Балашт ү с І п қ алие в б а л алара у р у л а р ы

142 
қатыспайды. АКТГ гликонеогенезді күшейту арқылы көмірсу алмасуына ықпал етеді, ал 
минералды алмасуға альдестеронды шығару (бөлу) арқылы қатысады. АКТГ жаңа туға 
нәрестенің қанында 12-40 н/моль/л-ге тең болады да, кейін күрт азайып кетеді. Мектеп 
жасындағы балаларда 6-12 н/моль-ге тең болады. 
Фолликулостимулдеуші гормон (ФСГ) – аналық бездегі фолликулалардың өсуіне, 
онда экстрогендердің пайда болуына және спермогенезге ықпалын тигізеді. ФСГ-ның 
бөлінуі жыныс пен жасқа байланысты. Ер балаларда төменгі кластан бастап жоғарғы 
класс оқушыларына дейін 3 - 4-тен 11-13 МКЕД/мл-ге дейін, қыз балаларда 2 - 8-ден 3-25 
МКЕД/мл-ге дейін көбейеді. Рилизинг факторына қарсы жауап түрінде гормонның бөлінуі 
2 есе көбейеді және бұл жағдайда жасқа қарамайды. 
Лютеиндеуші гормон (ЛГ) овуляцияны реттейді. Аналық бездегі сары дененің пайда 
болуына жағдай жасап, Лейдичтің интерстициальды клеткаларын күшейтеді және эндро-
гендердің бөлінуі мен шәуһет көпіршіктерінің жетілуі, қуық түбі безінің өсуіне ықпал 
етеді. 
Пролактин немесе лютеотропты гормон (ЛТГ) сары дененің қызметін күшейтіп, 
лактацияға әсерін тигізеді. Пролактин сүт безіне, яғни сүттің пайда болуына әсер етіп, 
сүттегі белоктың жинақталуын күшейтеді. Әйел босанғаннан кейін, 2 сағаттан соң 
қандағы пролактиннің мөлшері артады. 
Пролактиннің бөлінуі гипоталаумус арқылы реттеледі. Онда пролактин 
ингибирлейтін фактор пайда болады (ПИФ), пролактин стимулдеуші фактор болып ТТГ-
ның релизинг-гормоны есептелінеді. Пролактиннің бөлінуіне, сондай-ақ, жыныс 
гормондары да ықпал жасайды. 
Липотропиндер. Гипофиздің орта бөлігінің аденогипофиздегі гормондарының пайда 
болу құбылыстары үшін маңызы зор. Ол меланоцитстимулдеуші (МСГ), яғни, пигменттің 
жиналуын реттеуші, гормонды бөліп шығарады. А. А. Вайткевичтің (1962) деректері 
бойынша, гипофиздің ортаңғы бөлігі АКТГ-ның пайда болуына да қатысады екен. Тіпте 
МСГ, АКТГ-ның бір бөлшегі деген де болжам бар және МСГ гипоталамустағы ядролар 
арқылы бөлінеді екен. Сөйтіп, гипоталамус гипофизінің артқы бөлігімен бірігіп 
функциялық бір тұтас құрылым болып есептелінеді. Бұл бөлікте гипоталамустан 
гормондар бөлініп шығады да, қанға түседі. 
Гипофиздің артқы бөлігінің гормондарына вазопрессин және окситоцин жатады. 
Сонымен қатар, гипофиздің алдыңғы бөлігінің тропты гормондарының бөлінуіне ықпал 
етуші ерекше факторлар (заттар) бөлінеді. 
Вазопрессиннің айтарлықтай антидиуретикалық қасиеті болады, ол бүйрек 
шумақтарының жұмысына әсер етеді. Артериялар мен ішектің тегіс еттерінің жұмысын 
жақсартып, гиалуронидазаның белсенділігін арттырады. 
Окситоцин жатырдың жиырылуын жақсартып, лактацияға жақсы ықпал етеді. 
Гипофиздің функциялық жағдайын білу үшін клиникалық деректерден басқа әртүрлі 
лабораториялық көрсеткіштер пайдаланылады. Бұған баланың қанындағы гормондардың 
деңгейін радиоиммунологиялық әдістермен тексеру жатады. 
ҚАЛҚАНША БЕЗ 
Жаңа туған нәрестенің қалқанша безінің салмағы 1-5 г болады. Шамамен 6 айға 
дейін ол кішіреюі мүмкін. Сосын бездің салмағы 5-6 жасқа дейін шүғыл өседі, одан кейін 
пубертатты кезеңге дейін өсуі баяулап, пубертатты кезеңде қалқанша бездің салмағы да, 
өзі де қайтадан тез өсе бастайды. 
Жыл сайын бездегі түйіндер мен коллоидтар көбейе береді, цилиндр тәрізді 
фолликулды эпителий жоғалып, жалпақ эпителий пайда болады, фолликулалардың саны 
көбейеді. Толық гистологиялық жетілу 15 жастан асқан соң ғана жүреді. 
Қалқанша бездің негізгі гормондары тироксин мен трийодтиронин (Т
4
- және Т
3
). 
Сонымен қатар, бұл кезде тиреокальцитонинде пайда болады. Ол бездің С-клеткаларынан 
шығады. Соңғы гормон фосфор кальций алмасуын реттеуде маңызды орын алады. Ол 

143 
организмге кальцийді аса көп түсірмейді, себебі, бүйрек шумақтарындағы кальцийдің 
реобсорбциясын, кальцийдің іштен сіңірілуін азайтып, кальцийді сүйек тіндерінде көп 
ұстап қалып отырады. 
Бұл гормондар адаптация, яғни ортаға үйрену, бейімделу құбылыстарына қатысады. 
Одан кейін гормондардың деңгейі азая бастайды. 
Тироксин мен трийодтиронин бала организіміне өте терең әсер етеді. Дененің өсуі, 
тұлғаның жетілуі (сүйектік жас), мидың қалыптасуы мен интеллектің дамуы, тері мен 
оның қосалқы ағзаларының дұрыс жетілуі тіндердің оттегіне мұқтаждығының артуы, 
тіндердегі көмірсулар мен амин қышқылдардың жұмсалуының жилеуі осы гормондардың 
ықпалымен жүреді. 
Ұрыққа қалқанша бездің гормондарының жеткіліксіз немесе көп түсуі онша теріс 
ықпал өте қоймайды, себебі, анасынан плацентарлық перде арқылы тиреоидты гормондар 
(тиреостимулдеушіден басқасы) жақсы өтіп отырады. 
А) Гормонның жеткіліксіздігі (гипотиреоз) жалпы тежелу, енжарлық, адинамия, 
тәбеттің нашарлауы, іш қату сияқты белгілермен білінеді. Тері бозарып, қара дақтар пайда 
болады, тіннің тургоры нашарлайды, ісініп, қалыңдайды, мұздайды. Тілі жалактанып, 
қалыңдайды, қаңқаның дамуы, яғни, дененің өсуі тоқтайды. Мұрын, көз аймағы дұрыс 
жетілмейді (мұрынның негізі жалақтанады). Мойын қысқа болып, маңдайы төмендейді, 
ерін қалың, шаштар сирек, қатты болады. Туа болған гипотиреоздың (микседема) өзіне 
тән емес көптеген белгілері болады: бала артық салмақпен туылады, физиологиялық сар-
ғаю ұзарады, іші үлкейеді, жиі іші қатады, тоңғақ кеш байқалады, сору рефлексі (бейне-
лісі) нашар болады немесе мүлде болмайды, кейде мұрын арқылы дем алуы нашарлайды.
Б) Гипертиреоз (гормонның көп бөлінуі) тітіркенгіш, мазасыз, гиперкинез, 
гипергидроз, тарамыс бейнелістері күшейіп, бала жүдейді, тремор, тахикардия, жемсау 
(зоб), көз үлкеюі, Греф белгісі (жоғарғы қабағының төмен түсуінің нашарлауы), көз 
қуысының кеңеюі, кірпікті сирек қағу (кірпікті, әдетте, 1-минутта 3-5 рет қағады), жақын 
орналасқан затқа қарағанда екі көздің көру жолының бір нүктеде қиылысуы бұзылады 
(Мебиус белгісі). 
ҚАЛҚАНША ҚОСЫМША БЕЗДЕРІ 
Қалқанша қосымша бездің гормондары Д
2
витаминімен бірге ішекте, бүйректтің 
шумақтарында кальцийдің сіңірілуін сүйектегі кальцийдің шайылып шығуын, сүйек 
ткандеріндегі остеокластардың белсенділігін қамтамасыз етеді. Д
2
витаминімен 
бөлектеніп, паратгормон бүйрек шумақтарында фосфаттардың реабсорбиялануын тежейді 
және несеппен фосфатттардың бөлінуіне ықпал етеді. Физиологиялық механизмдері 
жөнінен паратгормон қалқанша бездің гормоны тиреокальцитониннің антагонисі болып 
саналады. Осы антагонизм арқылы екі гормон кальций балансын реттеуге және сүйек 
тканьдерінің қайта құрылуына бірдей қатысады. Қандағы ионизацияланған кальций 
деңгейінің төмендеуіне жауап ретінде, қалқанша қосымша бездердің белсенділігі артады. 
Паратгормон, кальций балансына ықпал ете отырып Д
2
витаминінің метаболизмінің 
(яғни алмасуының) өзгеруі арқылы бауырда 25-гидроксихолекальциферолдың, бүйректе 
1,25-диоксихолекальциферолдың пайда болуына ықпал етеді. 
Қалқанша қосымша бездерінің ауруларында гиперпаратиреоз немесе гипопаратиреоз 
жағдайлары пайда болуы мүмкін. 
Гипопаратиреозда қан сарысуындағы кальций 1,0-1,2 ммоль/л-ге дейін азайып, 
фосфор 3,2-3,9 ммоль/л-ге дейін көбейеді. Ал, гиперпаратиреозда кальций 3,4-4 ммоль-ге 
дейін көбейіп, фосфор 0,8 ммоль/л-ге дейін азаяды. Несептегі Са, Р-дың деңгейі қан 
сарысуындағы олардың мөлшеріне қарама-қарсы болады. 
Қалқанша қосымша бездердің белсенділігі өзгергендегі клиникалық белгілерге 
жүйке-бұлшық ет қозуы, сүйек, тіс, терімен оның қосалқыларының ауру белгілері жатады. 
Клиникалық белгілер аурудың пайда болу уақыты мен ауырлығына байланысты әртүрлі 

144 
болады. Тырнақ, шаш, тістің трофикалық бұзылуы ұзақ сақталып қалады. Туа біткен 
гипотиреозда сүйектің қалыптасуы айтарлықтай бұзылады. Вегатативті ауытқулар және 
қозу пайда болып, күшейе түседі (пилороспазм, диарея, тахикардия). Жүйке, бұлшық ет 
қозуы байқалады (Хвостек, Трусо, Эрба белгілері). Кейбір белгілер кенеттен шұғыл пайда 
болады: тырысу, ларингоспазм. Тырысу көбіне тонустық болып келеді де, бүлдіргіш 
еттерді қамтиды. Тітіркендіргіштердің әсерінен «Акушер қолы», аяғын жиырып алу 
байқалады. Тырысумен қатар ларингоспазм пайда болады, кей жағдайларға ларингоспазм 
жеке байқалуы да мүмкін. 
Гиперпаратиреозда бұлшық ет әлсіздігі, іш қату байқалып, сүйектері ауыруы мүмкін. 
Кей кездерде сүйектердің сынуы байқалады. Рентген сәулесі арқылы қиылу, тіліну 
бөліктері көрінеді. Ал, жұмсақ тканьдерде кальцификаттар пайда болады. 
БҮЙРЕК ҮСТІ БЕЗДЕРІ 
Бүйрек үсті бездері үш бұрыш тәрізді, қос мүше. Олар бүйректің жоғарғы 
полюстерінің (жиектерінің) үстінде орналасады. Оң жақ бүйрек үсті безі көбіне пирамида 
тәріздес болады, ал, сол жақ бүйрек үсті безі, біріншіге қарағанда, шамалы үлкендеу 
болып келеді және жарты ай тәріздес болады. 
Бұл бездердің салмағы мен көлемі баланың жасына байланысты. Үлкен адамдардың 
бүйрек үсті безінің орташа салмағы 13,17 г-ға тең болса, 1 тәуліктік жаңа туған сәбидің – 
8,9 г, 1 айда – 6,22 г, 2-12 айда – 3,35 г, 1-5 жаста – 4-6 г, 6-10 жаста – 6,6 гр, 11 жаста – 
8,63 гр болады. 
Бала 10-12 жасқа толғанда бүйрек безінің қабығы толық қалыптасып бітеді. Әр 
жастағы баланың бүйрек безінің функциялық белсенділігінің айтарлықтай өзгешеліктері 
болады. 
Ерте жастағы, мектепке дейінгі және бастауыш класс оқушыларының тәуліктік бөлі-
нетін 17-оксикортикостероидтарының мөлшері, ересек балалардікімен салыстырғанда, 
біраз төмен болады. 7 жасқа дейінгі балаларда 17-дезоксикортикостерон (ОКС) 
басымырақ болады. 
Гормондардың жеткіліксіздігінен пайда болатын ауруларға созылмалы және жедел 
бүйрек үсті безінің жетіспеушілігі жатады. Жедел жетіспеушілігінің негізгі себебі болып 
бүйрек безіне қан құйылу немесе жедел ауыр аурулардан кейін оның әлсіреуі және 
гормондарға мұқтаждық артқанда оның белсенділігінің жарамауы есептеледі. Бұндай 
жағдайда қан қысымы төмендеп, ентікпе пайда болады, тамыр соғысы әлсіз болады, жиі 
құсады, іші өтеді, бүкіл бейнелістер қапыл төмендейді. Гиперкалиемия (25-45 ммоль/л-ге 
дейін), гипонатриемия, гипохлоремия байқалады.
ҰЙҚЫ БЕЗІ 
Балалар аурулары клиникаларында ұйқы безінің эндокриндік функциясы негізінен 
көмірсулар алмасуына әсеріне байланысты зерттеледі. Осыған орай қандағы қант деңгейін 
анықтау және оның көмірсулармен организмге тағамдық салмақ түсіргенде уақытқа 
байланысты өзгеруі негізгі зерттеу тәсілдері болып табылады. 
Қан сары суындағы глюкозаның деңгейі және оның тұрақтылығы үнемі өзгеріп 
отыратын екі процестің жағдайларын көрсетеді: глюкозаның қанға түсуі және тіндермен 
глюкозаның пайдаланылуы. 
Глюкоза өмірлік қажеті бар энергетикалық субстрат: ол орталық жүйке жүйесі үшін 
жалғыз энергия көзі болып табылады: глюкозаның негізгі қайнар көзі – тағамдық 
көмірсулар. Асқазан-ішек жолында абсорбцияланған глюкоза қақпа венасы арқылы 
бауырға түседі және онда гликогенді түзуге жұмсалады. Гликоген барлық тіндерде 
анықталады, бірақ негізінен, ол бауырда және бұлшықетте қуат қоры ретінде сақталады. 
Бауырда гликогеннің мөлшері әр түрлі деңгейде ауытқып отырады және диетаға 
байланысты, оның бұлшықеттегі мөлшері адамның физикалық белсенділігімен тікелей 

145 
байланысты. Гликоген қорының жұмсалу деңгейіне байланысты, глюкоза сүт қышқылы-
нан, аминқышқылдарынан және басқа қосылыстардан да түзілуі мүмкін. Бұл глюконео-
генез процессі деп аталады. Сонымен, қандағы глюкоза мөлшері өзара байланысты екі 
процесске байланысты болады: гликолиз және глюконеогенез процесстеріне. Организмде 
глюкоза гомеостазын гормоналды реттеуде негізгі орынды инсулин алады. 
Қанда глюкозаның жоғарлауы инсулиннің бөлінуін күшейтеді, төмендеуі – глюкогон 
бөлінуін белсендіріп, гликогеннің глюкозаға айналуын тудырады. Мұндай механизм 
қалыпты жағдайда қанда глюкоза концентрациясының тұрақтылығын ұстап тұрады.
Қант диабеті кезінде инсулиннің абсолютті немесе салыстырмалы жетіспеушілігі 
дамиды. 
1.5.12. ЖЫНЫС БЕЗДЕРІ, ЖЫНЫСТЫҚ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ 
Жыныс бездерінің эндокринді және эксреторлық қасиеті бар. Эндокринді қасиетінің 
баланың өсуі мен дамуы үшін маңызы зор. Жыныс гормондары, сонымен қатар, 
анаболиктік ықпал етеді дәне белок алмасуын реттеп, сүйек жүйесінің қалыптасуы мен 
гемопоэзді реттейді. 
Жыныс фенотипінің қалыптасу құбылысы баланың өсіп даму кезеңдерінің бәрінде 
бірдей жүріп отырады. Дегенмен, екі кезеңде, яғни ұрықтың құрсақтағы дамуының 4 ай 
шамасында және жыныстық жетілу кезеңінде (қыз балаларда 2-3 жыл бойына, ер 
балаларда 4-5 жылдай ішінде), бұл құбылыс өте және қысқа мерзімде жүреді. 
Ер және қыз бала эмбрионында алғашқы жыныс клеткалары гистологиялық бір-
біріне өте ұқсас болады және 7 аптаға дейін жынысты айыруға мүмкіндік болмайды. Бұл 
кезде екі жыныс өзегі де бірдей кездеседі: алғашқы бүйрек өзегі (Вольф өзегі) және пара-
мезонефриттік өзек (Мюллер өзегі). Алғашқы гонада қабықтан, милы қабаттан тұрады. 
Жыныстың қалыптасуы негізінен ұрықтанған жұмыртқа клетканың хромосомды 
жиынтығына байланысты жүреді. Егер бұл жиынтықта У-хромосомдар болса бір-біріне 
таза үйлесімді беткі клеткалық антиген пайда болады, ол Н-антиген деп аталады. Осы 
пайда болған антиген аркылы, әлі жіктелмеген жыныс клеткасы, ер гонадасы 
қалыптасады. 
Гонададан милы қабықтың және аталық ұрық безінің пайда болып қалыптасуына У-
хромосоманың белсенділігі ықпал етеді. Қабығы сола бастайды. Бұл құбылыстар құрсақ 
ішіндегі даму кезеңінің 6-7 аптарда жүреді. 8-ші аптадан бастап аталық ұрық безінде 
интерстициальды гландулоциттер, яғни Лейдич клеткалары, анықталып, біліне бастайды. 
Егер 6-7 аптаға дейін У-хромосомның ықпал етуі басталмаса, онда алғашқы гонада қабық 
арқылы тасымалданады да, аналық безге айналып кетеді. Ал, милы қабаты түзеліп, өз 
қалпына келеді. Яғни, еркектік жыныста қалыптасуы белсенді меңгеру арқылы жүрсе, қыз 
баланың жынысы өздігінен жүретін табиғи құбылыс арқылы қалыптасады екен. Еркек 
жынысының қалыптасуы келесі сатыларды пайда болып үлгерген аталық ұрық безі 
шығаратын гормондар арқылы жүреді. Аталық ұрық безі гормондардың екі тобын бөліп 
шығара бастайды. Бірінші топтың гормондары тестерон мен дигидростерон аталық ұрық 
бездегі гландулоциттардан шығады. Гландулоциттердің белсенділігін плацента 
шығаратын хорионды гонадотропиндер реттеп отырады және оған ұрықтың гипофизінің 
лютеиндеуші гормондардың қатысуы да мүмкін. Тестостерон аздаған концентрацияда 
жалпы ықпал етуі мүмкін немесе аталық ұрық безінің өзіне ғана өте жоғары деңгейде әсер 
етуі мүмкін. Жалпы әсері арқылы сыртқы жыныс мүшелері қалыптасып, алғашқы жыныс 
бұдыры жыныс мүшесіне айналады. Ұма және үрпі каналы пайда болады. Жергілікті әсе-
рінен алғашқы бүйрек өзегінен шәуһет жолдары мен шәуһет көпіршіктері пайда болады. 
Екінші топқа жататын гормондар, яғни ұрықтың тестикулалары бөлетін гормондар, 
парамезонефрит өзегінің жетілуін баяулатып тастайды. Бұл гормондар бірыңғай 
бөлінбегенде парамезонефрит өзегі одан әрі дами береді, әсіресе аталық ұрық безінің 

146 
кемістігі бар жағында, бір жақты өсуі мүмкін және осы жерде қыз баланың ішкі жыныс 
мүшелерінің элементтері, яғни жатыр мен жартылай қынап, қалыптаса бастайды. 
Тестотерон жетіспеушілігінің нәтижесінде, оның жалпы әсер етуі жүзеге аспайдыда, 
қыз балаға тән сыртқы жыныс мүшелері қалыптаса бастайды. 
Егер әйелдің хромосом жиынтығы болса, сыртқы және ішкі жыныс мүшелері аналық 
бездің әрекеттеріне және аналық бездің қаншалықты дисгенетикалық өзгеріп, 
зақымдалуына қарамастан қалыптаса береді. 
Бұл гормондар тек еркектік жыныс мүшелерінің қалыптасуына ғана емес, сонымен 
қатар, нейроэндокрин жүйесінің белгілі бір бөліктерінің жетілуінеде әсер етеді және 
тестестерон гипоталамус пен гипофиз текті эндокринді әрекеттердің циклді қайта 
құрылып отыруын басып тастайды. 
Демек ерлердің жыныс жүйелерінің, мүшелерінің табиғи қалыптасуы үшін 
тестикулдің гормональды әрекеттерінің толық, әрі уақытында қосылуының маңызы үлкен. 
ЖЫНЫС МҮШЕЛЕРІН ЖӘНЕ ЖЫНЫСТЫҚ ЖЕТІЛУДІ ЗЕРТТЕУ ӘДІСІ 
Жыныс мүшелерінің және жыныстық жетілуі тексергенде мұқият қарап, дененің 
өсіп-жетілуін бағалаумен қатар, дене бітіміне қарап, дене бітіміне және тұлғаның 
деформациясына (өзгеруіне) назар аудару керек. Әсіресе, бойды дұрыс бағалап, шел 
майының таралуына, бұлшық еттің жетілуіне, дененің пропорциясына аса көңіл бөлінеді. 
Жыныс қалыптасуының азғана бұзылуынан ғана тұлғаның өзгеруінің өзіне тән белгілері 
пайда болады. Яғни, мойынның қысқаруы, кеуде пішінінің өзгеруі, алақан мен табанның 
аномалиясы (метакарпальды және метатарзальды сүйектердің қысқаруы, фалангтердің 
жетілмеуі, саусақтардың өзгеруі) байқалады. Жаңа туған нәрестенің алақаны мен 
табандары ісініп, қолға қатты болып, білінеді. Құлақ қалқанының пішіні өзгеріп, көздің 
жоғары қабағы салбырап (птоз) тұрады, төменгі иек дұрыс жетілмейді (микрогнатизм), 
биік таңдай, мойынында шаштың пайда болуы байқалып, дене пигменттеніп (витилиго), 
тізе мен шынтаққа, кейде, ішке және кеудеге жүн (шаш) шығады. 
Екінші жыныстық белгілерінің білінуін бағалау керек. Қыз балалардың екінші 
жыныстық белгілерін даму сатысын ескере отырып баллмен (ұпаймен) бағалайды. 
Сыртқы жыныс мүшелерін, бала жалпы қарауға үйреніп, онымен тіл табысқаннан кейін 
қарау керек. Қыз балалардың сыртқы жыныс мүшелерін анасының немесе мейірбикенің 
қатысуымен қарайды. Жаңа туған нәрестелердің жыныс мүшелерін тізе-шынтақ қалпында, 
ересек қыздарды санның ішіне тартып жинап, шалқасынан жатқызып, қарайды. 
Ер балалардың жыныстық жетілуі қадағалау, қыз балаларға қарағанда, жеңіл, яғни 
аталык безін санын өлшеп, жасына сәйкес стандарттық мөлшермен салыстыруға болады. 
Ал, жыныс мүшесінің даму дәрежесін қадағалау неғұрлым тиімсіз болып саналады. 
Сыртқы жыныс мүшелерін қарағанда, олардың «интерсексуальды» жағдайын немесе 
кейбір ауытқуларды анықтауға болады. Ер балаларға тән ауытқуларға төмендегі жатады: 
Гипоспадия – үрпі каналының төмен қарай кеңеюі. Жыныс мүшесі қисайып, үрпі 
каналының тесігі басының төменгі жағынан шабқа дейінгі аралықта орналасады. 
Эписпадия – үрпі каналының жоғарыға қарай кеңеюі. Жыныс мүшесі қисайып, 
жоғары және маңындағы тіндерғе қарай тартылып тұрады. 
Жыныс мүшелерінің гипоплазиясы (микропенис) – жыныс мүшесінің қатты 
кішіреюі. Басқа ақаулармен қосылып байқалуы мүмкін. 
Фимоз – күпектің туа болған тарылуы. 
Параимоз – күпектің басының қыстырылуы. Фимоздың асқынуы. 
Аталық ұрық безінің агнезиясы – анорхиялы (бездің жоқ болуы) немесе монорхиялы 
(бір без болады) болуы мүмкін. 
Крипторхизм – аталық ұрық безінің ұмаға түспей қалуы. 
Шала және абдоминальды крипторхизм болады. Ол жаңа туған нәрестелерде ұрық 
ішіндегі дамуына, шала туылуына байланысты болады. 

147 
Аталық ұрық безінің шемені – оның ішкі сыртқы қабықтарының арасына судың 
жиналуы. 
Қыз балалар арасындағы кездесетін аномалияларға клитордың агнезиясы, 
гипоплезиясы немесе гипертрофиясы, үлкен кіші жыныстық ернеулерінің тұтасып бітуі, 
қыздық пердесінің бітеліп қалуы, клитордың бөлінуі, жыныс ернулері мен перденің 
аплазиясы жатады. 
Интерсексуальды жағдайлар анықталған кезде сыртқы жыныс мүшелерінің әртүрлі 
аномалиялары болуы мүмкін. Бұл аномалиялардың көпшілігінде ортақ компоненттер 
болады. Мысалы, клитордың үлкеюі, урогенитальды синустың сақталуы немесе ортақ 
урогенитальды тесіктің қалыптасуы. Соңғысы бүйрек үсті безінің туа болған 
гиперплазиясының белгісі (адреногенитальды синдром) және ол жалған әйел 
гермафродитизмді деп аталынады. Ер балаларда гинекомастия кездесіп отырады. Ол 2-3 
жылдан кейін ізсіз кетіп қалады. Гинекомастия эстроген деңгейінің көбейіп, оған 
тіндердің аса сезімтал болуынан пайда болады. 
Жыныс пен жыныстық дамудың әртүрлі бұзылулары балалар арасында, әсіресе ер 
балаларда, жиі кездеседі. Оған жыныстық жетілу кезеңдерінің бұзылуы қалыс қалуы, 
кейде уақытынан бұрын жетіле бастау жатады. Өте сирек жағдайларда жыныстық қалып-
тасу аномалиялары кездесіп отырады. Ол жыныстық морфологиялық (анатомиялық), 
эндокринді, генетикалық немесе жартылай не толық сексуальды-психологиялық 
инверсиясына байланысты. Жыныс толық генетикалық, гонадты, соматикалық және 
психологиялық сәйкес болған жағдайда ғана бала қалыпты дамып, дұрыс әлеуметті-
психологиялық қалыптасады. Бұл жағдайда изосексуальдылық деп атайды. Жыныстық 
қалыптасуының аномалиясында бұл сәйкестік болмайды және ол жағдайды анықтау үшін 
«гетеросексуальдылық» немесе «интерсексуальдылық» деген терминдер қолданылады. 
Жыныстық даму құбылысын бақылаған кезде дәрігер пубертаттық өзгерістердің 
пайда бола бастауын бағалайды. Қыз балаларда жыныстық жетілу 8 - 8,5 жасынан ерте 
біліне бастайды, ал ер балаларда 10 - 10,5 жасында басталады. Егер одан да ерте біліне 
бастаса, баланы арнайы эндокринологиялық тексеруден өткізу керек. Отбасылы тұқым 
қуалайтын, кеш басталатын жыныстық жетілуді, ауру деп санауға болмайды. Ер балаларда 
14 жасқа дейін, қыз балаларға 12,5 - 13 жасқа дейін кешігеді. 
ТАННЕР БОЙЫНША ЖЫНЫСТЫҚ ЖЕТІЛУ САТЫЛАРЫН 
ИНТЕГРАЛЬДЫ БАҒАЛАУ СХЕМАСЫ 
ЕР БАЛАЛАР 
І-саты. Дененің өсуі мен салмақ қосу тең жүреді, май жинау арытып, аталық ұрық 
безі үлкейе бастайды. 
ІІ-саты. Дененің өсуі тез жүреді, ұма мен аталық безі үлкейіп, қасағаға шаш шыға 
бастайды. Ареолалардың көлемі үлкейіп, қараяды. 
ІІІ-саты: Жыныс мүшелері үлкейіп, жыныс мүшесі ұзарады, қасағаның III сатылы 
шаштануы байқалады. Жоғарғы еріннің бұрыштарында шаш шығып, жамбасқа қарағанда 
иық енінен өсе бастайды. Негізінен бұлшық еттері үлкейіп, дауысы өзгеріп, өтпелі 
гинекомастия байқалады. 
ІV-саты. Қолтық шұңқырында шаш шығып, жыныс мүшелері IV сатыға сәйкес 
жетіледі және шаштануы IV сатыға сәйкес келеді, дауысы жуандайды, алғашқы эякуляция 
пайда болады. 
V саты. Гениталии және қасаға V сатыға сәйкес шаштанады. Бетіне ересек адамдар- 
дағыдай шаш шығып, бой өсуі тежеледі, гинекомастия жоғалады. Дене бітімі жетілген, 
ересек адамдардікіне сәйкес болады. 

148 
ҚЫЗ БАЛАЛАР 
I саты. Сүт безі үлкеймеген, қасағада шаш жоқ, сыртқы генталия балалардікіне 
сәйкес, аналық ұрық безі өсе бастайды. Қынаптың РН – 6,0 – 7,0. 
II саты. II сатыға сәйкес сүт безінің үлкеюі, қасағаның шаштана бастауы, дене өсуінің 
жылдам жүруі, саны жуандап, май жинала бастауы. 
III
саты. Сүт безі мен қасағаның шаштануы III сатыға сәйкес келеді, қынап 
үлкейіп, эпителийі қалыңдайды және оның клеткаларында гликоген жинала бастайды 
Қынаптың РН – 4-5-ке дейін азайып, оның кілегейінде Дедерлейн таяқшалары пайда 
болады. Дене дамуы үдей түседі. 
IV
саты. Қолтық қуысында шаш пайда бола бастайды, етеккір басталып қасағада 
шаш шығады, сүт безі IV сатыға сәйкес келеді. Аналық ұрық бездері үлкейе береді. 
V саты. Сүт безі мен қасағаның шаштануы V сатыға сәйкес. Дененің өсу 
жылдамдығы төмендеп, тұрақты овуляция басталады. 
Кейде жыныстық жетілу уақытының отбасылық тұқым қуалайтын ерекшеліктері 
кездеседі. Оның өте ерте немесе кеш басталуы мүмкін. 
Қарапайым кеш басталатын түрлеріне нашар тамақтануға, немесе ұзақ, созылмалы 
ауруларға байланысты өсуінің және дамуының жалпы қалыс қалуы жатады. Ал, дамудың 
барлық басқа қалыс қалу түрлері жыныс бездерінің паталогияларына немесе гипофиз бен 
гипоталамустың реттеуінің бұзылуына байланысты болады. 
Қыз балалардағы конституциональды, тұқым қуалайтын жыныстық жетілудің ерте 
басталуы 5-8 жаста байқала бастайды, оған «парциальды» жетілу жатады. Бұнда сүт 
безінің бөлектеніп үлкеюі (біреуінің немесе екі бездің де) байқалады, бірақ басқа 
жыныстық жетілу белгілері болмайды. 
Ер балалардағы жыныстық жетілуі шапшаң жүруі ми зақымдалғанда, қабыну немесе 
ісік болғанда, немесе бүйрек үсті безінің гиперплазиясында байқалады. 
Ер балалардағы жыныстық жетілуі шапшаң жүруі ми зақымдалғанда, қабыну немесе ісік 
болғанда, немесе бүйрек үсті безінің гиперплазиясында байқалады. 
Көп балаларда жыныстық жетілу кезеңінде гипоталамустың патологиялары анықта-
лады. Бұл жағдай, әдетте, жыныстық жетілуге дейін баланың семіруімен жыныстық 
жетілудің өте жылдам жүруімен және бұл кезеңде одан әрі қатты семіруімен, тері мен 
мойын қыртыстарының гиперпигментациясымен, стрийдің пайда болуымен сипатталады. 
Стрий, әдетте, санның, тұлғаның және иықтың ішкі бетінде байқалады. Оны пубертатты 
базофильді немесе жасөспірім гиперкортицизмі деп атайды. Ол АКТГ-нің жыныстық 
жетілу кезінде көп бөлінуіне байланысты болады. Стрий кейбір балаларда ізсіз жоғалып 
кетсе, кейбіреулерінде Иценко-Кушинг ауруына айналады, одан әрі диабет және 
гипертониялық ауруға ауысады. 
Жыныстык жетілудің аномалиясын немесе оның қалыптасу уақытының өзгеруі 
байқалған 
жағдайда 
балаларды 
міндетті 
түрде 
балалар 
гинекологі 
мен 
эндокринологтардың терең тексерулерінен өткізу керек. 

жүктеу/скачать 11,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: