Табиғаттың «жеті кереметі»

1. 
   Иорданиядағы өлі теңіз 5 . Норвегияның түні
   
2. 
   Гавайдағы жанартау 6. Саһараның қызыл құмы
   
3. 
   Бермудтың ажал үшбұрышы 7. Тунгус метеорит үңгірі
   
4. 
   Шизанның мұзды алқабы
   

1. 
   Нис көліндегі құбыжық 5. Нұһ пайғамбардың кемесі
   
2. 
   Биік таудың қар адамы 6. Ғарыш адамы
   
3. 
   Ну ормандағы жабайы адам 7. Жер асты құпиясы
   
4. 
   Ұшқыш табақ (нло)
   

Тыңдамаған сөз жетім, Аққу, қазсыз көл жетім,

Киюсіз тозған бөз жетім, Жерінен айрылған ер жетім,

Иесіз қалған жер жетім, Замандасы қалмаса.

Рас жеті сөзінің нақтылы мағынасы абстрактанып (жалпыланып) кетіп те отырған дерлік те ой бар. Дегенмен, қалай айтсақ та, бұл сөздердің өсіп-өнген мұғдары. n... жылдар есебінде екеніне, сонда да ұстанатынына шәк келтіруге болмайды.

Сонымен: «жеті жұт», «жеті жетекші», «жеті күн», «жеті ғашық», «жеті ғалам», «жеті жоқ», «жеті ата», «жеті пұсты», «жеті қат көк», «жеті қат жер», «жеті амал», «жеті жетім», «жеті жарқа жер», «жеті қазына»- деген сөз оралымдары бар.

«Жеті амал»:

1. 
   Күннің тоқырауы. Жазғы тоқырау - маусымның 21-нен, күннің қысқаруының аяқталуы; қысқы тоқырау - қаңтардың 22-жұлдызына келеді, күннің ұзаруының аяқталуы.
   
2. 
   Қарашаның қайтуы. Жайылымның соңғысы қайтып, дала сұрқай түске енген уакытта туады, карашаның кайтып, желтоқсанның кіруі.
   
3. 
   Үркердің батуы. Үркердің жерге түскен мезгілі, мамыр айының басынан маусымның 10-на дейін көкжиекке көтерілмейді екен. Үркер батқанда күн ашық болса, Үркер жерге батты, жаңбырлы болса, Үркер суға батты,- дейді.Есепшілердің айтуынша, «Үркер төмен туса, қыс жайлы болады, Үркер жоғары туса, қыс қатты болады».
   
4. 
   Мұздың қатуы. Қарашаның қара суығы ұрып, су бетіне кілегей су қатқан кез, немесе, мұздың қаймақшуы, қарашаның қары (қараша - қауыстың қары деп те) деп аталады.
   
5. 
   Киіктің матауы. Үркер шоқжұлдызы каңтардың 11-де бататын болса, киіктің матауы да Үркер батқан кыс айына тап келеді, мұны киіктің үйірге түсуі немесе, текебұрқылдақ деп те атайды.
   
6. 
   Қыс тоқсан (тоқсанның кіруі), бұған желтоқсан, қаңтар, ақпан секілді кыс айлары жатады. Бұл үш тоқсаннын түсуі, басқаша айтсақ, қыстың түсуі деп аталады.
   
7. 
   Ай тоғамы. Үркер мен Айдың қатар тоғысуы, тұтас келуі. Ай тоғамы дәл сол кез екен. Бұл тәрізді жеті амалды білдіретін тұрақты тіркестердің мағыналарын екінің бірі жыға танып, біле бермейтіні анық. Сондықтан кыскаша баяндай кетуді дұрыс көрдік.
   

Мұндай болжамдардың шаруа адамдарына тигізер көмегі аз болмаған. Қыстың қатты, не жұмсақ, болатындығын,көктем қалай өтіп, жаздың қалай туатынын, жаздың кандай күйде болатынын, жауын-шашын мөлшерін шаруа адамдары есепшілерден сұрап, біліп отырған. Ұлыбике қыз бен Күдері Қожаның айтысында:

1. 
   Жүйрік ат (лошадь скакун) - жігіт қаны, қанаты;
   
2. 
   Қыран бүркіт (сильный, ловкий орел) - қарым-күші,қуаты;
   
3. 
   Құмай тазы (гончая собака) - бастан берік сенімі;
   
4. 
   Берен мылтығы (хорошее стальное ружье) – сөнбес оты, серігі;
   
5. 
   Алмас кездік, қара қақпан - жігіт сұсы, мысы;
   

6. 
   Ақылды, сұлу жары (умница, красавица жена) - серті,
   

7. 
   Ілім, білім. Аужылымы - амал, ақыл, тәсілі, өнерлі, ержүрек, иаки, қазіргі тілде айтсақ: білім және ілімі (наукаи знание) мол жігіт.
   

• 
  Ақыл - адамның ой санасы
  
• 
  Денсаулық - «дені саудың жаны сау»
  
• 
  Ақжаулық - « бірінші байлық денсаулық,екінші байлық акжаулық.»
  
• 
  Бала - « бала бауыр етің»
  
• 
  Көңіл - «көңіл мен пейіл кең болса, ынтымақ,береке орнайды».
  
• 
  Жер - «жерсіз ел тұл,ерсіз жер тұл».
  
• 
  Ит - «итті иесімен қинасын»
  

• 
  Қыдыр баба - Қыдыр дарыған адам бай болады
  
• 
  Бақ - Ол ерекше жаратылған құдірет иесі
  
• 
  Ақыл - Ойлы саналылық
  
• 
  Денсаулық - Байлық басы
  
• 
  Ақжаулық- Екінші байлық
  
• 
  Тұз - Ол Аллаһның адамдар мен жан-жануарларға берген таусылмас несібесі.
  
• 
  Ит — Адам Ага мен һауа ананың алғашқы серігі.
  

1. 
   Келген қонаққа дастарқан жаюға асық.
   
2. 
   Қателігіңе кешірім сұрауға асық.
   
3. 
   Қарызыңды өтеуге асық.
   
4. 
   Қазалы жанды көруге асық.
   
5. 
   Науқас көңілін білуге асық.
   
6. 
   Білмегеніңді сұрауға асық.
   
7. 
   Білгеніңді айтуға асық.
   

1. 
   Қыс қатты, боран-аязы ұлып, мал қырылса -жұт;
   
2. 
   Қуаңшылық болып, жауын-шашын болмай, егін шықпаған жылдар жұт;
   
3. 
   Малға жаман індет ауруы келіп, мал азып, өлімі көп болса - жұт;
   
4. 
   Орман-тоғай аңызақтан солып, шөп ерте қурап, шабуға жарамай, мал жайылымы күз-қыста корланбаса - жұт;
   
5. 
   Бейбіт елге басқыншы жау төніп, соғыс ашып, өлім моласы көбейсе - жұт;
   
6. 
   Жер-көкті сел басып, өзен, көл, теңіз арнасынан асып, жайылымды шірітіп, үй-жайды тоздырса - жұт;
   
7. 
   Бейбіт күнде зілзала сілкініп, жер, тау қопарылып, баспаналар құлап жатса - жұт.
   

Ел арасындағы ауыз аңыздарда қарттар «жеті» ағайынды жұттың қатарына «жаман қатын алғанның жауы үйінде...» деп долы, көк айыл, безер әйелдерді де қосады. Жалпы тілдегі «жеті» сөзінің киелілігі сонша, жырларда да, аңыз-әңгімелерде де, дастан-ертегіде, өлеңдерде, ырым сөз ретінде қолданып отырған. Мысалы: өлген кісіге құран бағыштап «жетісін беру», «жеті тамұк,» («жеті дозақ»), «жеті мыстан», «... жеті ұлы болыпты», «...жеті қызы болыпты», «...қара дәумен жеті күн алысыпты», «... жеті дариядан өтіпті», «... жеті ашық жер екен...»деген сияқты сонарлы сөздер келіп отырады.

Тағы бір мәселе «жеті жан» жайлы ұғым бар. Шығыс елдерінде (Үндістанда) ертеден қалыптасқан Санскрит тілінде олар «чакра» - деп аталады. Чакралар адамның төбесінен бастап құйымшаққа дейінгі аралықта омыртқаның бойында орналасқан деседі. Орналасу тәртібіне келсек:

1- ші чакра құйымшақтың ішкі жағында (санскрит тіліндемуладһара);

2- ші чакра қуық тұсында (с. т. свадһистана),

3- ші чакра қарыннан сәл жоғары (с.т. манитура);

4- ші чакра жүрек тұсында (с.т. анаһата);

5- ші чакра тамақта (с.т. вишудһа);

6- шы чакра екі қастың арасында, шекеде (с.т. аджана),

7-ші чакра төбеде, қарақұста (с.т. саһасрара) орналасқан.

М.Перепилицын «Философский камень», Н.Н.Денисенко «Сын человеческий», «Путь» атты кітаптарда әрбір жанға(чакраға) мінездеме беріліп, атқару негіздері (функциясы) нұскалған көрінеді. Сол нұсқадан кыскаша түсінік алып көрейік:

1. 
   Қызыл түсті жан. Адам тәніне (физикалық қабатына) күш-қуат, денсаулық, қажыр қайрат береді.
   
2. 
   Сарғыш түсті жан- дүниеге, байлыққа, баюға ұмтылдырады, иаки ұрпақ өсіріп, өз ізімді қалдырам,- деген тілеу, ұмтылыс береді.
   
3. 
   Сары түсті жан- бұл чакрасы қатты дамыған (жан), ақыл ой, күш-қуат жағынан өзгелерді басып озып, өз өктемдігін, билігін жүргізуге бейім болады.
   
4. 
   Жасыл қуат- адам бойындағы «жеті жанның» бар қуаты осы жерде тоғысып, синтезделеді, бұл шексіз маһаббат пен сүйіспеншіліктің, адамгершіліктің қайнар көзі.
   
5. 
   Көгілдір түсті жан - шығармашылық қасиет береді. Бүкіл Әлемнің тынысын сезіп, былайғы жұрт байқай бермейтін аймақтармен байланысқа (сфера) шығарып, өнер туындыларына адамзат биігіне жетуге мүмкіндік беретін, осы 5-ші жан.
   
6. 
   Көк түсті жан- адамның санасы мен сезімін қатар ұштастырып, дамытып, теңестірер жан.
   
7. 
   Күлгін түсті жан- жаратылыс пен қоғамның даму заңдылықтарын біліп, бақылап отыра алады.