Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы

Б ай турсы н ул ы Ахмет (01.01.1873, Костанай облысы, Жан- 
гелдин ауданы, Сарытубек ауылы - 8.12.1938, Алматы к.) -
цазац халцыньщ ХХ-шы гасырдыц басындагы Алаш улт-азаттыц 
цозгалысы жетекшшершщ 6ipi, мемлекет жэне цогам кайрстксрк 
ацын, цазац тш бЫ \п мен эдебиеттану гылымдарыныц неп зш са- 
лушы галым, улттыц жазудыц реформаторы, агартушы.
Байтурсынулы Ахмет бала кушнде ауыл молдасынан тэл1м 
алып, Торгайдагы 2 сыныптыц орыс-цазац мектебш б т р с д к Оны 
1891 жылы 6hipin, Орынборлагы 4 жылдыц мектепке туседг Оны 
6m pin, 1895-1909 жыл аралыгында Ацтебе, Костанай. Каркаралы 
усздсршдс орыс-цазац м ектебвде оцытушы, Каркаралы цалалыц 
училищссшдс мецгерупп цызметш атцарады. 1902 жылдан бастап 
Каркаралы жанындагы Ацтерек ауылында мектеп салынып, сонда 
сабац 6epin, Ацацныц устаздыц-галымдыц OMip жолы басталды. 
Байтурсынулы Ахмет Каркаралы же pi ндс агартушы, эдебиетпп, 
галым жэне цогам кайрсткср1 болып цалыптасцан.
Ацтерек ауылында цазац зиялылары Алаш мемлекетпл1г1шц 
жаца жобасын жасады жэне болашац Алаш партиясыныц непзш сал- 
ды. Ацац осында бастап, 1905 жылы Коянды жэрмснксандс жазылып 
б т п , 14500 адам цол цойган Каркаралы петициясыныц (хузырхат) 
авторларыныц 6ipi 9pi оны ез цолымен жазган адам. Каркаралы пе- 
тициясында жергшкт! басцару, сот, халыцца 
oi.iiM 
беру 1андс цазац 
елшщ муддесше сай eircpic енг1зу, ар-ождан бостандыгы, цензура- 
сыз газет шыгару жэне баспахана ашуга рухеат беру, куш еткен Дала 
ережесш цазац елшщ муддесше сай зацмен ауыстыру мэселелер1 
Kerepi.ifli. Сонымен цоса, онда орыс шаруаларын цоные аударуды 
Yji.xri-Kcci.xri тоцтату талап ет!лд1. Ацац осыдан бастап жандармдыц 
бацылауга алынып, ацыры 1909 жылы ел адамыныц «Донесением» 
бойынша l-mi пплдеде губернатор Тройницкийдщ буйырыгымен 
тутцындалып, Семей турмес1не жабылды.
Ол осы ауылда жур1н Э. Бекейханов, Э. Ермеков сынды 
Каркаралы азаматтарымен танысып, eji цогамдыц-саяси цызметш 
бастады. Сондьщтан, Ацтерек - Алашорданыц асыл 6eciri.
А. 
Байтурсынов 1913-1918 жылдары Орынбор цаласында 
турып, сешмд1 достары Э. Бекейханов, М. Дулатовпен 6ipirin, зия-
413

лы цауымыныц колдауына суйенш, туцгыш жалпыулттыц «Казац» 
газетш шыгарды. Алаш партиясыныц багдарламасын дайындаган 
шагын топтыц цурамында болды. Алашорда ук1мст1 цурамын 
беюткен 2-mi жалпыказак съез1 Оку-агарту комиссиясын цурып, 
оныц терагасы CTin А. Башурсынов б е к т д щ . 1920-21 жылдары 
Казац АКСР халыц агарту комиссары болды.
Заманында: - «Бугш урпагым деген ел болмаса, Ертец ел1м 
дейтш ул цайдан шыгады», - деген Байтурсынулы Ахметтщ OMipi 
мен атцарган цызмет1 туралы жазсац, 6ip итапты ц коле Mi аздыц 
етед1. Сондыцтан шагын баянымызды осымен аяцтаймыз.
Б екейханов 
Э лихан (25.03.1866, Карцаралы окруп -
27.09.1937, Мэскеу ц.) - цогам кайратксрк Алаш ардагср-Коссмк
Э. Бекейханов - Шыцгыс ханныц улкен улы Жошыдан тарай- 
тын тере туцымынан. Карцаралыдагы Бекей хан урпагы.
Алдымен Карцаралыда молдадан oiniM алды. Кешн цаладагы 
уш сыныпты бастауыш мектепке ез ерюмен ауысып, oiniM алды. 
Карцаралыдагы цазац балаларына арналган мектепте оцыды (1879- 
1886 ж). Одан кешн Омбытехникалыцучилищесшде (1866-1890 ж), 
Санкт-Петербург Орман институтыныц экономика факултет!нде 
б ш м алган (1890-1894 ж).
Когамдыц icKe ерте араласып, саяси-элеуметпк мэселелерде 
цазацтыц улттыц муддесш цоргады. Ф.Щербин экспедициясы- 
на цатысты (1896-1903 ж), Мэскеуде еткен земство жэне цала 
цайраткерлершщ съезше цатысты (1905 ж). М емлекетпк Думага 
депутат болып сайланды. Саяси кезцарасы уш1н Павлодар, Семей 
абацтыларына жабылады. 1906-1908 жылдары Санкт-Петербург, 
Омбы цалаларында шыццан цазац басылымына редактор болып, 
1908 жылы саяси устанымына сай Самарага жер аударылады.
Карцаралы цузырхатын уйымдастыруга, «Казац» газет1н1ц 
жарыц керу1не ецбек erri. Саяси-элеуметпк мэселелерге арналган 
мацалаларымен отаршылдыц саясатты айыптап, улттыц ояну 
уранын кетерд1. Алаш идеясын цалыптастыруга кеп ецбек с1щрд1. 
Казац мемлекетпл1г1шц тарихи мацызы бар мэсслссш кетерд1.
1917-mi жылы 5-13 желтоцсанда Казац мемлекеттшг1нщ 
мэсслест царалган жалпы цазац съез1нде баяндама жасады. Съезде
414

Алашода 
yimiCTi 
цурылып, оныц терагасы болып Э. Бекейханов 
сайланды. ¥ л т тэуелс1здш, цазац жершщ тутастыгы жолында 
ешпес тарихи цызмет атцарды.
Болшевикпк саясатца ашыц царсы саяси устанымы у или 
1927 жылы 1 цазаннан бастап Мэскеуде ОГПУ мекемелершщ 
бацылауында туруга тшс болды. 1937 жылы 27 цыркуйекте КСРО 
Жогаргы соты эскери коллегиясыныц уюм1 бойынша ату жаза­
сына кесшген. 1989 жылы 14 мамырда КСРО Жогаргы сотыныц 
каулысымсн ацталды.
Тума дарын Heci opi сол заманда ж е т к ш к п бЫ м алган 
галым Элихан Бекейханов цазац халцыныц модснистк эдебиет1 
жэне тарихын тануда шындыц сыйпаттагы ерекше цунды мура 
цалдырды. Оныц «Исторические судьбы Киргизского края и 
культурные его успехи» атты алгашцы снбсп 1903 жылы «Рос­
сия. Полное географическое описание нашего отечества», де­
ген кеп томды алманахтыц 17 томына ешп, Санкт-Петербургте 
жарыц керд1. Kc.icci «Киргизы» снбсп алгаш рет «Формы на­
ционального в современных государствах» атты жинацта 1910 
жылы Санкт-Петербургте жарияланды. ¥ л т руханияты, Отан 
тарихыныц сан гасырлыц шеж1ресш терец зерттеп, Абай ем ipi 
мен шыгармашылыгынан жазылган снбсктср1 ете цунды. Абай 
мурасыныц туцгыш жинагын редакциялап, 1909 жылы Санкт- 
Петербургте жарыц керуше ыцпал жасады. Абай шыгармашы- 
лыгын алгаш багалап, ем1рбаянын «Семипалатинский листок» 
газстшдс (1905 ж), «Записки Семипалатинского Подотдела За- 
падно-Сибирского отдела Императорского географического об­
щества» (1907 ж) аталатын ютапта жариялады.
Халыц ауыз эдебиет1 улп сш (Ер Таргын, К °зы Керпеш-Баян 
Сулу) жариялап, тарихтагы айбынды тулга хан Кене хацында (Ма­
териалы к истории султана Кенесары Касымова, Мэскеу, 1923 ж) 
снбспн жарыцца шыгарды. Шэкэр1м Кудайберд1улыныц 
«TypiK, 
цыргыз, цазац Ьэм хандар шсжчрса». «Калцаман-мамыр» даста­
ны, «Кара КыпшаЦ Кобыланды» жырына жазылган рецензияла- 
ры Элекецнщ сындарлы эдебиетпп тулгасындагы сыншылдыц- 
эстетикалыц кезцарасын танытады.
415

Оныц e3i жазган «Бас косу турасында», «Сайлау», «Тагы да 
би 1юм бшпк» сеюлд1 макалаларында цазац ш ш д с п сайлау, жер 
дауы мэселелер1 цамтылып, од in би сайлау цаж еттш п кетершдг
Э. Бекейханов: «Ацылды сез цылмац циын, сезд1 ic цылмац мунан 
неше есе циын», «Журт icrn туе кермей, ояу жур in 1здену мацеат», 
«¥лтына, журты на цызмет цылу бш м нен емес, мшезден», «Эдшдш 
жоц журтта, береке oipniк болмайды», «Халыц iciH орнына салуга 
кеп ацыл, кеп цызмет, кеп жылгы шебер ютеген од ic керек», сеюлд1 
цанатты сездер цалдырды.
Бекейханов Элихан - цазац халцыньщ рухани opi саяси кессмк 
цазац елшщ туцгыш саяси партиясын уйымдастырушы, Алаш 
цозгалысыныц жетекппс1, Алашорда уюметшщ терагасы.
Алгаш Алаш арыстары жеке автономия цурып, ел боламыз деп 
атца цонганда, мемлекетпк шекарамыз белгшенгещц. Сонда, алашор- 
дашылар арасынан шыгып «Алаш» автономиясы, оныц шекарасы 
жайлы баяндама жасаган Эл1мхан Ермековтщ жасы небары 29-да 
екен. Кецес уклметшщ кесем1 Ленинмен ел1м1здщ шекарасы жайын- 
да бес сагат сейлесш, Ресей империясыныц аумагына отксл1 турган 
Казакстаннын бес облысын аман алып цалган. Халыц комиссарла- 
ры кс neci не салсацыз, цазацтыц ец шурайлы - Шыгыс Казакстан. 
Ацмола, Семей, Кызылжар. Кекшетау Ресей аумагында цалуы ке­
рек болатын. Астрахандыц делегацияныц сезше сенсек, Kasipri Орал, 
Атырау, Мащыстау облыстары Ресей цурамына енбек. Дау-дамай 
узацца созылады. Сонда Эл1мханнын можшетен шыгуын асыга купи 
отырган Алаш ардагерлер1 арасынан Ахмет Байтурсынов:
-
Бпдщ 0л1мханмен бес сагат сез таластыруга шама-шарцы 
жеткен орыстыц мына сацау адвокаты Владимир Ульянов адамзат- 
тыц 
Tepeci 
екен! - деп айтцан екен.
В.И. Ленин мен Эл1мхан Ермековтыц кезбе-кез тшдесушщ 
нотижесшде б у п н п Атырау, ко pi Каспий enipi Казакстаннын 
цурамында м эц гш к цалды.
Автономия мен территория Mocc.icci 1920 жылдыц 14, 16-17 
тамызда талцыланып, 24 тамызда тагы да Лениннщ цатысуымен 
еткен ец соцгы meniymi можЫстс Tyocrcn.ii бекггщщ. Осы можт- 
лютерде жанын ymKipin Эл1мханныц жанына цосып, мысымен де, 
дем1мен де демеп отырган Элихан Бекейханов:
416

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: