түрік мәтіндегі орнына қоя отырып, төменгі тұжырымға табан тірейді. «Итак, упоминание в Орхонских памятниках сочетания kök türk, переводимого мною как «кёк и тюрки», «ашина и тюрки», позволяет констатировать присутствие в текстах имени царского рода тюрков и возможное осознание ими, во всяком случае для почти легендарного времени первых каганов, двусоставного характера тюркского племенного союза» [99, 248 б.]. С.Г. Кляшторныйдың бұл тұжырымы тарихи жағынан да, лингвистикалық жағынан да өзін-өзі жоққа шығарады. Бір мағына беретін екі сөзден құрылған атаулардың арасын орыстың «и» (және) сөзін ойдан қосып жазып екі түрлі атау болдыруға С.Г. Кляшторный мырза әбден машақтанған. Ол «türük qybčaq» (түрүк қыпшақ), «türük sir» (түрүк сир), «kök türük» (көк түрүк) атауларының арасына «и» сөзін ойдан сыналап кіргізіп «тюрки и кипчаки» [12, 303-305 б.], «тюрки и сир» [12, 309 б.], «кёк и тюрки» [12, 248 б.] деп өзгертіп, түрік этносында бұрын да, қазір де болмаған тайпаларды жасанды түрде жасап шығарып, сол арқылы байырғы түрік тарихын иесіздендіреді. Бұл «әдістемесі» бүкіл бүтін түрік этносының байырғы тарихын шатастыруға соқтырды. Түпнұсқамен жұмыс жасап отырған зерттеуші оның бір таңбасын да, бір сөзін де өзгертуге, ойдан қосып жасауға тиісті емес. С.Г. Кляшторный өзінің жасанды идеясын өткізу үшін осындай бұрмалауға үнемі баратынын зерттеушілер талай рет ашық көрсетіп келеді [26, 396-401 б.; 20, 33 б.; 17, 258-261 б.]. Қытайдың Чжоу-шу, Сүй-шу, Тан-шу жылнамалары арқылы бізге жеткен, байырғы түріктердің генеалогиясымен тікелей байланысты «Ашина» атауын И.Н. Шервашидзе мен С.Г. Кляшторный байырғы түркі сөзжасамындағы «kök» деген сын есімді білдіретін сөз деп алғанын біз құптаймыз. Неге? 535 жылы Бумын бастаған түріктер 50 000 отбасы бар Тоғыз-оғыздарды қоластына қаратып алады. Тоғыз-оғыздар (теле) Орталық Азиядағы жылқысы мол, ең қуатты тайпалардың бірі еді. Сөйтіп аты шығып тұрған кезде 546 жылы Вэй патшалығы өзіне қызмет етіп жүрген Аньнопанто деген соғдыны түріктерге елшілікке жібереді. Міне осы соғды түріктер туралы деректер мен олардың шығу тегіне байланысты «ашна» аңызын қытайларға жеткізеді [24.І.6; ІІ.490-49]. Сонда Аньнопонта «көөк түрүк» атауының «көөк» лексикасын «ашина» (көк) деп соғды тілінде жеткізген болуы әбден мүмкін. Демек, «көк» сөзінің мағынасы өте көп. С.Г.Кляшторный түсті, өңді білдіретін сын есім мәнінде түсінген. ХІ ғасырдан бұрын түріктер «көк» сөзін төмендегідей бес түрлі мағынада қолданып келгенін біз жақсы білеміз. Онда: kök – көк (өң, түс) (Uig.I.37₁₉; MK.I.139; QBH.2₃), kök – көк (шөп) (QBH.440₁₁), kök – көктеу (таспамен тігу, бекіту) (TT.VII.36₁₀), kök – негіз, тамыр арғы түбі (QBH.422₈), köök – көөк (аспан) (КТ.І.3). Осы бес түрлі мағынада қолданған «kök» сөзінің алғашқы және 2, 3, 4, 5 мағыналарын орнына қойсақ:"

1. 
   kök – көк (оң түс)
   
2. 
   köök – көөк (аспан)
   
3. 
   kök – көк (шөп)
   
4. 
   kök – негіз, арғы түбі, іргесі
   
5. 
   kök – көктеу, бекіту
   

1. Түркі тілін жақсы білетін қытайдың Вэй патшалығының соғды дипломаты үшін жоғарғы «көөк» те, өң мен түстің көгіде бірдей мағына беретін болғандықтан соғдының түсті білдіретін «ашна» сөзімен аударған. Сөйтіп, қытай деректерінде «ашна» деген атаумен қалыптасты.

2. Аспанның өзі көк түсті, әрі киелі болғандықтан сол өңмен атаған. Бұл «көк» соғды тіліне «ашна» (ашина) деп аударғанда киелілікті білдіретін мағынасынан айырылған.

3. Көк сөзінің аспанға тән ауыспалы мағынасы «көк Тәңірінен жаратылған» деген ұғым береді. Түркілер мен көшпелілердің дүниетанымына байланысты нұрдан жаратылған, нұр ананың құрсағына түскен, нұр келіп жерге түсіп, содан жер екі қабат болған (Рашид-ад-дин, Ата-Малик Жувейни, Әбулғазы Баһадүр) т.т. с.с. аңыз осының айғағы.

4. Түркі тілдерінің ішінде köök (көөк) сөзі төмендегідей боп қолданылған, әрі қолданып келеді. Köök-алт. Диал. Верб. 182, койб. Castr; kök, көк қызыл. Joki W.16; küök як.; köök-қаз., ққал., кир., ног., уйг., т.т.с.с. [33, 66-68 б.]. Байырғы түрік мәтінінде «көөк түрүк» (КТ.І.3). бұл тілдерде созылыңқы ö дауысты дыбыспен «аспан» деген мағына береді. Қарапайым «аспан» емес, киелікті, қасиеттілікті (сакральный) білдіреді.

5. Көктегі жаратушы бір Тәңірісінің елшісі бөріні «көк бөріні» атаған (бөрінің табиғи өңі сұр). Олай болса, «köök» Тәңірден болған, Тәңірден жіберген, содан жаратылған деген ұғым береді.

Жоғарыдағы бұл талдаулар арқылы төмендегі қорытындыға табан тірейміз.

1. Орнатқан қағанатын «tör+ük≈türük» (қуатты өкімет, қуатты билік) деп атаған қыпшақ тайпасынан шыққан билеуші топ билікті Жаратушы-жаратқан (jaratmys) бір Тәңірдің атынан жүргізіп отырған. Сөйтіп, билік жүргізу бір Тәңірдің ісі екенін осы киелі (сакральный) «көөк» атауымен халық санасына сіңіріп отырған.

2. Онымен қатар билік иелері Тәңірден болған, Тәңірден жаратылған (teŋride jaratmyš) (КТ.І.1; ІІІ.1; БК.І.1), Тәңірдің адамзатқа жіберген өкілі хан тұқымы екенін киелі «көөк» атауы арқылы санаға сіңірген. Сондықтан да, Бұмын, Істемі қағанның ұрпақтары батыс, шығыс Түркі қағанаттарының хан тағына отырып, билік жүргізгенде «ашна» (көөк) атауын қағандық лақап атауына қосып қолданып отырған.

Осылайша, байырғы түріктер бөгү дінінің дүниетанымын империялық идеологияның деңгейіне көтерген. Сол арқылы Түркі ақсүйектері (Хан тұқымы) бүкіл империяны басқарып отырды. Осы идеологияны түсінбеген жатжұрттық зерттеушілер «ашна» (көөк) атауын тайпа атауы деп түсініп келген еді. Бүгінгі түсінікпен қарасақ «ашна»-хан тұқымы – аталық әулет, ашидэ аналық әулет болмақ. Сөйтіп бұл «ашна» (көөк) сөзінің мағынасы байырғы түріктердің дүниетанымының іргетасы болған «екі негіз» (eki jyltyz) ұғымына алып келеді.

Қытай деректеріндегі «ашина (ашна)» тайпа атауы емес. «Ашина» атауы Орхон-енисей жазбаларында кездеспейді. Соғды тіліндегі «ашина» = Көк (аспан). Ашина түріктері Көктен жаратылған, көк Тәңірінің ұрпағы деген ұғым береді деп тұжырым жасаған.

1. 
   Абдрахманов Ә. Қазақстан этнотопонимикасы. – А., 1978.
   
2. 
   Аристов Н.Я. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. // ЖС. 1896. Вып. 3-4.
   
3. 
   Бартольд В.В. Сочинения. Т. ІІ. Ч. І. – М., 1963.
   
4. 
   Бейсенбайұлы Ж. Арғы түрктер ақиқатының ізімен. // – Астана. 2006. – 101 б.
   
5. 
   Бернштам А.Н. Происхождение турок. // Проблемы истории капиталистических обществ. –М., 1935. №5-6.
   
6. 
   Бичурин Н.Я. (Иакиеф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т.І. – М.-Л., 1950.
   
7. 
   Жуңғо тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. – Пекин, 2003. 1 кітап.
   
8. 
   Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – А., 2002.
   
9. 
   Karlgren B. Grammatta Serika, script and phonetics of Chinese and Sino-Japanes. // BMFEA. 1940. № 12.
   
10. 
    Киселев С.В. Древняя история Южной Сибирии. – М., 1951.
    
11. 
    Кляшторный С.Г. Древнетюрские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. // – М., 1964.
    
12. 
    Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. – СПб., 2003.
    
13. 
    Кононов А.Н. Грамматика – язык тюркских рунических памятников (VII-IX вв.). – Л., 1980.
    
14. 
    Кононов А.Н. Опыт анализа термина Турк. // СЭ. – М. 1948. № 1. С.40-47.
    
15. 
    Кононов А.Н. Родословная туркмен. Соч. Абу-л-Гази, хана Хивинского. – М-Л., 1958.
    
16. 
    Малявкин А.Г. Историческая география Центральной Азии. – Новосибирск. 1981.
    
17. 
    Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии, – Новосибирск, 1989.
    
18. 
    Мизаев И.М. История рядом. – Нальчик, 1990.
    
19. 
    Немед Ю. К вопросу об аварах. // Turcologica. – Л., 1978.
    
20. 
    Сартқожаұлы Қ. Объединенный каганат тюрков. // – Астана, 2002.
    
21. 
    Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. // – Астана, 2003.
    
22. 
    Севортян Э.Ю. Этимологический словарь тюркских языков. – М., 1974.
    
23. 
    Севортян Э.Ю. Этимологический словарь тюркских языков. – М.,1980.
    
24. 
    Сэр-оджав Н. 1957 онд явуулсан эртний судлалын хайгуулын ажлын тухай. // ШУТ. 1958. №5. Тал. 52-60; ШУТ. 1959. №1.
    
25. 
    Сүхбаатар Г. Монголчуудын эртний өвөг. – УБ., 1980.
    
26. 
    Тугушева Л.Ю. Об интерпретации некоторых данных орхонских рунических текстов. // «Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер». – Алматы, 2002.
    
27. 
    Beckwith C.J. The Tibetian empire in Central Asia. Princneton. 1987.
    
28. 
    Boodberg P.A. Selected Works. Berkeley. Los Angeles, 1979.
    
29. 
    Grousset R. Histoire de L`Exsteme – Orient. І. Paris. 1929.
    
30. 
    Doefter G. Türkische und mongolische Element im Neupersischen I-III. Wieshaden.1965.
    
31. 
    Haussig H.W. Byzantinische Quellen űber Mittelasien in ihrer historishen Aussage//Prolegoment to the sources on the history of pre-Islamic Central Asia. Budapest. 1979.
    
32. 
    Harmatta J. Jrano-Turcica. // AOM. 1972. t.xxv. №1-3.
    
33. 
    Hidemi Onogowa. Ongin hibun yakuchü (Онгин жазуының аудармасы және түсініктемесі). // Asiatic Studies in Honour toru haneda on the Occasion of his Siztieth Birthday May 15. MGMXLII. Kyoto, 1950.
    
34. 
    Karlgren B. Grammatta Serika, script and phonetics of Chinese and Sino-Japanes. // BMFEA. 1940. № 12.
    
35. 
    Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachriften zur geschichte der Ost-Türken (T’u-küe). Wiesbaden, 1958. Bd.I.II.
    
36. 
    Pelliot P. L`origine de T`ou-kiue; nom chinos des Turks. // TP. vol. XVI. 1915.
    
37. 
    Thomsen V. Inscriptions de l’Orkhon. // Memoiresde la Societe Finno-Ougrienne. (MSFOu). V. Helsingfors, 1896.
    

Автор, проводя этимологические комментарии древним руническим надписям: «türük», «köök» приходит к новым выводам. «tür~tör» – правительство, власть, «ök» – сильный, властный, «türük» – сильная власть «köök» – небо. Переводя смысл слово «Көк түрік», выясняется, что оно означает «Тәңір текті». Слово «Ашина» в китайских источниках является названием племени. Название Ашина не встречается в Орхоно-Енисейских надписях. «Ашина» в согдийском языке – Синее (небо). Слова «Ашина түріктері» означает, что богом создан, потомки «Тенгри».

In this article of Karzhaubaj Sartkozhauly «Etymology of words “турк”, “ашна” and myths about “ашна”» spending etymological comments on Sogdian = “Көк” (sky). The author spending etymological comments ancient runic to inscriptions: «türük», «köök» comes to new conclusions. «tür~tör» – the government, the power, «ök» – strong, imperious, «türük» – the strong power «köök» – the sky. Translating Sense a word «Көк түрік» means «Тәңір текті». The word "Ashina" in the Chinese sources is the tribe name. The name of Ashina does not meet in the Orhon-Yenisei inscriptions. «Ашина» in Sogdian language – Dark blue (sky). Words «Ashina түріктері» means that by god is created, descendants of "Tengri".

Современную науку волнуют три фундаментальные проблемы. Восходя от общего к частному, сформулирую их следующим образом. Это, во-первых, проблема рождения и судьбы Вселенной; во-вторых, проблема рождения Жизни во Вселенной (в том числе на Земле); в-третьих, проблема Человека как единственного (пока!?) миропознающего и познающего самое себя в этом Мире, т.е. самосознающего субъекта. Эти проблемы волнуют любого подлинного ученого и исследователя (научных сообществ) независимо от того, к какой системе наук он себя причисляет (или приписывают другие): естественным, техническим, гуманитарным. Такая ситуация объясняется очень просто: Вселенная выступает предельным объектом (метаобъектом), Жизнь как таковая (и Земная жизнь в том числе) – промежуточным объектом (мегаобъектом), а Человек – непосредственным объектом (микрообъектом) ее Величества Науки как таковой безотносительно дисциплинарного ее членения.

Отсюда вышеуказанное единство науки в пределе (а не в каждом случае, когда речь идет о различных частных, дробных научных дисциплинах) составляет объективную и субъективную основу философского метаосмысления науки как продукта духовного производства (духовного освоения мира), а также процесса «интеграции науки» и «междисциплинарных (межнаучных) взаимодействий».

Известно, что разные науки различаются друг от друга не по объекту, а по предмету исследования. Тем не менее, есть один уникальной объект, который выступает общим предметом, хотя на первый взгляд скрытым, не явным, для всех наук без исключения, Этим предметом является ЧЕЛОВЕК. Дело в том, что и естественные, и технические, и тем более гуманитарные науки выполняют свои целевые функции в конечном счете ради человека, во имя человека, за выживание и достойную жизнь человека (по крайней мере в мыслимо-обозримой перспективе). «Мы – цель и высшая вершина всей Вселенной. Мы – наилучшая краса юдоли бренной. Коль мирозданья круг есть некое кольцо, в нем, без сомнения, мы – камень драгоценный» (Омар Хайям).

Это вовсе не плоский антропоцентризм, а реальный результат научных изысканий за весь период существования научного отражения и отображения действительности, включая самые современные, передовые, смелые теоретические модели, образы, картины, прогнозы Веселенной как таковой, Жизни вообще, Земной жизни в частности, когда все разговоры (рассуждения, споры, умозаключения) о них заканчиваются сакраментальным вопросом: «Что же произойдет с человечеством, с человеком, с каждым из нас (включая наших потомков, если они будут в наличии как таковые) в настоящем и будущем?».

Впрочем, возможно ли в принципе какая-то единая наука (наднаука), предметом которой был бы человек во всем его богатстве, о которой в свое время говорил К. Маркс. Вот что он писал: «Впоследствии естествознание включит в себя науку о человеке в такой же мере, в какой наука о человеке включит в себя естествознание: это будет одна наука»¹.

Говоря о «единой науке» или «одной науке» следует еще раз четко разграничить три аспекта этой проблемы: а) «единая» или «одна наука» о человеке как интегральном объекте (и предмете одновременно), которая органически включала бы в себя все «прелести» и достижения различных систем наук: естественных, технических, гуманитарных; б) «единая» или «одна» наука о самой науке как таковой без дисциплинарных форм ее дробления, т.е. наука о науке, которая получила в свое время название «науковедение»; в) «единая» или «комплексная наука» о каком-то общем объекте (но не общем предмете) или общей проблеме для многих наук, например, экология. В данном докладе речь пойдет, главным образом, именно о втором аспекте – о науковедении, отчасти о третьем, оставляя первый аспект проблемы для рассмотрения в другой раз;

Теперь вкратце рассмотрим этимологию слова «наука». В «Этимологическом словаре русского языка» М. Фасмера «наука» выводится, из древнерусского слова «укъ» (отсюда наука, наук).² Как я полагаю, слово «укъ» на славянскую почву перешло с древнетюркского языка, где есть слово «оқ», «ук» в значении «стрела», «копье», в современном значении «пуля», а в широком смысле – воинское оружие. Известно, что тюркские этносы вышли на историческую арену (V-VII вв.) как искусные мастера по изготовлению разнообразных металлических изделий, и в том числе железных воинских доспехов и видов оружия. Впоследствии казахские слова «оқу» (учеба, учиться), «оқы» (учи или читай), «оқиды» (учится), «оқыды» (учился), «оқушы» (ученик) возможно произошли от процесса обучения мастерству по изготовлению оқ (ук), т.е. разнообразных воинских оружий, а тех, кто владел этим искусством в совершенстве видимо называли «оқыған» – просвещенный, умелый; позже, с приобретением и других форм знания, – «оқымысты» – ученый (по арабский – «улама» т.е. «ғалым» по-казахски от арабского «илм» – наука).

Впрочем, корень слов «учеба», «учиться», «учи», «учится», «ученый» – «уч», видимо, образовался в результате последущего превращения буквы «к» в слове «укь» (ук) в букву «ч» – «уч» согласно законам орфоэпии.

История человечества в некотором смысле есть история борьбы знания и незнания, истинного знания и заблуждения. Знание бывает разнообразным по типу отражения и фиксации результатов духовного освоения человеком действительности. Если социальную историю «пропустить» через призму того, насколько человек был привержен знанию о нем самом и мире в целом, то можно обнаружить действие своеобразного закона возрастания роли научного знания в истории.

Такая логика развития науки и научного знания в свое время породила концептуально важное положение о «превращении науки в непосредственную производительную силу» (К. Маркс), что было доказано на деле наиболее развитыми в технико-технологическом отношении странами мира. Но все же, видимо, данное положение имеет особую значимость в условиях господства так называемого «царства необходимости и рациональности». Условиям же «царства свободы духа», очевидно, отвечают такое состояние и степень развитости научного знания, когда оно, по принципу синергии вобрав в себя все «прелести» других типов и форм знания – философского, мифологического, религиозного, космологического, художественного и других или, наоборот, само растворившись в них, станет само по себе ценным, т.е. будет обладать свойством самоценности в качестве господствующего единого знания в третьем тысячелетии.

Историю самой науки по форме ее существования и организации можно периодизировать на три крупных парадигмальных этапа:

а) СИНКРЕТИЧЕСКИЙ «парадигмальный» этап, когда различные формы и виды знания существовали слитно, в нерасчлененном состоянии и трудно было как содержательно, так и организационно выделить собственно научное знание в мире других видов знаний, верований и мировоззрений;

б) ДИСЦИПЛИНАРНЫЙ парадигмальный этап, начало становления которого относится к античности, господствующий до сегодняшних дней, когда организация научного исследования и отчасти рост самого научного знания осуществляются главным образом по дисциплинарному (субдисциплинарному) признаку: физика, химия, биология, математика, экономика и т.д.;

в) ПРОБЛЕМНЫЙ, как правило, междисциплинарный парадигмальный этап, который все более и более пробивает себе дорогу в новом, третьем, тысячелетии, когда организация исследовательской деятельности научных сообществ постепенно начинает строиться уже по проблемно-целевому критерию. Вместе с тем, на сегодняшний день непреложным остается еще тот факт, что сколько-нибудь развитая дисциплинарная теория науки сама есть как объективно, так и субъективно необходимая предпосылка перехода от дисциплинарной парадигмы к проблемной парадигме науки в целом.
3. Предметное самоосмысление (саморефлексия) науки, т.е. собственно «науковедение» – наука о науке. Наука как особая сфера человеческой деятельности стала изучаться в качестве самостоятельного объекта еще со времен античности. Различные аспекты науки, как и сама наука в целом, интенсивно стали переосмысливаться особенно в ХХ столетии. К этому «приложили руки» не только такая традиционная отрасль знания, как философия, но и, прежде всего, науковедение.

Осознание самоценности будущего единого знания о сущем (и где-то о должном) и постепенный переход от дисциплинарной парадигмы к проблемно-целевой парадигме науки, так или иначе, на передний план выдвигает проблему феномена науки как таковой, без дисциплинарных ее форм. Необходимость в некой общей «наднауке», для которой объектом является сама наука, давно ощущается и даже в свое время для этого было предложено соответствующее понятие – науковедение³ и такие его относительно самостоятельные отрасли, как методология науки, история науки, социология науки, экономика науки, этнография науки, психология науки, этика науки, право науки и другие. Но вначале кратко об общей характеристике науковедения.

Что касается первых двух определений, они явно не отвечают требованиям дефинирования, так как в одном случае расплывчаты, а в другом – не раскрыты сами «компоненты науки», которые выдают за предмет науковедения; третье определение, т.е. «единая теория науки» и ее разработка есть, как мне представляется, не предмет науковедения, а его конечная цель.

В настоящее время понятие «наука» имеет множество определений и значений (около 150, а по некоторым данным – даже более 500) и порой складывается мнение, что «наука есть то, о чем хочет сказать каждый исследователь». И все же для начала, очевидно, можно исходить из того, что наука – это сфера человеческой деятельности, функцией которой является выработка и теоретическая систематизация объективных знаний о действительности. При этом вопросы типа «что (какие научные знания) производить?», «как (какими методами) производить?», «для кого (и для чего) производить?» волнуют людей науки не в меньшей степени, чем, скажем, людей при производстве материальных благ и услуг. При этом стержнем этих вопросов, как правило, является то, каким образом происходит рост и развитие научного знания. Отсюда я сформулирую предмет науковедения – это отношения людей и их сообществ по производству (количественный рост и качественное развитие) научного знания как такового.
4. Содержательно-парадигмальные основы становления науковедения. В свою очередь, вышеназванный предмет – количественный рост и качественное развитие научного знания – в мировой науковедческой литературе традиционно рассматривается в следующих дихотомистских парах: «кумулятивизм–антикумулятивизм», «эволюционизм–революционизм», «интернализм–экстернализм». Но при более внимательном анализе выясняется, что «кумулятивизм», «эволюционизм», «интернализм» взаимополагают, взаимодополняют и взаимоусиливают друг друга и лежат в одной плоскости, тогда как «антикумулятивизм», «революционизм», «экстернализм» – в другой. Поэтому я в свое время дал более обобщенные названия этим, как правило, разрозненно и противоположно рассматриваемым концепциям, а именно: «кумулятивно-эволюционно-интерналистская» и «антикумулятивно-революционно-экстерналистская» концепции науки, имеющие в своих рамках множество подконцепций.

Наряду с ними существует и диалектическая (вернее, полилектическая) концепция науки, отличие которой от двух предыдущих концепций состоит в преодолении крайностей и односторонностей каждой из них (не умаляя их значений), выражающихся в союзе «или-или»: «кумулятивизм или антикумулятивизм», «интернализм или экстернализм», «эволюционизм или революционизм». Диалектическая (полилектическая) концепция исходит из формулы «кумулятивизм и антикумулятивизм», «интернализм и экстернализм», «эволюционизм и революционизм», а потому данная концепция, по моему мнению, обладает наибольшей методологической силой науковедческого исследования науки как сложноорганизованной и самоорганизующейся системы. Специальное рассмотрение указанных концепций науковедения не входит в задачу данного доклада и заинтересованного читателя любезно отсылаю к своим ранее опубликованным работам.⁵

Теперь несколько слов о «комплексных, междисциплинарных науках и исследованиях». Возросший интерес к вопросу о статусе науковедения вызван также в известной мере широким развертыванием так называемых междисциплинарных, комплексных, системно-синергетических исследований сложных и сверхсложных объектов и проблем. Подобные исследования требуют, как правило, разработки, прежде всего, методологии и логики междисциплинарных, комплексных исследований, т.е. выработки «общей логики общего предмета» в отличие от «специфической логики специфического предмета», когда речь идет о внутринаучной проблеме той или иной дисциплины.

Однако более или менее интенсивные междисциплинарные исследования некоторых проблем (например, экология) в свое время приводили часто к пренебрежению фундаментальными внутридисциплинарными проблемами и задачами и, по существу, к противопоставлению междисциплинарного знания монодисциплинарному. К сожалению, при довольно-таки еще зыбком состоянии самой методологии комплексных исследований это не могло не сказаться на результатах как той или иной конкретной научной дисциплины, так и самих междисциплинарных исследований. Словом, на сегодняшний день вопрос о «комплексной науке и междисциплинарных исследованиях» некоторых сверхсложных объектов и проблем остается открытым.

2. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. – М., Астрель-Аст, 2004, Т.3, С. 49.

3. Термин «науковедение» был впервые введен И.А. Боричевским в 1926 г. // Гуманитарий. Ежегодник. – N 1. – СПбГУ, 1995. С.38.

4. Гуманитарий. Ежегодник. – N 1. – СПбГУ, 1995. С. 38.

5. Более подробно см.: Алиев У.Ж. Общая дисциплинарная теория науки. Алматы. «Гылым». 1996; его же: Методология построения общей дисциплинарной модели науки. Основные концепции современной науки // Вестник университета «Туран», 1999. – №1.

Аңдатпа

Орақ Жолмырзаұлы Алиевтің «Қазіргі ғылымды әсіреұғыну және пәндік тұрғыдан өзін-өзі ұғынуы» атты мақаласында қазіргі заманғы ғылымды қайта зерделеп ұғынудың қажеттігі мен жолдары қарастырылған. Ғылым туралы ғылым (ғылымтану) мәселелері де көтерілген.
Annotation

In this article of Urak Zholmyrzauly Aliyev «Metameaning and object selfmeaning of modern science» necessary of new meaning of science as a phenomena of spiritual production and some problems sciencelogy and innovation is considered.

1. 
   Президент Н.Ә. Назарбаевтың мектеп қабырғасында білім алу барысында тұлға ретінде қалыптасу жайлары.
   
2. 
   Отбасы мен өскен ортаның ерекше қасиеттерінің қалыптасуына берген әсері туралы.
   
3. 
   Тіл мәдениеті және мемлекетті басқару шеберлігінің шындалуы жайлы.
   
4. 
   Қазақ мәдениеті және ислам дінінің ақиқаттары.
   
5. 
   Қазақ зиялыларымен мемлекет басшыларының президенттің елді басқару стилі мен өнегелік қасиеттері туралы ойлары.
   

Уақытында, яғни ХХ ғ. басында Үшқоңыр, Ұзынағаш аймағында үлкен тарихи оқиғалар болған.

Мектепте сабақ беретін мұғалімдер қазақ халқының тарихында болған 1916 ж. Жетісу аймағындағы ұлт-азаттық көтерілістің себептерін және оның қалай болғанын; кімдер қандай ерлік көрсеткенін; қандай қызықты оқиғалар өткенін; сондай тарихи жағдайлардың кейінгі жастарды тәрбиелеуде қандай мәні бар екенін сипаттап беретінін қаскелеңнің мектебінде оқығандар естеріне алады. Оларға тарихи оқиғаларды әдебиет пәнінің мұғалімі Омаров Бекболат Әшекеев сабақта әңгіме айтып, оқушыларды қызықтырып отырған.

Алматы облысының Қаскелең қаласындағы Абай атындағы онжылдық мектеп-интернатта Н. Назарбаев оқыған. Осы аталған мектепте 1948 жылдан бері оқу ісінің меңгерушісі қызметін атқарған әрі көптеген талантты шәкірттерге білім беріп тәрбиелеген ұлағатты ұстаз Сейтхан Ахметұлы Исаев жалпы осы мектептің білім берудегі қызметін айтудан жалықпайтын сөз шебер болған. Қаскелең қаласындағы мектепте мынандай атақты ұстаздар ел басшысына сабақ берген: Әбдірахман Байжанов (1948-1968 жылдар аралығында мектеп директоры қызметін атқарған) Сейтхан Исаев та 1948 жылдан бастап тарих пәнінен сабақ берген ұстаз, Уәли Игелманов 1945 жылдардан 1980 жылдарға дейін математикадан сабақ берген ұстаз. Әсет Асқаров биология пәнінің мұғалімі және одан да басқа осы аталған мектептің сол кездегі барлық түлектеріне білім берген Қабдолла-Гауһар Құлмағановтар, Бағман Кенжеков, Әзипа Сарыбаева, Қажыкен Қонқашбаев т.б. болғаны туралы мол мәліметтер бар. Өкінішке орай, аты аталған ұстаздардың көбісі қазіргі кезде жоқ. Егер олардың көзі тірі болғанда президент туралы қандай тамаша әңгіелер айтқан болар еді десеңізші. Мектеп қабырғасында Н.Ә. Назарбаевпен бірге оқыған сыныптастарына тарихтың небір қилы да күрделі сырларын тереңінен түсіндірген және қоғамдық ғылым пәндерінің ерекшеліктерін оның теориялық мәселелерін қызықты етіп баяндаған Сейітхан Исаев болған.

Кейініректе Нұрсұлтан Назарбаев Қарағанды облысының хатшысы болып қызмет атқарып жүрген кездерінде туған жеріне келгенде Ә. Байжановпен кездесіп, ұстаз бен шәкірт мектептегі оқу-білім мәселелері туралы көп нәрселерді талқылап әрі өткен қызықты күндерін естеріне алып отырған.

Белгілі ардагер ұстаз Сейтхан Исаев Н. Назарбаевтың мектепте оқып жүргенде қандай ерекше қасиеттерімен көзге түскені туралы ойланып, бір кездескенде оның мейлінше білімге құштар, өзі алғыр, өте зерек, мінезі салмақты, достарының арасында абыройлы болғаны туралы әңгімелеген. Сол мектепте оқып жүргенде ерекше білімдарлығымен, өнерлілігімен аудан көлемінде атағы шыққанын әңгімелеген. Ал сонымен қатар ол мектептің қоғамдық жұмыстарына да белсене атсалысқан.

Нұрсұлтан Назарбаевпен бір сыныпта оқыған Зәрия Қуанышева, 10 сыныпта оқып жүргенде ол жоқ кезде жазу дәптерді ұрлап алып үйде жасаған тапсырмаларын ұл-қыздар көшіріп алатын еді деп еске алады. Бірге оқыған сыныптастарының айтуынша, ол сабаққа жауапкершілікпен, ұқыптылықпен қарап, білімнің қажеттілігін түсініп, әрі өзін құрбыларының арасында таныта білген.

Еліміздің басшысы ислам дінінің қағидаларын естеріне бекем сақтаған қалын қазақтың өскен. Көсемеміздің өмір баяның өмір жолын зерттеген жазушылардың жинақтаған нақтылық мәлеметтеріне қарағанда ислам дінің талабын шариғат заңын адамдар арасындағы қатынастар түралы өнегелік нормаларды жақсы білген. Бауыры Б. Әбішев өзінің «Аға» деген еңбегінде еліміздің басшысы Сауд Арабия еліне барғанда, қажылық кезіңде Аллаға қалай сыйынғаны туралы жазады. Сол қажылық сапар кезінде Фахд ас-Сауд қарсы алады. Сауд Арабия жеріндегі атақты ғимарат Әл-Масаджид әл Харам мешетіне барып құдретті қағбаны діни қағида бойынша жеті рет айналып өтіп, қаратасқа басын тигізіп, Аллаға сыйынып әрі халқымыздың бірлігі , бақыты, құт-берекесін тілегені түралы жазады.

Адамның шынайы ерекше белсенділік өміршенділік, адамгершілік, ата-ананы, туған-туысқанға деген сүйеспеншілік, үй тәрбиесінің дәстүрі, отанға, жерге, елге, ұлтқа, халыққа деген тарихи мәні бар қатынастардың алғашқы және барлық негіздері, үлгілері жастайынан отбасында қалыптасады.

Баланың, тіптен әрбір адам баласының ұлтына немесе нәсіліне, географиялық құрылымдарының қандай да бір айырмашылықтарына қарамастан, бүкіл өмірі мен алдағы болашағын оның қоғамда қандай адам болатынын жан-ұядан алған тәлім-тәрбиесі анықтайтынына күмән жоқ.

Қоршаған әлеуметтік ортаның, бірге жүретін достарының, әр түрлі әлеуметтік топтардың балаға беретін әсері бар. Бірақ олардың барлығы баланың дұрыс азамат болып өсуіне, оның көзқарасының өз ұлтының, отанның мақсатымен, мүддесімен сай келіп отырғаны абзал. XXI ғ. басындағы жастардың өзара бір-бірімен қарым-қатынастары, ұстаздарына деген көзқарастары сипаты жағынан қайшы болуы, тіптен қалыптасқан дәстүрлі тәртіпті бұзуға да баруы әбден мүмкін.

Қоғамға болашақта пайда әкелетін жастардың өркениетті ел қатарына қосылуына өзінің үлесін қосатын, білімге деген зор ынтасы бар, үнемі ізденісте болатын жасты қалыптастыруда жанұяның тәрбиесінің бірегей рухани тұрғыдан, идеялық жағынан бай болуы тиіс. Жанұяның сондай азаматты тәрбиелеуі үшін ата-ананың өздерінің де рухани мәдениеті мейлінше жетік және ондай құндылықтардың, ұлттық дәстүрдің үлгілерін өздері де мұқият зер салып жандүниелеріне бекітіп, негіздеп, толықтырып отыруы керек.

Қазіргі кездегі ағылшын ғалымдары – билік басындағы қызметкерлер тілдің қолдану жайына көп көңіл аудармайды – дейді. Шын мәнінде тілдің даму серпіні, қарқыны жалпы халықаралық саясат бақылауынан, өрісінен тіптен кеңірек болып келетіні өмір талабына сай – дейді.

Саясаттың белгілі бір табиғи даму жағдайлары қоғамның өзекті қағидалары мен теориялары арасындағы толассыз пікір таластардан тұрады. Сондықтан, бұл жерде қоғамдағы саясат тілі өте маңызды қызмет атқаратыны рас. Жастардың тіл мәдениеті, оның қызметтері қазіргі кездегі күрделі саясатты сипаттап қана қоймайды, ол сонымен қатар оның ішкі табиғатының бір бөлігіне айналады.

Қоғамның тарихи маңызды мәселелерін талқылау барысында әр түрлі сипаттағы пікір таластар өрбу барысында әр бір сөз нақтылы түрде саяси актіге айналуы мүмкін. Саясатты белгілі бір мекемелердің, арнаулы институттардың субъектілері өзекті мәселе ретінде талдағанда ол сонымен қатар жүретін әрі сөз өнері, белгілі бір деңгейдегі тіл мәдениеті адамның дүниетанымының әр қырлылығы. Міне, сонымен XXI ғ. саясат тілімен тікелей байланысты және ол оның даму құралы бола тұра, оның шеңберінен де кеңірек өзіндік маңыз көрсететін құбылыс.

Қазақтың дана ойшылы Абай Құнанбаев уақытында – көптің айтқан мадақтау сөзіне сенбе, тек қана өзіңнің қайратты еңбегің мен ақыл-парасатыңа сен – деді емес пе:

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар –

Еңбегің мен ақылың екі жақтап!

Пейілге қоса нар талап қылса үстемдік

Жастарға тағылым саналы сақи үш кендік

Ақылды еңбек, әдеп пен білім біріксе,

Ортадан ондай дұшпан да таппас еш кемдік.
Міне, сонымен жалпы қазақ халқының ежелден келе жатқан даналықтарын қазіргі ұрпақтарда өздерінің күнделікті өмірде кеңінен пайдалануын Абай, Шәкәрім, Әлихан, Мағжан, Сәкен тағы басқалары да өсиет етіп қалдырған. Қазақ халқының ұлттық тілі ол мәңгілік асыл қазына және ол тікелей рухани мәдениеттің абсолюттік шындығы. Ол негізінде қазақтың табиғи ұлттық философиясының шындығы. Ал ХХ ғасырдың басындағы әрбір қазақ адал азаматы сол шындықтың болымдылығын одан әрі толықтыруы қажет. Тіл қызметі ол әлеуметтік қатынаспен байланыста болады. Қазақ тілінде сөйлеп, ойлап, қызмет ету әлеуметтік мәдениеттің бір ерекше көрінісі. Ежелден халқымыз тілдің аясын кенейте, жетілдіре отыра, ұлттық мәдениеттің маңызды ақиқаттарының сырын аша білген. Солай, халқымыздың тарихи-әлеуметтік танымы қалыптасып жоғары деңгейге жетті. ХХ ғасырдағы жаһандану үрдісі өмірдің әр саласында бой көрсетіп келеді. Жаһандану қазіргі кезде қазақ тілінің табиғи болмысын өзгертуі мүмкін. Жаһандану негізінде тек қана тілге зиян келтіріп қоймайды, сонымен қатар өмірдің әр жағына кері әсерлерін беріп, көптеген күтпеген келеңсіз жайларды тудырып, тіптен кейбір құндылықтарды мифке айналдырып жіберуі мүмкін. Сондықтан қазіргі кезден бастап жаһандану үдерісін дұрыс бағытқа қойып, оның күрделі мәселелерін барлық ақпарат құралдарының мүмкіндіктерін пайдаланып, оған шектеу қою қазақ зиялыларының бүгінгі тандағы кезек күттірмейтін міндеті.

Лидер қоғамның қандай бір даму, тіршілік ету кезеңі болмасын ол адамдардың қызметін біріктіріп, ұйымшылдықты арттырып, ұжымшылдықты қолдап, бойына біткен белсенділік қабілетін танытып, беделдік абыройына ие бола отыра, әр түрлі әлеуметтік топтардың, ағымдардың, бірлестіктердің мүдделерін, мұқтаждықтарын қанағаттандыруға және де солардың қызметтерінің жандануына әсер беретін субъекті – бейнысан.

Қоғамның саяси өмірінде лидер өзінің түпкілікті мақсатын тура түсініп, одан басқа бірге қызметтестер қандай үміт күтетінін, қандай нәтижелі істер атқаруды, талап ететінін біліп, ерекше жағдайлар қалыптасқанда оның мән-мағнасын алдын ала ойластырып, ақылға салып практикалық тәжірбиеге сүйеніп барлық нәрселердің арасалмақтарын анықтап, қандай әдістерді қолдана отырап оны қалай жемісті шешуге болатынын дұрыс болжамдап пайымдау керек.

Қазақтың өткен тарихында, ежелгі заманда ержүрек батырлар, өжет халықтың ауыр қамын ойлаған ерлер, ізгілікті істер істеу үшін бар күш-қуаттарын жұмсап, қыруар қатерлерден аман өтіп олар-жетті басты жалмауыздармен, жалғыз көзді дәулермен, мыстан кемпірмен, жезтырнақпен қорқау қасқырлармен жан тәнімен арпалысып өздерінің ізгі мақсат-мұраттарына жетіп ұлағатты істер атқарады. Олар сонымен алып күш иелері әрі сондай жалпы елінің бүгіні мен болашағына көз жіберіп басын өлімге тіккен сүйіскті азаматтары өткен заманда аз болмаған. Міне сондай тарихи тұлғалар туралы ұлы данышпан Мұхтар Әуезов өзінің шығармаларында жазған. Ал қазіргі заманда да жоғары да айтылған еліміздің сүйікті ұлдары бабалардың дәстүрін бүгінгі күнге дейін жалғастырып келеді (М. Әуезов. Қазақ ауыз әдебиеті. – Алматы: Жазушы, 1985. – 390 б.).

Бүкіл әлемнің зиялыларына белгілі Қайқауыстың өзінің ұлы Гиланшахқа арнап 1082-83 жазған «Кабуснама» атты еңбегінің былай деп аталатын тарауында, яғни «Падишалықтың шарттары мен әдеті туралы» бөлімін оқығанда мынандай зор даналықпен айтылған қағидаларды кездестіреміз: «Ей, перзентім, егер падиша болсаң, өзіңді жаман істерден аулақ ұстай білген. Жан дүниең таза болсың. Әр істі бастасан ақылдың бұйрығына сүйеніп баста, ақылға сыймайтын іске қол ұрма. Падишаның ақылшылары – уәзірлері олармен ойласып жұмыс істе. Көңілің істі ұнатса, жұмысты қалай аяқтауды ойлағын!». Осындай ежелгі шығыс халқының дана ойшылдары айтқан ұлы өсиеттерді Абай, Шәкәрім, Жамбыл, Сүйінбай, Ілияс тағы басқалары жақсы білген. Сонымен қазақ халқының рухани дүниесі шығыс мәдениетімен тығыз байланысты екеніне күмән келтіруге болмайды.

Қазіргі кездегі еліміздің зиялылары жоғарыда келтірілген рухани құндылықтың ережелерін өздерінің өмірінде және қызметтерінде басшылыққа алып отырады деуге де негіз бар.

Қазақ сахарасында XXI ғасырдың басында тіптен басқаша жағдай қалыптасып, бүгінгі әлеуметтік шындықтың жай-күйді, тыныс-тіршілікті және адам өзінің іс-әрекеттерінде өздерінің әрқырлы қабілеттерін танытып алдыңғы өркениетті елдердегідей қандай да болса жаңаша мейлінше көрнекті, ауқымды тарихи-әлеуметтік мәні бар істер атқаруды өмірдің өзі талап етеді.

Шығыстың атақты энциклопедиялық ойлау қабілеті болған философ-ғалымы Әл-Фараби өзінің «Мемлекеттік қызметкерлер афоризмдері», «Ізгілікті қала тұрғындары» т.б. еңбектерінде мемлекеттік қызметкерлердің қандай негізгі өнегелік қасиеттері болуға тиісті екені туралы толымды ойлар айтқан. Әл-Фарабидің пайымдауы бойынша, саяси қайраткердің болжағыштық, көрегендік, алғырлық, ұлылықтық мінез, айрықша пайымдаушылық, өзгешелік, мейрімділік, ақиқатты таңдаушылық, анық ой, мәнерлі тіл өнері, шешен, асқақ рухтық қасиет және шынайы ізгілік, батылдық сияқты қабілеттері болу керек деген.

Уақытында Әл-Фараби ерекше атап көрсеткен саяси қызметкер қабілетінің белгілері әлі күнге дейін өзінің маңызын жоймаған.

Қазақ халқының тарихында не бір ауыр да қиын қыстау жағдайлар болғанда беделді, сөзге шешен дана және халықтың қамын, намысын, бірлігін ойлайтын тұлғалар қажет болып тұрған.

Топтан озып шығатын, ерекше қабілетін танытатын Төле би, Әйтеке би, қаз дауысты Қазыбек би, Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісов, Сырым Датов, Амангелді Иманов, Абай Құнанбаев, Мұстафа Шоқай, Тұрар Рысқұлов, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сәкен Сейфуллин сияқты мыңнан жүйріктер мен асқақ мұратқа ұмтылған дара тұлғалар болған. Міне сондай ұлы қайраткерлер ұлтымыздың бірлігін сақтап, мәдениетін дамытуға өздерінің сүбелі үлестерін қосқан

Қазақ мәдениетінің тарихында ел билеген қайраткер болумен қатар «Жеті жарғы» әдет заңын шығарушылардың көрнекті өкілі болған. Олар өз заманында қазіргі кездегі Ташкент, қаласында билік жүргізіп өзінің табиғи таланттылығын танытып қазақ қауымдастықтарының бірлігін арттыруға ықпал еткен

Қазіргі заманғы батыстың саясаттану ғылымының ең актуалды проблемаларының бірі ол лидерліктің жағдай концепциясы. Осы аталған жағдайдың мәні мен негізгі атқаратын қызметтерінің маңызын жағдай анықтайды.

Қандай қоғам болса да қазіргі таңда қайшылығы мол, кейде шиеленіскен табиғаты күрделі болатыны айдан анық. Міне осындай жағдайда шындығында адамның лидерлік қасиеттерін, адамға деген қатынастарын көптеген қоғамның жағдайлары мен адамдық фактірлері өзінің ықпалын береді немесе солардан туындайтын заңды салдардың сипатын анықтайтыны хақ.

Басқа өркениетті елдердегі сияқты Қазақстанда да саяси және басқа да жағдайлар толассыз өзгеріп отырады, ал соған сай лидерді таңдау да күрделенеді, оған қоятын талапта артады. Сондықтан ол өзі де қабілетінің мәдениетін жетілдіріп отыруға тиісті. Лидердің рухани болмысындағы мәңгілік берілген барлық қажетті қасиеттер өзгеріссіз қалып қоюға тиісті емес. Сол сияқты ондай қоғамдағы тарихи мәні бар лидерлік қасиеттер догмалардың жиынтығы емес. Негізінде әлемдік саясаттану ғылымының тарихында лидерліктің әлеуметтік жағдайының мәселелерін зерттеген атақты ойшылдар олар – Т. Хилтон, А. Голднер, Р. Стогдил.

Ал Қазақстанда бұл мәселемен айналысатын белгілі саясаттанушы Р.К. Қадыржанов, Д. Жамбылов, Ж. Жүнісова т.б. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін жалпы саясаттану ғылымы және соның негізгі ғылыми аспектілермен байланысты лидерлік қабілеттің оның кең түрдегі бір маңызды құрылымы ретінде өнегелік мәдениет те ерекше өнердің жарқын көрінісі ретінде жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақстандық ғалымдар бұл мәселені алдағы уақыттарда да зерттей беруге тиіс.

Қазақ қоғамының тарихында лидерлік мәселе бұрында өзекті мәселе болып келгені даусыз. Ал қазақтың ұлы тұлғаларының қандай лидерлік қасиеттері болғаны және оның қазір реалдық өмірде оның алтын орны түгелімен толық зерттелген деп айту қиын.

ХХ ғ. басында елімізде қандай қоғамдық даму жолын таңдауымыз керек деген сұраққа – алаш партиясының ұлы тұлғалары: А. Бөкейханов, М. Шоқай, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және солармен қатар Т. Рысқұлов С. Сейфуллин т.б. жауап іздеген.

Қазақтан тарихында алаштың атақты зиялылары еліміздің әлеуметтік өмірінің өте күрделі де өтпелі кезеңдегі жайын ойлаумен қатар өздері де лидерлік қасиеттерін шындайтыны өмірдін өзінің туындайтын қажетілік.

Мысалы Мұстафа Шоқайды алатын болсақ, қазіргі ғалымдарымыз оның атқарған саяси және т.б. қызметтерін зерттеп, оның тұлғалық мінез-құлықтарын, табиғатына тән өзгешеліктерін, тайсалмайтын табанды қасиетін, көрегенділіктерін зерттеуде. Қазақтың зиялылары М. Шоқайдың ұлттық мәдениетке қосқан үлесін өздерінің шығармаларында орынды көрсеткен.

М. Шоқай үлгілі отбасында дүниеге келіп, ұлттық дәстүрдің маңызын толығымен игеріп, өз заманындағы тәрбиенің маңызды қағидаларын бойына

сіңірген. Өзінің туған ауылында мұсылманша және орыс мектебінде оқып одан кейін Ташкентте білімін жалғастырумен қатар Орта Азия халықтарының тарихымен де кеңінен танысады. Одан кейін Ресей жерінде болғанда саяси қозғалыстардың негізгі бағдарламаларымен кеңірек танысып оның мән-мағынасын өздігінше талдап азаттық жолының ақиқаттық жайларына түсіне бастады.

Уақытысында Мустафа Шоқай халқының болашағын ойлап, біз қалайда жеке ұлттық азаттығымызды алуға тиістіміз деген сөзі жай өр көкіректік емес, керісінше оның қазақ ұлтының тарихын біле отырып, оның қандай шынайы мүмкіндіктеріне көз жеткізе білгендігі деуіміз керек (Бәкір Әбдіжәлел. Мұстафа Шоқай. // Жаңа Сарыарқа. – № 6, 2007. – 8 б.)

Сонымен М. Шоқай қазақ және Шығыс мұсылман қауымдастықтарының мүддесін қорғап отаршылдық орыс саясатының мәнін түсіндірген және сол заманда өз әріптестері мен жалпы бұқара халықтың дұрыс жолын бастаған көрнекті дана ойшыл көсемі болған.

Лидердің әрқашанда сөзі анық, сөз саптау мәнері айшықты, әсерлі және айтар ойының маңызды және сондай-ақ өмірдің өзекті жағымен байланысты идеясы бар сөзі ойға қонымды ақылға сиымды әрі шешендік қабілеті болуы керек. Қазіргі көсемдердің ойының рационалдық болуы заман ағымының талабы.

Саяси лидер болсын немесе қоғамдық өмірдің қай саласында істесін мейлі педагог, тәрбиеші ,қайраткер, қолбасшы болғанда олардың білімдарлығы, жоғарғы мәдениеттен көрінгені жөн. Жоғарыда аталған лидерлік қасиеттер ежелден шешендік риторикалық білімнің ережелеріне жатады. (С.Ф. Иванов. Специфика публичной речи. – М.,1978).

Кеңес өкіметі тарихында тоталитарлық орыс саясаты қазақ зиялыларының лидерлік қасиеттерін қалыптастыру былай тұрсын, ұлттық мәдениет, дәстүрдің және тілдің дағдарысқа ұшырауына апарып соқтырды. Бірақ сондай қиын жағдайларға қарамастан Сәкен Сейфуллин, Қаныш Сәтбаев, Тұрар Рысқұлов, Дінмұхаммед Қонаев, Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шаханов индивидуалдық және өнегелік болмыс бітімдерін жетілдірмесе, одан айырылған жоқ.

Қазақстандағы белгілі мемлекет қайраткері Кеңес Аухадиев Дінмұхаммед Қонаевтың ұйымдастыру қабілеті асыл адамгершілігі, ұлағатты істері түралы, ерекше лидерлік қасиеттері жайлы толғана жазады. Белгілі себептермен оны қызметінен де алады. Бірақ Д. Қонаевтың дұрыс шешім қабылдап, шиеленіскен саяси іс-әрекеттерден ақиқат жол таба білетіні туралы былай дейді: «Бірақ мен соған бола Қонаевпен көріспей кеткем жоқ. Қиын да болса ол кісінің неге ондай әрекетке барғанын ұғуға, түсінуге тырыстым. Ақырында амалсыз, қыспақта қалған кісінің шарасыздықтан барған ісі екенін ұқтым. Тіпті ол кісіні аядым. Жан-жақтан талап, тұс-тұстан тартқылап, әркім өз жағына икемдегісі кеп, қолдарынан келсе, о кісіне де көкпар ғып тартқысы келгендер болды ғой. Соның бәріне шыдау, шыдай отырып ел басқару, біреуге кектенбей, біреуді қудаламай, әділдіктен таймауға тырысу – бәрі де ол кісіден адам айтқысыз шыдамдылықты, білімділік пен мәдениетті талап етті ғой. Соның бәрі Димекеңнің бойынан, құдайға шүкір, табылды ғой».

Ал Қазақстанда Д. Қонаев, Асқаров, Әшімов, Жәнібеков сияқты мемлекет қайраткерлерімен күрделі әлеуметтік мәселелер бойынша пікір алысып, ақыл кеңесін айтып, жинақтаған тәжірибесімен бөлісіп еліміздің еңсесін түсірмеуге бар күш жігерін сарп еткен ұлы көсемнің бірі болған.

Саясаттану ғылымының зертейтін лидерлік проблемалары түптеп келгенде көздейтін мақсаты еліміздегі тыныштық, тұрақтылық, өзара түсінушілік немесе бірлік екені айқын. Өткен замандағы Тоныкөк, Анахарсис Скифский, Әл-Фараби, А. Яссауи, Майқы би, Әйтеке би, Тәуке би, Қаздауысты Қазыбек, Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов, Махамбет Өтемісов, Исатай Тайманов, Кенесары Қасымов, Алихан Бөкейханов, Қаныш Сәтбаев, Дінмұхаммед Қонаев т.б. ел бірлігін, достығын, ар-ұятты, намысты сақтауды болшақ ұрпаққа асыл қазына өсиет ретінде қалдырған жоқ па? Міне, сол бабалардың елдің тізгінін қалай бекем ұстап, ұлттың түтастығын ешбір жау бұза алмайтын құрыштай берік ережелерін қалдырған ғой.

Сондай асыл ереже мынау емес пе: «Төртеу түгел болса – төбедегі келеді, алтау араз болса – ауыздағы кетеді».

• 
  Асу-асу белдер бар, аса алмай жаудың аты өлсін, ағайынмен тату бол, айыра алмай жат өлсін. (С. Иетеғұлов Ұлттық дін мен қасиет. // Ақиқат, №3. – 2009. – 62 б.)
  

2. Елбасы.Алматы «Ана тілі». 1996.

3. Нұрсұлтан Назарбаев. Түған елім – тірегім. – Алматы: Рауан, 2001.

4. Болат Әбішұлы. Аға. – Алматы, 2001.

5. Нұрсұлтан Назарбаев. Қалын елім, қазағым. – Алматы: Өнер, 1998.

6. Педагогический энциклопедический словарь. / Гл.ред. Б.М.Бим-Бад; Редкол.: М.М.Безруких, В.А.Болотов, Л.С.Глебова и др. – М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. – 528 с.

7. Юнг К.Г. Феномен одаренности. // Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю.Б.Гиппенрейтер, В.Я.Романова. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: АСТ «Астрель», 2008. – 720 с.

8. Панов В.И. Одаренность и образовательная среда. – Астана, 2006.

В статье Тилеу Алимова «Особенности воздействия на приспосабливаемость лидера казахской культуры и казахского языка» обсуждается проблема лидерства в отечественном социуме. Известно, что эта проблема берет начало из трудов аль-Фараби. Показана незавидная судьба деятелей движения «Алаш», которых не смогла сломить “жернова” тоталитарного режима советской действительности. Мустафа Чокай – один из таких ярчайших лидеров. Из современных автор свое предпочтение отдает Президенту.

In Tileu Alimov's article «Features of influence on adaptively leaders of the Kazakh culture and the Kazakh language» the leadership problem in domestic society is discussed. It is known that this problem originates from works al-Farabi. The unenviable destiny of figures of movement of "Alash" of which could not break "millstone" of a totalitarian mode of the Soviet validity is shown. Mustafa Chokaj – one of such brightest leaders. From modern the author the preference gives to the President – Nursultan Nazarbayev.

УДК 329 (574)