Бағдат Оралбайұлы «Тегімізді тануға талпыныс»

Араб Халифатының құрылуына орай олар өзге елдерге ықпалын тигізу мақсатында Ислам дінін VII-VIII ғасырдан бастап тарату жолына түседі.

Осы мақсатта, Иран мен Тұран Бағытында қазіргі Орта Азия мен Қазақстанға және Европа еліне исламды таратушылар қатарында Абдірахман баб, Ысхақ баб және Абд ал-Джалил Бабтар болды. Олар өз ықпалын таратқан жерлерінің бәрінде халықты ислам дініне уағыздап, мешіт-медреселер ашып, сауаттандырып, сол елдің мәдениетінің өсуіне зор көмегін тигізіп отырған. Біз сөз еткелі отырған ислам дінін таратушылардың бірі Абд ал-Джалил баб немесе Хорасан ата жөнінде не білеміз, кім болған, жауап іздеп көрейік!

Абд ал-Джалил Баб (лақап аты Хорасан Ата) Пайғамбарлардың Пайғамбары, ең соңғы Пайғамбар, Алланың расулы-Мұхаммедтің (с.ғ.с) немере інісі және күйеу баласы Хазіреті Алидің (Али ибн Абу Талип ибн Абд ал Муталип) Мұхаммед Ханафия, Абдул-Фаттах, Абдул-Жаббар, Абдул-Кахар және Абдул – Рахманнан кейінгі 6-шы ұрпағы.

Хазіреті Али Хазірет Әбу Бакір Сыдық, Хазіреті Омар ибн Аль-Хаттаб және Хазіреті Османнан кейінгі төртінші халиф. Оның әкесі Абу Талип пен Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбарымыздың әкесі Абдулла Абд ал-Муталибтің балалары. Хазіреті Али Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с) қызы Фатимаға және Рум патшасының қызы Ханафияға үйленген. Ханафияның Хазіреті Алиден туған ұлының атын Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) «Мұхаммед-Ханафия» деп өзі қойған. Бұл есім біздің елімізде халық арасында ауызекі айтылғанда Ханипа, Әнипа, Әнәпия және тағы басқа аттармен аталады.

Орта Азия мен Қазақстанға «Ислам аша» келіп, осы елде мәңгілік пір болып қалған Абд ал-Джалил Баб, Табғаш Сатук Богра Қарахан атанған Абд ар-Рахим Баб (Әулие Ата) осы Мұхаммед Ханафиядан тарайды. Сатук Богра хан 915-955 жылдар аралығында Қарахан мемлекетінің билеушісі болған.

Орта Азия мен Қазақстанға Ислам дінін әкелуші үш Баб Шамнан (Сирия) шығып Шамотқа, одан Хорасанға (Иран) келеді. Хорасаннан Балхқа, одан Ауғанстанға, одан Бұхараға, Самарканд және Шаш (Ташкент) қалаларына келіп мұсылман дінін таратады.

Шаш қаласынан кейін үшеуі үш бағытқа бөлініп, Абд ар-Рахим Баб Аргу, Тараз, Жетікент еліне, Ысқақ Баб Сайрам (Испиджаб), Қарғалық елдеріне аттанады. Ал, Абд ал-Жалил Баб Сыр өзенін жағалап Сүткент, Зернұқ, Отырар, Иассы, Сауран, Сығанақ және Сырдарияның сол жағалауындағы Оғызкент (Өзкент), Баршынкент, Шахаркент, Жаркент қалаларының халқын Ислам дініне енгізеді.

Сафи ад-Дин Орун Қойлақидың «Насабнамасы» мен Хорасан Қожалар шежіресінде аталған үш Бабтың Ислам дінін аша келген уақытын «Хижраның 150 жылы» еді дейді. Бұл уақыт қазіргі жыл санақ бойынша 767-768 жылдарға сәйкес келеді. «Насабнамадағы» мәліметтер 27 мөрмен дәйектелген.

Абд ал-Джалил Бабтың Хорасан Ата аталуын тарихшылар оның Ирандағы Хорасан қаласының билеушісі болғанымен және адамды жаппай өлімге душар ететін «қорасан дағы» бар шешек ауруын емдеп, аман алып қалумен байланыстырады.

Хорасан ата кешенінде Абд ал-Джалил Бабтан басқа оның ұлы Сұлтан Хусейн ата және ұрпағы Құдайқұл қожа жатыр. Хорасан атаға зиярат етіп келушілер алдымен ұлы Хусейн атаға, содан кейін Хорасан Атаға зиярат етеді. Аңыз бойынша Хорасан атаның өзі алдымен Хусейн атаға зиярат етуді өсиет етіп қалдырған. Зиярат етушілер Алладан Хорасан Атаның құрметін, денсаулық, ұрпақ және тағы басқаны сұрап жатады.

Абд ал-Джалил Баб-Хорасан ата кешеніндегі мешітте Абд ал-Джалил Баб ұстаған ту бар. Ол туда «Аллаху ахад», «Мұхаммед уа Али» деген сөздер мен «Али» аты төрт қайтара жазылған. Кейбір тарихшылар мен ғалымдар туды майдан даласындағы жаужүректілігі үшін «Исламның Арыстаны» және «Сайфл-Ислам», «Исламның қылышы» атанған Хазіреті Али ибн-Абу Талиб ұстаған ту деп жорамалдайды.

Арада XIV ғасыр өтсе де, Хорасан ата кесенесіне зиярат етушілер легі бір сәт те толастаған емес, қайта уақыт өткен сайын арта түсуде. Бүкіл түркі дүниесі пір тұтқан Қожа Ахмет Йассауи (XI-XII) бабасы Хорасан Атаға зиярат ете келіп былай дейді екен:
Бабам Хорасан, келді арасан,

Зиярат етейін деп ісімді сұрасаң.

Мүшкіл халімді қылғайсың әнсән,

Рақым ете көр, Бабам Хорасан!

Сексен шайхыны жаныңда көрдім

Тоқсан машайхты артыңда көрдім.

Қаһба махаллаңның алдында көрдім,

Рахым ете көр, Бабам Хорасан!

Сұлтан Хұсайынның ұлы боларман,

Рахым ете көр, Бабам Хорасан!

Етегін шеңгел сыдырып.

Әулиелерге ат айтып,

Хорасанға қой айтып.

Қабыл болған тілегі,

Жарылғандай жүрегі.

Мысалы, Түркия мемлекетінің зиялысы, осы елдің ғылым министрі болған, Түркі жұртына ардақты, сыйлы азамат Кемал Зейбек мырза 1997 жылы өзі бас болып Хорасан Атаны пір тұтып, арнайы келіп, зиярат етуім, басқа да алыс мемлекеттердің жұртшылығының назар аудара бастауы деп түсіну керек. Баба өмірінің осындай асыл қасиеттері оның тұлғасын барған сайын, уақыт озған сайын биіктете түсуде. Әлемдегі қай халықты алсаңыз да, өткендегі тарих жолын танып білуге ұмтылып, қатпарлы жол тарих қойнауынан оңайлықпен сырын аша бермейтін рухани қазына көздерін түрткілеп, іздене түсуі озық халықтардың бәріне тән кәнігі құбылыс. Ілгеріде өткен бабаларымыз бізге рухани мол мұра қалдырып кетті. Оларды игеріп қана қоймай зерделеп, қастерлеуіміз де керек. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері халқымыздың рухани тіршілігінің үлкен қайнар көзінің бірі – Қасиетті Ислам дінінің де жол арнасы кеңи бастағаны анық. Өйткені Ислам қазақ халқының мәдениеті мен әдебиеті, өнері мен салт-санасының мызғымас бөлігі, тіпті елдігіміз, бүгінгі тәуелсіздігіміз де.

Жасыратыны жоқ, атеизм үстемдік еткен дінмен күрес жылдары мешіт-медресе, кесенелер зардап шекпей қоймады. Кеңесшіл жүйе қатты шүйліккен кезеңдер еді. Бұл жүйе зымиян тәсілдермен ғибадат және діни оқу орындарын жоюға белсене кіріскенмен ескі қорым, мазараттар маңындағы кесенелерді бұзуға халықтан қаймыққан тәрізді. Сол себепті тарихи тұлғалар, әулиелер мен абыздар, дін ғұламалары басына қойылған кесенелер біздің уақытымызға жетті.

Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы «Жаңарық» елді мекенінен жиырма шақырымдай жерде орналасқан осындай күмбезді кесененің бірінде Абд ал-Джалил Баб мәңгілікке орын тепкен.

1992 жылдан бастап жергілікті жердің тұрғындары кесенені өз қамқорлықтарына ала бастады. 1995 жылы кең көлемде ас берілді. 2007 жылы аудан әкімдігі мен мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің ұйымдастыруымен «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында «Орта Азия мен Қазақстанға исламның келуі және ондағы Хорасан атаның ролі» - атты Халықаралық деңгейдегі ғылыми-теориялық конференция, ақындар мүшайрасы және құран оқу жарысы болып өтті.

Хорасан ата рухы мен оның қадір-қасиетіне зиярат етушілердің саны ғана емес, географиялық ауқымы да арта түсуде. Соңғы жылдары таяу шет мемлекеттерден, оның ішінде Ресей Федерациясынан зиярат етіп келушілер көбеюде, олардың былтырғы саны 300-500 аралығында болды. Сондықтанда, Хорасан Ата кешенін және оның төңірегін көркейту – көгалдандыру қолға алына бастады. 2012 жылы «Қазақстан атом өндірісі» ұлттық компаниясына қарасты «Байкен U» ЖШС басшылығының көмегімен электр тартылып, электр жарығымен толықтай қамтамасыз етілді. 2013 жылдың 23 наурызы күні жергілікті тұрғындардың ұйымдастыруымен Хорасан Ата төңірегінің біраз жері қоршауға алынып, 500 түп әр түрлі жеміс ағаштары отырғызылды. Осы күні Қызылорда облысының әкімі К.Е.Көшербаев арнайы ат басын бұрып, өз атынан алма көшетін отырғызып қолғабыс тигізді және сонымен бірге Хорасан ата кешеніне дейінгі жолдың жөнделуіне көмегін тигізетінін жеткізді.

2013 жылдың 23 қарашасы күні елге танымал азамат Дуппа Әмір Әлиевтің демеушілігімен күн-райы мен жерінің топырағы жобалас келетін Өзбекстан мемлекетінің Бұхара өңірінен 500 түп әр түрлі жеміс ағаштары жеткізіліп, қоса егілді.

Жергілікті халықтың ұйғарымы бойынша әр жылдың 23 наурызы күні Хорасан ата кешенін көркейту-көгалдандыру және абаттандыруға ат салысу, кездесу күні болып келісілді. Осы келісімнен туындаған мына арнауды жариялағанды жөн деп есептедім.

Бақилық жерді елінен Сырдың тауыпсың.

Сан ғасыр жылдар арада өтіп кетсе де,

Мәңгілік ойда, санасындасың Халықтың.

Сан адам келіп өзіңнен медет тіледі.

Бүкіл түркі дүниесі пір тұтқан,

Йассауиде келіп зиярат етіп түнеді.

Ауру жанды шапағатыңмен емдедің.

Алла мен адам жақындастырып арасын,

Көңілін таптың шарасыз келген пенденің.

Бірлігі жоқтық Еліміз үшін қауіпті.

Адалдық, шындық, ынтымақ, иман іздеген,

Тектілігіңнен де, болмысыңнан да тауыпты.

Мұсылмандардың өнеге тұтқан пірісің.

Айқастың жаумен, төгілді қасық қаның да,

Шаһид боп жатырсың Мұхаммед – Ислам діні үшін.

Ақыретіңде ақли иман табыңыз.

Дініне саяз, ділін жоғалтқан жандарға,

Дін Исламның шамшырағындай жаныңыз.

Дақ түсірмеспіз асылдан туған затыңа.

Жалғастырамыз ілімің менен дініңді,

Берікпіз әркез өсиетің мен хатыңа.

Бабадан желбіресін қалған туы.

Ағайын Хорасанда жиналайық,

Әр жылдың 23-наурыз күні.

Ысқақ баб өмір сүріп, билік құрған және өмірден өткен Баба ата қаласының орны бүгінге дейін жақсы сақталған. Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданында орналасқан бұл жер қазір «Бабата ауылы» деп аталады. Мұнда Ысқақ бабтың екі күмбезді кесенесі бар. Оның ішіне әулиенің өзі және әйелі мен баласы жерленген. Кесене қасындағы медресе қалдығы да сақталған. Кесене құрылысын бастарда Қосым ишанның баласы Аппақ ишан түйе шөгеріп, сол арқылы құбыланы көрсетер михраб орнатқан деседі. 2000 жылы Түркістан қаласының 1500 жылдығына орайластыра Ысқақ бабқа Оңтүстік Қазақстанда облыс көлемінде үлкен ас берілген.

Ысқақ баб Орта Азияға, соның ішінде Түркістанға келген ислам дінін орнықтырушы алыптардың бірі. Ислам жолындағы жиһадта «Исламның қылышы» атанған Хазіреті Әли Мұртаза ибн Әбу Талибтың жетінші ұрпағы. Түркістан әлеміне «Ислам аша» келгендегі зор еңбегі үшін Орталық Азиядағы түркілер қауымы арасында Ысқақ ат Түрк деген құрметті атақты иеленген. Ысқақ баб сауатты жазу-сызуды жетік меңгерген және келешек қамын ойлаған, сол себепті артына хат қалдырған жан. Ол Түркістанда, Сарай, Омда бірінші болып мешіт салады. Оған 3500 алтын ақша қаражат жұмсады деп «Насабнамада» ашық көрсетіледі. «Насабнама» да Ысқақ баб пен оның серіктерінің Түркістан жеріне Хижраның 150 жылдары (766-768 ж.ж.) келгені айтылады. Сондықтан, Исламды орталық Азия мен Түркістанға тұрақтандырып жолға қойған тұлғалар Абд ар-Рахман баб, Ысқақ баб, Абд ал-Жалил баб деп айтуға негіз бар. Ысқақ бабтан тараған ұрпақ бұл күнде үлкен екі атаға бөлінеді. Бірі – Садыр Шайхтың үлкен ұлы Данышпан Қожадан тарайтын аққорғандық қожалар. Бұл әулет Бурхан Шайх, Қара шайх, Қарақшы ата, Қауғандық ата, Оқшы ата деген бес атаға бөлініп, ғұмыр кешіп келеді. Екіншісі – Садыр шайхтың екінші ұлы Әбді Мәліктен тарайтын Бақшайыш ата ұрпағы. Бұл әулеттерден медресе ұстаған, ғылымды қадір тұтқан жандар көп шыққан. Соның бірі Сарыарқадан Тарбағатайға дейінгі аймақта ілім таратқан Бақшайыш және оның ұрпақтары Әбибі қожа (Саяқып қожа), оның тұқымдары Берді қожа, Әуез қожа, т.т. болды. Қазақтың жарық жұлдызы Абай да Әуез қожадан өз заманында тәрбие-сабақ алды, оның бойындағы мұсылмандық ілімнің іргетасы ел ішіндегі қожа-молдалардың ықпалымен қалыптасты.

Ал, Баба Түкті Шашты Әзизге келсек, ол IX ғасырда өмір сүрген. Оның Ысқақ бабпен замандас болғанын білдіретін ел аузында төмендегідей аңыз сақталған. Сыр бойына келген Ысқақ баб жергілікті халыққа мұсылман дінін ендіруде күш-зорлыққа бармай, оның орнына діни уағызды күшейтіп, насихат, иландыру арқылы елді өзіне қаратуға тырысады. Ислам дінін мойындағысы келмей, «Бұл діннің қандай кереметі бар?» деп кері тартқандарға, Алланың құдіретін таныту үшін алпыс түйе сексеуіл, баялыш әкеліп үйгізіпті. Содан соң оның үстіне Баба Түкті Шашты Әзизді қолына Құран кітабын ұстатып, Құбылаға қаратып отырғызады да, от жағады. Қаптаған жұрттың көз алдында отын әбден жанып бітіп, көпшілік қып-қызыл шоқтың үстінде түк болмағандай Құран оқып отырған Шашты Әзизді көреді.

Баба Түкті Шашты Әзиздің сағанасы Ысқақ бабтың мазарынан онша қашық емес, шамамен отыз шақырымдай жерде. Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданындағы Құмкент ауылының маңында буы бұрқырап жатқан «Жылыбұлақ» атты қайнардың жағасында тұр.

Баба Түкті Шашты Әзиз машайық, дәруіш болған, үсті басын түк басқан, шашын ұзын етіп өсірген деседі. Ел арасында ең ірі әулие саналады.

Әйгілі «Алпамыс» жырындағы жалғыз ұлға зар болған Байбөрі мен Аналықтың түнейтін орны – осы Шашты Әзиздің жерленген жері. Басында бұрын белгі жоқ, тек ақшеңгел болып, ол етектеріне жабысып жүргізбеген деседі. Сонан кемпір мен шал осында түнеп, түстерінде Шашты Әзиз Алланың бұларға бір ұл, бір қыз беретінін аян етеді және «Ұлдың атын – Алпамыс, қыздың атын – Қарлығаш қой» деп бұйырады. Сөйтіп, Шашты Әзиздің басына кесенені тұңғыш рет осы Байбөрі мен Аналық тұрғызған екен.

Баба Түкті Шашты Әзиздің басына екінші рет кесене тұрғызған адам – оның ұрпағы, Құмкентте туған, Алтын Орданың атақты әмірі Едіге би делінеді. Мұнан кейін 1753-55 жылдары оның басына қайта ғимарат көтеріледі. 1925 жылы бұл ескі мазар да бұзылып, ол сол жылы қайта түзетіледі. 1942 жылы партияның қызыл белсенділері кесенені талқандап, қыштарын әкетіп, монша салған. Елдің айтуынша, моншаға бірінші түсушілер мен кесенені бұзушылар шетінен мүгедек болып, бірнешеуі кенеттен көз жұмған көрінеді. Мұнан кейін кесененің қайта қалпына келтірілуі 1962-70 жылдары болған.

«Насаб-нама» төмендегі схемадағыдай ұрпақтарға ауысып отырған.

1. 
   Маулана Захид ад-дин шайх
   
2. 
   Ахмад шайх
   
3. 
   Баха ад-дин шайх
   
4. 
   Құтб шайх
   
5. 
   Абдаллах шайх
   
6. 
   Ахмад шайх
   
7. 
   Қара шайх
   
8. 
   Баха ад-дин шайх: а) Кусаин шайх
   

9. 
   Ахмад шайх
   
10. 
    Қожа шайх
    
11. 
    Шаих жан
    
12. 
    Қожа шайх
    
13. 
    Өзбек қожа
    
14. 
    Құлжан қожа
    
15. 
    Ешмұхаммед қожа:
    

Ә) Алмұхаммед қожа