Балалар әдебиеті. Сыныптан тыс оқу кезінде пайдаланатын көмекші құрал

Покровка ауылы

 

Алғы сөз

   Әдебиет-сөз өнері. Әдебиет пәні де өнер пәні. Әдебиетті ұлағатты адамдар «адамтану құралы» десе, әдебиет пәнін «адам тәрбиелеу құралы» деуге болады.Әдебиет пәні арқылы жеке тұлғаның рухани дүниесі байиды, туған тілін сүюден, елін, азаматты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Балалар әдебиеті балалардың дүниеге көзқарасын қалыптастырып, өмірге құштарлыққа тәрбиелейді. [1]

Қазақ балалар әдебиетін бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады:

1) Қазақ кеңес балалар әдебиетінің дамуының алғашқы кезеңі;

2) Ұлы Отан соғысына дейінгі бесжылдықтар дәуіріндегі балалар әдебиеті;

3) Ұлы Отан соғысы кезіндегі балалар әдебиеті;

4) Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті;

5) Кеңестік дәуіріндегі балалар әдебиеті;

6) Қазіргі кездегі балалар әдебиеті. [4]

Кеңес балалар әдебиетінің негізін салған – А.Горький болса, ал қазақ балалар әдебиетнің негізін салушылар Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Шолпан Иманбаева, Ілияс Жансүгіров,Сапарғали Бегалин,  Сарғасқаев Сансызбай т.б.

Бүгінгі заманның балалары өткен кезеңдердегі балалар тағдырын, яғни, ата-әкелеріміздің өмір жолдарын, балалық кездерін, олардың өмір сүрген дәуірін біле бермейді, кей жағдайда білуге де ниет етпейді. Ол-тарих. «Тарихты білмей, өткенді, қазіргі жағдайды білу, келешекті болжау қиын»,-деп Әл Фараби айтқандай, әдебиетіміздің тарихын білуіміз – басты міндет. Ол кезеңдерді біз тарихтан, әсіресе көркем шығармаларды оқу арқылы біліп танимыз. Сыныптан тыс оқу кезінде пайдаланатын көмекші құрал дайындалды. Бұл мұғалімдер мен оқушылар үшін де тиімді құрал бола алады.

Бұл кітапша әдебиет сабақтарында сыныптан тыс оқу кезінде 5-8-сынып оқушылары үшін дайындалды.Бағдарламада 5-7-сыныптар үшін сыныптан тыс оқуға 4 сағат берілген және 5-сыныпта С.Бегалиннің «Бала Шоқан» шығармасы оқытылады, осы шығармадан кейін «Сәтжан» және «Бала мерген» повестері оқытылса нұр үстіне нұр болар.

5-8 сынып оқушыларының пәнге, көркем әдебиетке қызығушылығын артыру мақсатымен ең алдымен төмендегі сауалнаманы ұсынамыз. Бұл жұмыс түрі пән мұғалімдері үшін оқушыларды саралап алуда үлкен септігі тиеді деп есептейміз.

«Әдебиет пәнінен көркем әдебиетке» атты сауалнама

  2. Сен әдебиетті ешкімнің көмек нұсқауынсыз-ақ өз бетіңше қызыға оқисың ба?      

  3. Сенің таңдаған мамандығыңның бұл пәнмен байланысы бар ма?

4. Газет-журналдарға мақала жазуға талпынып көрдің бе?

5. Өзіңнің әдебиетші не жазушы болып қалыптасуыңды қалар ма едің?  

6. Ата-анаңмен бұл жөнінде әңгімелестің бе? 

7. «Әдебиет кез-келген адамның құнды сапаларын қалыптастыруда маңызы зор» дегенге келісесің бе?

8.Сен әдебиетті өзгелерден артық бағалаймын деп ойлайсың ба?

9. Әдеби салада сыныптастарың біле бермейтін тың мағлұматтарды білемін деп ойлайсың ба?

10.Пән бойынша түрлі байқауларға, олимпиадаларға қатысқың келе ме?

11.Үйде әдебиеттен берілетін тапсырмаларды бірінші кезекте орындайсың ба?

12.Мұғалім талабынан да артық білім алуды қалар ма едің?  

13.Өзге пәндерді ысырып қойып, әдеби кітаптарды ұзақ оқитын сәттерің жиі кездесе ме?  

14. Ұпайлар жиынтығы:  

15. Оқушының аты-жөні

Жауабы: Иә жаубы-10 ұпай; жоқ жауабы-5 ұпай

 90-100 ұпай жинаған бала қазақ тілі мен әдебиетке жан-тәнімен берілген,биікке құлаш сермейтін,тілші немесе әдебиетші болуды армандайтын тума дарын иесі деп тануға болады.

Сонымен бірге әр оқушы өзіне күнделік-дәптер ашып, кестелерді төмендегідей үлгіде толтырып отырса және олар «Кітап-рухани байлық» атты тақырыппен айдарда тоқсан сайын жеңімпаздарын мадақтап отырса, көркем әдебиетке деген қызығушылықтары   артып, көркем шығарма оқуға құлшыныстары артар еді.

Жазушы, қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сапарғали Ысқақұлы Бегалин 1895 жылы қараша айының 24 жұлдызында Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Дегелең ауылында туған. 1915 жылы Семей қаласындағы орыс-қырғыз (қазақ) училищесін бітірген. 1916 жылы І дүниежүзілік соғыс майданының қара жұмысына алынған.1929-1935 жылдары Дегелең болыстық атқару комитетінің төрағасы, Қарқаралы уездік атқару комитетінің мүшесі, бөлім меңгерушісінің орынбасары, аудандық халық соты қызметтерін атқарған.Қазақстан Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтында, Қазақстан Жазушылар одағында қызмет етті. Бегалин шығармашылық жолын өлең жазудан бастаған. Оның «Қазақ қыз -бозбалаларына» деген тұңғыш өлеңі 1914 жылы «Айқап» журналында басылған. Кейін бейнелі ой тереңдігімен, лирикалық-романтикалық толғаныстарымен елдегі өзгерістерді, Ұлы Отан соғысында ерлік көрсеткен қаһармандар тұлғасын, туған жердің сұлу көркін шабыттана жырлаған «Қыран кегі», «Цимлян теңізі», «Таңдамалы», «Сырлы қайнар» т.б. өлеңдер мен поэмалары жарық көреді. Жас ұрпақтың өмір тануына, табиғат сырын ұғынуына ықпал етіп, оларды отанды сүю рухында тәрбиелейтін «Көксегеннің көргендері», «Ермектің алмасы», «Сәтжан», «Жас бұтақ», «Жеткіншектер», «Шоқан асулары», «Қыран туралы аңыз», ІІІ томдық таңдамалы шығармаларының жинағы т.б. әңгімелер мен повестер жинақтары, «Замана белестері» атты романы жарық көрді.Т.Г.Шевченко, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтовтың жекелеген өлеңдерін, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Л.В.Соловьевтің кейбір әңгімелері мен повестерін қазақ тіліне аударды.«Қарагөз», «Көктем», «Бесік жыры», «Ақ көгершін», «Сағындым сені, сәулем-ау»

т.б. 50-ге тарта өлеңдеріне ән шығарған-сазгер. Жазушы шығармалары көптеген тілдерге аударылған. Халықтар достығы, екі рет «Құрмет белгісі» ордендерімен және медальдармен марапатталған

Балалар әдебиетінің атасы Сапарғали Бегалиннің Москвада орыс тілінде екі рет басылып шыққан «Сәтжан» атты повесі.

Повестегі басты кейіпкер – Сәтжан. «Сәтжан»повесі барлығы 8 бөлімнен тұрады.Әр бөліміне тақырыптар берілген: «Таңбалы таста», «Балапан ұясында», «Тырнақ алды», «Құс қуған бала» , «Жанайдың жаналықтары», «Алғашқы сонарда», «Жорға тауына жорық», «Есею жолында»; «Сәтжан» повесі негізінен аңшылық тақырыбына арналған. Мұның өзі-бала үшін үлкен өнер,бұл оны іскерлікке,икемділікке,алғырлыққа үйретеді.Бұл бір қыры болса,екінші қырынан тау қыранымен аң аулай жүріп,Сәтжан өз өлкесінің барлық сыр-сипатымен,оның байлығымен танысады.Өлкемен танысу Сәтжанға жаңа ой, жаңа қиял туғызады.Көре жүріп үйрену адамды  үлкен іскерлікке баулитынын ол өз тәжірибесінен көреді.Жазушының шеберлігі аң аулау жұмысын өлкетану ісімен байланыстыруынан байқалады.

«Таңбалы тастағы» әр алуан суреттер мен әр түрлі тастардың табылуы жай нәрсе емес екені  Сәтжанды үлкен ойға қалдырған-ды…

Балалар үшін жазылған көркем әдебиеттегі ең құнды мәселе-өзінің оқушысын осы сияқты істерге баулып,өмірге үйрететіндей,соған қызықтыратындай уыты болуында.

 
«Сәтжан»

(Повестен үзінді)

   … «Жем басқан жерінде қойқаңдап біраз отырып ителгі көтеріліп ұшып аспанға шықты.Серікбай қолындағы жемді қайта көрсетіп, ителгіні енді өзіне шақырды.Қолдан жем алып үйренген әдетті қыранша ителгі аққан бетімен келіп,Серікбайдың қолындағы жемге қонды.

Тырнақалды үйрегін алып ауылға келгенде,Сәтжанды шашу шашып қарсы алған Зейне,төбесі көкке жеткендей қуанып,бар тілегін осы сәтте баласына арнап шүкірана ойын айтып жатты». … «Қысқы каникулға босар алдында шаңғышылар үйірмесінде Сәтжан шаңғы жорығына шығуды ұсынды. «Жорға тауындағы қой фермасына барып қайталық.Малды көрейік,малшыларға газет апаралық»-деді.Оның сөзіне Нариман қосылды.Оныншы кластың оқушысы Қапан:-«Онда біз Сәтжан ителгісіне Қайрақты өзенінің құры мен қоянын алдырамыз.Бұл бір тамаша серуен,демалыс болады»,-деді.Сөзді осыған байлап, жүріс әзірлігіне жұмыла қам істеді. Шаңғышылардың бұл жүрісін аудандық комсомол комитеті де ұнатты.Комсомол ұйымы бұларға арнаулы тапсырма берді.Бұлардың бұл жүрісі «Жорға тауына жорық»деп жарияланды»….«Таңбалы тас»айналасында көп жерлер ертеде қазылып орланған сияқты жыра,шұңқырлар болатын.Бірақ шөп шығып,аса бір зерттей қараған кісі болмаса, байқалмастай тегістеліп,теңеліп те кеткен-ді.Петр да осы жағына ерекше көңіл бөліп, картаға түсіріп алды.Тастарының, топырағының кейбір өзгеше белгілеріне және жерінің қазылып, тастарына айырықша белгілер жазылуына қарағанда бұл жерде бір сыр бар екеніне күмәнданған жоқ.Оның Сәтжанға оқу жайында ой салып сұрастырып келе жатқаны да осы ойдың өрісінен шығып еді.Петрды қызықтырып келе жатқан Сәтжанның әр нәрсеге өте ойшылдықпен сергек қарауы.Өзі айтқандай жаратылыстың тілін білуге аса ынтықтығы еді.Ел орынға отыра Петр бастаған қонақтарын алып Сәтжан үйіне келді.Зейне де қонақтарды тосып отырғандай әзірлікпен, тігіп алған киіз үйіне кіргізіп,көрпесін жайды.Бір бұл емес, қазақ ауылдарында сан рет болып қазақ әдетіне әбден түсінген Петр өз үйіндей жайлана отырып, жайдары мінезімен әңгімеге кірісті. Қонақтардың іздеген жерден тауып қайтқан жан   келді.Өзінің бала күнінен бауырына басқандай бір жасасқан тамаша сырлы «Таңбалы тасынан», туып-өскен жерінен өзгеше асыл кен шыға қалса андай, мынау өлкеге қала салынып, шойын жол да түсер еді. Онда мынау өлке ғой, мүлде шаhар болып, шар-тарапқа аты кетеді.Серікбай кейінгі кездерде осы ойларды ойлап, сол кенді өзі егіп өсіргендей болатын. Әсіресе Алматыдан кісі келіп, «Таңбалы тастан» кен қарайды екен,деген сөз шыққаннан бері-ақ ол өз туып-өскен жеріне ерекше дәмелі көзбен қарайтын. «Бұл кісілер Сәтжанның жазған қағазымен келіпті»дегенде: «Біздің Сәтжан бұл жерде бір нәрсенің барын оқумен біліп жүр-ау» деп ойлады».[5]

эпитет, теңеу,диалог, мақал-мәтелдер т.б.

1.Талапты ерге нұр жауар

2…..

3…..
3.Кейіпкерге ауызша,жазбаша мінездеме беріп,кестені толтырыңыз:

“Бала мерген” повесі жайында

“Бала мерген”

Бегалин С. Ермектің алмасы. - Алматы: Жалын, 1985. -24 бет: сур.

Бегалин С. Керкиік: Әңгіме. – Кітапта: Бегалин С. Сәтжан. Алматы, 1978. –121б.

Бегалин С. Сырлы қайнар: Өлеңдер. – Алматы: ҚМКӘБ, 1963. –78б.

Бегалин С. Сел: Әңгіме. – Кітапта: Бегалин С. Сәтжан. Алматы, 1978. –152б.

Бегалин С. Олжабектің оқуы: – Кітапта: Жыл он екі ай. – 1980. –Алматы, 1980. –11б.

1. Көксегеннің көргендері. Әңгіме ҚМКӘБ 1943 25000

2.Қыран кегі (Ертегіден алынған поэма) Қазбірмембас 1944 10000

3.Жамбыл. Өмірбаяны туралы очерк. Авт.: С.Бегалин, Ә.Тәжібаев, М.Ритман-Фетисов Қазбірмембас 1946 15000

4.Төлбасылар. (Очерк. Әңгімелер жинағы) Қазбірмембас 1948 10000

5. Саяхатшылар. (Өлең, орта мектеп оқушыларына арналған) КМКӘБ 1948 30000

6. Ермектің алмасы. (Балалар үшін әңгімелер) ҚМКӘБ 1951 15000

7. Сатжан. Тағы басқа әңгімелер Жаңа өмір 1953 2100

8. Цимлян теңізі. (Өлең.Балалар үшін) ҚМКӘБ 1953 30000

9. Жас бұтақ. Әңгімелер жинағы ҚМКӘБ 1953 20000

10. Жеткіншіктер (Әңгімелер) ҚМКӘБ 1953 15000

11. Саяхатшылар. (Өлең. Балалар үшін) ҚМКӘБ 1954 30000

12. Бақыт. (Әңгімелер жинағы. Балалар үшін) ҚМКӘБ 1956 10000

13. Таңдамалы өлеңдері мен поэмалары. Алғы сөзі Ә.Сәрсенбаевтікі ҚМӘКБ 1956 10000

14. Көгалды көтергендер. Кіші жастағы балалар үшін әңгімелер ҚМКӘБ 1957 20000

15. Тың. (Әңгімелер) (Орта мектеп оқушыларына арналған) ҚМКӘБ 1957 20000

16. Әңгімелер. Алматы ҚМКӘБ,1 ҚМКӘБ 1958 150000

17. Ана қайраты. Ана туралы әңгімелер ҚМКӘБ 1960 10000

18. Жеткіншік. Таңдамалы әңгімелер. 2-ші басылуы ҚМКӘБ 1960 13000

19. Мектеп түлектері. Әңгімелер. ҚМКӘБ 1961 9000

20. Өлеңдер мен поэмалар ҚМКӘБ 1962 4200

21. Сырлы қайнар. (Балаларға арн. өлең-поэмалар) ҚМКӘБ 1963 9500

22. Бала Шоқан. Повесть (Жоғарғы кл. оқушыларына арн.) Жазушы 1964 24000

23. Шығармалары. Өлеңдер мен поэмалар Жазушы 1966 10000

24. Мұстафа қарттың әңгімесі. Әңгімелер Жазушы 1966 18000

25. Қыран туралы хикая Қайнар 1967 8000

26. Уақыт тынысы. Повестер мен әңгімелер Жазушы 1968 45000

27. Шоқан асулары Жазушы 1971 43000

28. Сәтжан. Повестер мен әңгімелер Жазушы 1973 44000

29. Замана белестері. Роман Жазушы 1975 60000

30. Қыран туралы аңыз. (Повесть және әңгімелер) Жалын 1976 49000

31. Сахара сандуғаштары (Естеліктер мен әңгімелер) Қазақстан 1976 15000

32. Есеннің кірпісі. (Әңгіме. Мектепке дейінгі балаларға арналған) Жалын 1977 25000

33. Екі томдық шығармалар т.1 Замана белестері. Роман Жазушы 1979 47000

34. Т.2. Повесть пен әңгімелер Жазушы 1979 47000

35. Ермектің алмасы. Әңгімелер (Мектепке дейінгі балаларға арналған: Қайта басылып шыққан) Жалын 1985 28000

36. Жамбыл: Өмірбаяндық хикаят. Жалын 1996 3000

37. Шоқан асулары. Повесть Балауса 1996 2000

Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   Әметова Гүлайхан «Көмекші құрал»
   
2. 
   С. Бегалин.- Алматы: Жазушы, 2003.- 240 б.- (Қазақ балалар әдебиетінің қазынасы).
   
3. 
   Екі томдық шығармалар т.1. Замана белестері. Роман т.2.-Жазушы.
   
4. 
   Бегалин, Сапарғали. Сәтжан: Повестер мен әңгімелер: Орта және орталау мектептің оқушыларына арналған/ С. Бегалин.- Алматы: Жалын, 1978.- 168 бет