VI ТАРАУ ЖАРҒАҚТЫ ИЛЕУ ҮРДІСІ. ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ

VI ТАРАУ

ЖАРҒАҚТЫ ИЛЕУ ҮРДІСІ. ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ

1. Илеу үрдісінің мақсаты мен маңызы

Илеу үрдісі деп - шикі теріден алынған жарғақтың былғарыға айналуын айтады.

Пикелденбеген жарғақ, тері сияқты, жылы немесе ылғалды жерлерде сақтау кезінде шіриді, кептіру кезінде қатты болып қалады. Пикелденген жарғақ, шірімесе де және кептіру кезінде мүйіз тәріздес болмаса да, судың әсер етуінен ісінеді және пикелденіп кетуі мүмкін. Көрсетілген кемшіліктер илеу арқылы жойылады.

Былғарыға қажетті сыртқы түр мен кейбір физикалық қасиеттер берген өңдеуден кейін одан аяқ киім, киім, галантереялық, техникалық, ер-тұрмандық бұйымдар және т.б. дайындауға болады.

Көрсетілген жарғақ қасиетін өзгертетін заттар илегіш заттар деп аталады, ал жарғақты былғарыға айналдыру мақсатында жарғақты илегіш заттар ерітіндісімен өңдеуден құрылған операция илеу деп аталады.

Илеу кезінде адсорбция үлкен роль атқарады, ол ерітіндідегі қандай да бір заттың басқа бір заттың беттік қабатында концентрацисының өзгеруін көрсетеді. Бетінде ерігіш зат концентрленетін дене адсорбент деп аталады.

Адсорбенттің бетінде концентрация жоғарыласа, онда адсорбция оң болғанын көрсетеді, ал кері адсорбцияда керісінше адсорбенттің бетінде концентрация шамасы төмендейді. Адсорбенттің беті оның салмағына қарағанда үлкен болса, соғұрлым онда ерітіндідегі адсорбцияланатын зат көп тұнып қалады. Ұнтақтар (мысалы, топырақ), ұсақ тесіктіі заттар (көмір), ақуыздар және т.б. адсорбциялық қабілетке ие. Сонымен қатар, оң адсорбциялық қабілеті жоғары малдардың тері тіні, олардың талшық беті өте жақсы дамыған. Коллоидті заттар кристалды заттарға қарағанда жеңіл адсорбцияланады. Қышқылдар тұздарға қарағанда жақсы адсорцияланады, ал электролиттер электролит еместерге қарағанда әлсіз.

Адсорбцияланатын заттың мөлшері оның ерітіндідегі концентрациясына байланысты болады. Концентрленген ерітіндіге қарағанда сұйылтылған ерітіндінің адсорбент бетінде салыстырмалы түрде көп мөлшерде еріген зат тұнып қалады.

Осылайша, адсорбция жылдамдығы ерітінді концентрациясына, адсорбент түріне және оның салмағына (адсорбент салмағы көп болған сайын, неғұрлым адсорбция жоғары болады), ерітіндідегі заттың дисперстілігіне (ұсақтығына), ерітіндідегі басқа заттардың мөлшеріне, ерітіндіге механикалық әсер етуге (араластыру, шайқау, сілку) тәуелді болады.

Әдетте, адсорбция өте жедел жүреді (бірнеше минут ішінде), алайда илеу үрдісінде ерітіндіден илегіш заттардың адсорбциясы жарғақтың қалыңдығының үлкен болғандығынан және оның талшықтарының тоқылуындағы құрылымының күрделі болғандығынан баяу жүреді.

Илеу ерітіндісінен құрымандағы заттар ақырындап жарғақ өзеңінің барлық қалыңдығына енеді, оны илегіш заттар түсіне бояйды. Жоғарыда көрсетілгендей, жарғақ фибриллдан құралған өзара тоқылған талшықтар шоғырынан тұрады. Осындай құрылымды болғандықтың арқасында жарғақтың беті үлкен болады, мұнда оң адсорбция әсер еткен кезде илегіш заттар тұнып қалады. Илегіш заттар тұнған адсорбциялық үрдістен басқа, жарғақта жарғақтың талшықты құрылымдары және илегіш заттар арасында өзара химиялық әсерлесу жүреді.

Осылайша, илеу үрдісі екі кезеңнен тұрады - физикалық және химиялық.

Физикалық кезеңде илегіш заттар адсорбцияның әсер етуінен жарғақтың талшықты құрылымының қалыңдығына енеді, яғни талшықтың бетіне жиналады және олардың арасындағы бос кеңістікті толтырады. Химиялық кезеңде жарғақтағы коллаген, берік қосылыс түзе отырып, илегіш заттармен әсерлеседі.

Илеу кезінде жарғақ салмағы мен қалыңдығы бойынша ұлғаяды да, ал ауданы бойынша кішірейеді.

Илеу жарғақты сорғытумен бірге жүреді. Илеу үрдісі жарғақтың кейбір талшықты құрылымының әлсіреуін тудырады, сондықтан өзі өңделген жарғаққа қарағанда иленген былғары, әдетте, жыртылуға қарсы беріктігі аз болады. Илеу кезіндегі жарғақтың беріктігінің төмендеу дәрежесі қолданылған илегіш заттарға байланысты болады.

Көптеген бейорганикалық және органикалық қосылыстар илегіш қасиетке ие. Бейорганикалық илегіш заттар ретінде хром, цирконий, титан, алюминийдің қосылыстары немесе қосылыстарының комплексін пайдалануға болады. Органикалық илегіш заттар ретінде өсімдікті таннидтер, әртүрлі синтетикалық илегіштер, формальдегид, жоғары қанықпаған майлар және т.б. қолданылады.

Әртүрлі илегіштер былғарыға әртүрлі қасиет береді, мысал ретінде төмендегі кесте келтірілген.