Бағдарламасы аясында іске асырылды Karen Armstrong

369
болған кезде ғана қолдауға болатын еді. Мемлекет құлдырай бастағанда, 
әр түрлі топтар моғол басшыларына қарсы көтерілгенде, үнділер мен 
сикхтер арасында діни жанжалдар жиі орын алып отырған. Император 
Аурангзеб (1618-1707 жж.) бірлікті мұсылман лагерінде үлкен тәртіпті 
орнату арқылы қалпына келтіруге болатындығына сенім білдіреді: шарап 
ішумен қатар, әр түрлі бассыздықтарды тоқтату үшін заңдарды қабылдады; 
үнділермен арадағы ынтымақтастықтың қанат жаюына мүмкіндік бермей, 
үнді фестивальдерінінің санын қысқартумен қатар, үнді саудагерлерінің 
салықтарын екі есеге арттырды. Оның коммунистік саясаттың ең керемет 
көрінісі ретінде кең таралған Үнді храмдарының жойылуынан көре аламыз. 
Акбардың толерантты көзқарасын толығымен басқа арнаға ауысуына негіз 
болған бұл саясат Аурангзебтің өлімінен кейін елеусіз қалған еді, бірақ Моғол 
империясы оның Құдайдың атымен есігін ашқан бүлдіргіш фанатизмін 
ешқашан өз қалпына келтіре алмады. Акбардың көзі тірісінде өмір сүрген 
белсенді қарсыластарының бірі әрі көрнекті ғалым Шейх Ахмад Сирхинди 
(1563-1625 жж.) болды. Сирхинди Акбар сияқты, сопылық жолында еді және 
өз шәкірттері тарапынан «Өте жақсы адам» ретінде бағаланды. Шәкірттері 
Құдайды жалғыз шындық ретінде қараған ұстазы Ибн әл-Арабидің 
мистикалық дәстүріне қарсы тұрды. Көріп отырғанымыздай, Мулла Садра 
жаратылыстың тұтастығын яғни (Вахдат әл-вужуд) ұғымын жақтаушылардан 
еді. Бұл жаңа шаһадаттың мистикалық нұсқасы болды: Алладан басқа 
шындық болған жоқ. Басқа діндердегі мистика секілді, сопылар де бірлікті 
сезініп, барлық жаратылыспен бірге бірлесуін сезінді. Сирхинди болса, бұл 
ұғымды субъективті түрде қабылдаудан үзілді-кесілді бас тартты. Мистиктер 
тек қана Құдайға ұйып жатқан кезде, басқалардың бәрі де оның түсінігінен 
бас тартты, бірақ бұл объективті шындыққа сай келмеді. Шынында да, Құдай 
мен дүние арасындағы бірлік немесе тепе-теңдік туралы айту зор қателік 
болып табылды. Шын мәнінде, Құдай мен дүние арасында тікелей тәжірибе 
деген нәрсе жоқ еді; Құдай бар болмысымен бірге адамдардан жоғары және 
«Қасиетті тіпті, қасиетті деген сөздің өзі Құдайды сипаттауға жетпейді
410
»,- 
410 Quoted in M. S. Raschid, Iqbal’s Concept of God (London, 1981), pp. 103–4.

370
деп айтылған. Құдай мен әлем арасында табиғаттың «белгілерін» 
ойластырудан басқа ешқандай жанама байланыс болуы мүмкін емес еді. 
Сирхинди Ибн әл-Араби секілді сананың ең жоғарғы және ең жоғарғы киелі 
сатысына өзінің де мистиканың экстатикалық жай-күйін басынан өткізе 
отырып өткенін мәлімдеді. Философтардың объективті, бірақ қол жетімсіз 
шындыққа ұласқан алыстағы Құдайына сенімін күшейту мақсатында 
мистицизмді және діни тәжірибені басты назарда ұстап отырумен қатар, 
қолдана да білді. Оның көзқарастары шәкірттері тарапынан жақсы 
қабылданды, алайда көптеген мұсылмандар мистиканың сүйіспеншілігін, 
субъективті Құдайға деген бағыныштылықтарын жалғастырды. Мәселен, 
Финдириски және Акбар сияқты мұсылмандар өзге конфессиялармен 
түсінісуге ұмтылғанымен, Батыс христиандары 1492 жылы Ибраһимнің 
басқа бауырлас екі дініне тура көзқараспен қарамайтындықтарын ашық 
көрсетті. XV ғасырда бүкіл Еуропада антисемитизм күшеюімен қатар, 
еврейлер бірінен соң бірі қаладан қуылды: 1421 жылы Линц пен Венадан, 
1424 жылы Кельннен, 1439 жылы Аугсбургтан, 1442 жылы Бавариядан (1450 
жылы тағы да), 1454 жылы Моравиядан. Олар 1485 жылы Перуджадан, 
1486 жылы Виченцадан, 1488 жылы Пармадан, 1489 жылы Луккадан 
және Миланнан, ал 1494 жылы Тосканадан қуылып тасталды. Испанияның 
сефард еврейлерін қуу оқиғасы кеңірек еуропалық үрдістің контекстінде 
көрінуге тиісті. Осман империясында қоныстанған испан жұртшылығы 
тірі қалған адамның ақылға қонымсыз, бірақ ұмытылмас кінәсімен қатар, 
жерлерінен айрылудың ащы азабын тартуды жалғастырды. Осыған ұқсас 
нацистік геноцидтен аман қалғандардың басынан өткізген сүргінмен арада 
ұқсастық білінеді; бүгінгі таңда еврейлер сефард еврейлерінің XVI ғасырда 
қолға алған қуғын-сүргін психологиясы мен татулығын қамтамасыз ететін 
руханилыққа ұқсас руханиятты қолға алып дамытты.
Каббализмнің бұл жаңа формасы Осман империясының Балқан 
аймақтарында пайда болды, онда көптеген сефард қауымдастықтары 
құрылды. 1492 жылдың трагедиясы, пайғамбарлар тарапынан хабар 
берілген Израилдың құтқарылуына деген ұмтылыс пен сағынышқа қайтадан 
жан біткен көзқарасты көруге болады. Джозеф Каро мен Соломон Алкабаз 

371
бастаған кейбір яхудилер Грекиядан Израилдың отаны – Палестинаға қоныс 
аударды. Олардың рухани күйі яхудилер мен құдайларының алдындағы 
азғындықты емдеуге тырысты. Олардың баяндауларына қарағанда, 
алдарына қойған бір ғана мақсаттарының болғанын көруге болады; ол да 
«Шехинаны жерден көкке көтеру». Бірақ олардың іздегендері қандай да 
бір саяси шешім емес, олар тек қана өздеріне уәде етілген жерге кеңінен 
қоныс аударуды көздеді. Олар Галилея мен Сафед қаласына қоныс аударып, 
баспанасыздық тәжірибесінде терең мәнге ие болған ерекше мистикалық 
жаңғыртуды бастады. Бұған дейін Каббала тек қана элитаға жүгінді, бірақ 
апаттан кейін бүкіл еврейлер тек қана мистикалық рухани өмір сүруге 
ұмтылды. Философияның ұсынатын жұбаныштары енді бос қиял сияқты 
көрінді: Аристотельдің құрғақ және түкке тұрғысыз айтқандарымен қатар, 
алыстағы Құдайы қол жетімсіз екендігі аян болды. Шынында да, адамдардың 
көпшілігі апатқа ұшырауларының негізгі себептерін философия деп 
білді, иудаизмді әлсіретіп, Израилмен арадағы ерекше байланыстың 
бұзылғандығы туралы пікірлерін білдірді. Философияның әмбебаптығы және 
яхуди еместердің өзара байланыстары басқа яхудилердің шоқыну рәсімін 
қабылдауларына жол ашты. Бұдан кейін философия еврей руханиятында 
бұрынғысынша өз маңызын қайтадан көрсете алмайтын болды. Адамдар 
Құдайдың өздерін тікелей қабылдауларын зарыға күтумен болды. Сафед 
қаласында бұл зарығу мен сағыныш эротикалық қарқындылыққа ие болды. 
Каббалистер Палестинаның төбелерін аралап, ұлы талмұдшылардың 
мазарларына барып, өз көзқарасын өздерінің қиындықтарына сіңіруге 
тырысты. Олар түні бойы көз ілмей ояу жүрумен бірге, ұйқысыз ғашық 
жандар сияқты Құдайға деген өздерінің сүйіспеншілік әндерін айтып, оған 
сүйген адамдары сияқты атау берді. Каббаланың мифологиясы мен әдістері 
өздерінің болмысын бұзып, жандарындағы метафизика немесе Талмұд 
жасай алмаған форматта, рухтарындағы ауырсынуды қоздырды. Дегенмен 
олардың жағдайлары «Зоһар» шығармасының авторы Моше де Леоннан 
ерекшеленетіндіктен, испан тұтқындарының сол еңбекке қатысты өздерінің 
көзқарастары мен нанымдарын өзгертуге тура келді. Олар өте керемет 
шығармашылық жаңа бір шешім ойлап тапты: абсолютті баспанасыздықты 

372
абсолютті Құдайшылдықпен теңестірді. Яхудилердің қуғын-сүргінге 
ұшырауы барлық тіршілік иесінің жүрегінде радикалды мекенсізденуінің 
бейнесі еді. Дүниенің бүкіл жаратылысы өз орнында емес, Құдай өз-өзінен 
безінді. Сафедтің жаңа Каббаласы аз уақыт ішінде барлық жерге жайылып, 
танымалдыққа қол жеткізді. Бұған қоса, сефардизмді шабыттандырумен 
қатар, Христиан әлемінде ешқандай қала болмағанындығынан хабардар 
болып, Еуропадағы ашкеназмге жаңа үміт отын сыйлады. Бұл таңғажайып 
табысқа жетудің өзі сырттан келген Сафедтің мифтері еврейлердің 
жағдайымен сөйлесуге қауқары бар екенін дәлелдеді. Бұл іс жүзінде барлық 
еврейлер тарапынан қабылданған және олардың соңғы қозғалысы болды. 
Еврейлердің діни сана-сезімінде түбегейлі өзгерістер тудырды. Каббаланың 
арнайы тәртіптері тек элита үшін ғана болатын, бірақ оның идеялары мен 
Құдай туралы тұжырымдамасы еврей сенімдерінің қалыпты стандартына 
айналды. Бұл жаңадан қалыптасқан Құдай түсінігіне әділетсіздік жасамас 
үшін бұл мифтерді сөзбе-сөз қабылдамауға тиіс екенімізді түсінуіміз 
қажет. Сафед каббалистері өздерінің пайдаланған суреттерінің өте батыл 
екендіктерінен хабарлары бар бола тұра, үнемі «бейне бір» немесе «қалай 
болғанда, жорамал» деген сияқты түрлерде сақ әрі сыпайы сөздерге қатты 
назар аударды. 
Құдай туралы емес, Қасиетті кітаппен қоса Әлемнің жаратылуы 
тақырыбындағы кез келген әңгіме шешімін таппаған тақырыптардың бірі еді. 
Бұл тақырып философтарға қалай ауыр соқса, каббалистерге де тап солай 
қиындық тудырды. Екі топтың екеуі де Платонның эманация метафорасын 
қабылдады және Құдайды әлеммен байланыстыратын дүниенің соңы ретінде 
өзінің Құдайдан келіп, Құдайға баратынын мойындады. Пайғамбарлар 
Құдайдың киелілігін және бұл әлеммен ешбір қатынасы болмағандығын атап 
айтты, алайда
 Зоһар
Құдайдың сефирот әлемі бүкіл шындықты құрайтынын 
жеткізді. Егер Ол бүкіл әлемде бар болса, онда Ол дүниеден қалайша бөлек 
болуы мүмкін еді? Сафедтен шыққан Моше бен Яаков Кордоверо (1522-
1570 жж.) бұл парадоксты анық көріп, оның не екендігін зерттеп, шешім 
табуға тырысты. Өзінің теологиясы бойынша, Құдай 
Эн Соф
(шексіздік ұғымы) 
бұдан былай түсініксіз Ұлы Құдайдың көзқарасы емес, ол әлем туралы ой 

373
болатын. Ол барлық идеалды Платондық сатыда жаратылған нәрселердің 
барлығымен бірдей болды, алайда төмендегі кемшіліктерінен бөлек: «Бар 
болған нәрсенің бәрі оның өзінде түбірінде бар, [Құдай] барлық өмірді 
қамтиды», - деп түсіндірді ол, - оның мәні оның сефиротында бар, Ол Өзі бәрі 
және оның сыртында ештеңе жоқ
411
». Ибн әл-Араби мен Мулла Садраның 
монизміне бір табан жақын болды. 
Бірақ Сафед каббализмінің қаһарманы және қадірлісі - Исаак Лурия 
(1534-1572 жж.) Бұрын-соңды Құдай туралы тұжырымдалған идеялардың 
ішіндегі ең таңғаларлығы болып саналатын, Құдайдың трансценденттілігі 
мен эманациясының парадокстарын толығымен түсіндіруге тырысты. 
Яхуди мистиктерінің басым көпшілігі өздерінің басынан кешкендерін 
құпия түрде сақтап қалды. Мистиктер үнемі өз тәжірибелерінің тиімді 
еместігі туралы мәлімдеме жасап, тілмен жеткізе алмай, әлдеқайда зор 
құлшыныспен жазбаша түрде білдіруге тырысты. Дегенмен де, каббалистер 
бұл тақырыпқа аса сақтықпен қараған. Лурия өзінің жеке харизмасының 
арқасында мистикаға көптеген шәкірттерді тартқан алғашқы қасиетті 
адамдардың бірі болды. Ол жазушы емес, оның каббалистік жүйесі туралы 
шәкірттері Хаим Витал тарапынан жазылған (1553-1620 жж.) Эц Хаим 
(«Өмір Ағашы») атты трактатына Иосиф ибн Taбулдың 1921 жылға дейін 
жарияланбаған трактаттарында сақталған әңгімелерінен мәлімет аламыз. 
Лурия жүздеген ғасырлар бойы монотеистерді толғандырған жауабы 
табылмаған сұрақты өз қолына алды: керемет және шексіз болған Құдай іші 
зұлымдыққа толы әлемді қалай жаратты? Зұлымдық қайдан келді? Лурия 
бұл сұрақтың жауабын сефироттың пайда болуынан бұрын 
Эн Cоф
тың 
ұлы интросэкспекцияның өзіне айналғанда нендей нәрсенің болатынын 
елестету арқылы тапты. Лурияның түсінігі бойынша, бүкіл әлемге мүмкіндік 
беру қажет деп ойлады, 

жүктеу/скачать 28,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: