«Биология» мамандығы үшін Құрастырғандар
Жаратылыстанудағы метафизикалық дәуір
жүктеу/скачать 0,83 Mb.
|
759cd937-3317-11e3-9d7d-f6d299da70eeЭволюционное учение УМКД
| Жаратылыстанудағы метафизикалық дәуір
Табиғат жайында метафизикалық көзқарастың дамуы. Римнің құл иеленуіші империясында өкімен құлдарын аса ауыр еңбегінің арқасында ұсталып тұрді. Біздің эраның басында мажуси (пұтқа табыну) дінінің орнын хрестиан діні басты. Бастапқы кезде бұл дінді езілген еріксіз адамдар – құлдар қабылдады. Ол дәуірде дін заңнан тыс тұратын. Діни адамдар ақыретте жұмақың төріне шығып рахат көреміз деген сеніммен өлімге бас ұрді, қатал азаптарға да көнді. Құлдықтағы, бақыттың дәмін татпаған адамдар, осы күнәкәр Жерде дін үшін өкінішті азапқа көніп, кейін жұмақта мәғгі өмір сүреміз деп дәмеленді. Бұл жаңа діннің психологиясы осындай еді. Өзінің бостандығы және тұрмысы үшін күресте құлдардың басын қосып топтастырудың орнына, дін олардың жігерін қайтарып, амалсыз, тағдырға көнуді талап етті. Шынында, бұл жаңа дін құл иеленуішілерге тиімді болып жер бетінде олардың правосын қорғап оны баянды етті. Таңданарлықсыз-ақ, кейінірек христиан діні Римде ресми дінге айналды. 410 жылы Рим империясы құлаған жылдары христиан дініне еркін құлшылық ету тәртібі енді, бұл шіркеу беделін одан әрі көтеріп, оның мемкеттік ролін күшейтеді. Кейінірек бұған Европада монах ордерінің шығуы себеп болды. Салынып жатқан монастырьлар діннің орталығына айналып, оған көп халқ ағылып келіп жатты. Оларды бұған тартқан бір жағынан діни сенім болса, ал екінші жағынан жеке адамдардың қара басыың экономикалық мүддесі болды. Кедейлердің монастырьға тартқан ақыреттің рахатына сену, ал байлар үшін монастырьларға арқа сүйей отырып өздерінің байлықтарын сақтау, сонымен бірге шіркеудің қоғамдық тұрмысқа тигізі отырған ықпалын пайдаланып өздерінің үстемдігін баянды ету болды. Батыс Европадағы дамып келе жатқан феодалдық қоғам жағдайында шіркеу, ең алдымен католик шіркеу ірі экономикалық және саясаттық күшке айналды. Шіркеу діни идеологияны насихаттап, қануады жақтап феодалға бас июге шақырды. Шіркеу дүниенің жаралуы, бүкіл заттың өзгермеуі туралы діни ұғымды ендіріп, сол догмаларды қарсы көзқарастарды құғындайды. Шіркеу мектептерге зор ықпал етіп, оқушылар тәрбиесінің негізі сол діни догматтар болады. ІІ ғасырдан бастап 1000 жыл бойы мектептегі жаратылыстануда негізгі басшылыққа алынған «Физиологус» атты кітап болды. Ол көптеген Европа тілдеріне аударылды. Бұл кітаптың негізгі материалы дүниенің жаралуы жайындағы таурат ертегілері, жиһан кезгендердің «көрген кереметтері» және мифологиялық фантазиялық ертегілер болатын. «Физиологустың» негізгі идеясы діни ұғымдарды жақтауға бағытталған. Сондықтан да онда табиғи және табиғаттан тыс жағдайлар бейбіт ұштасып жатты. Ондай, монастырь құрылысына қажет тастарды тасыту үшін тақуа аббатқа алла тағала қасқырды жұмсап жібермепті-міс деген әңгіме кездеседі. Ол қасқыр түнде қораға кіріп қой мен бірге түнеп шығалы-мыс. «Физиологуста» 1000 жыл жасаған әйгілі феникс құсы туралы ертегі бар. Оның ұясы күн сәулесінің әсерінен жанып кетуі мүмкін, сонда жанып кеткен құс өз күлінен қайта қалыпна келіп өмір сүреді. «Физиологус» - суретті кітап. Суреттердің бірінде бұтақтарына ерекше жеміс өскен аңыз ағаш көрсетілген, оның жемістері үзідіп теңіз суына түсіп үйректің балапандарына айналып жатыр. ХVІІ ғасырға дейінгі «Физиологус» сияқты кітаптарда осындай суреттер басылып келді. Діни адамдар мен дворяндардың әл-ауқаты кедей шаруаларына қанаумен байланысты болды, сондықтан бұлардың арасында қайшылықтар бірте-бірте күшейе түсіп, Х ғасырдан ХІІ ғасырдың аяғына дейін шіркеу өкімет билігін өз қолына алу үшін күресті күшейтіп отырды. Бұл жағдайдан шығу жолы – крест жорықтар болды. Қылышпен жарақаттталған, католик шіркеуінің кресін таққан сері жауынгерлер баю үшін Шығысқа аттанды. Көптеген қан төгіліп, мыңдаған кінәсыз қаза тапты. Мектепте табиғаттану сабақтарына тиым салынды, бүкіл пән аласталынды. Табиғаттқа табынудың орынан аруаққа табыну, кереметке сену уағыздалды, ғылымның орнына схоластика және діни кітаптарды мадақталды. ХІІ – ХІІІ ғасырларда қол өнері мен сауда дамып, қалалар пайда болуымен байланысты, Орта ғасырда қоғамдық тұрмысқа елеулі өзгерістер еннеді. Ірі қалаларының орталығында (Париж, Рим, Лиссабон т.б.) тұңғыш университтер ұйымдастырылды. Ол алғашқы университтердің құрлысын көре аламыз. Онда төрт факультет: 1) діни, 2) заң, 3) медицина және 4) (ерікті өнер» (философияның) факультетері болды. Мұның алдыңғы екеуі шіркеу мен дворяндардың мүддесін қорғайтын адамдарды дайындауға тиіс болды. Сонымен қатар медицина мен «ерікті өнер» факультеті католик шіркеуінің идеологиял саласындағы ықпалының үстемдігіне күшті қатер туғызды. Сондықтан шіркеу өзінің беделін сақтап қалу үшін басқаша әдістер қолдана бастайды. ХІІІ ғасырда католик шіркеуі инквизиция деген ат беріп, ерекше діни со құды, оның алыднда «дінсіздер» мен күресу міндеті қойылады. «Әулиеә инквизиция бес ғасыр билік жүргізеді. Осы кезде тек бір Испанияда ғана 35 мыңдай адам өртеліп, 300 мыңдай адамға азап жазалары беріледі. Испан инквизициясының бұйрығы бойынша жазылған соңғы от 1826 жылы ғана сөнді. Сондықтан университтердің бастапқы дәуірлерінде жаратылыс саласындағы айқын ойлар қиыншылықпен әрең жол тауып отырғандықтан таңырқауға болмайды. Энгельс «Табиғат диалектикасы» деген еңбегінде бүкіл жаңа тарих сияқты қазіргі табиғаттағы зерттеудің басы қайта өркендеу дәуірін ХV ғасырдың орта кезінен басталады деп көрсетеді. Осы кезде король өкіметі, қала халқына сүйеніп дворяндық феодалды әлсіретті. Ірі монархия қүды, бұдан осы кездегі Европа мемлекеттері және осы кездегі буржуазиялық қоғамы дамып шықты. Сауда капиталының және сауданың дамуы жаңа рынок, жаңа сауда объектілерін қажет етеді. Әсіресе, Шығыста адам айтқасыз байлықтарымен ертегілі Индия қызықтырды. ХV ғасырда Индия құрлық (Афанасий Никиитин) және теңіз жолы (Васко да Гама) ашылды. Осы ғасырдың аяғында Индия жаңа жол іздеп жүріп Христофор Колумб Антил аралын ашады. Соның артынан Америго Веспучи Оңтүстік Американың жағалауларын зерттейді. 1519 – 1522 жылдры Фенан Магеллан саяхат жасап тұңғыш рет жер шарын айналып шығады. ХVІ ғасырда жер жүзінің картасын дұрыс жасау жұмысы қатты қолға алынады, ең ақырында 1770 – 1771 жылдары Джеймс Куктің саяхаты кезінде, сол кезге дейінгі белгісіз болып келген жер шарының бір бөлігі – Автралияның нұсқасы анықтала бастайды. Сөйтіп жер шарының қазіргі картасы жасалады. Географияның дамуымен байланысты физика-математикалық ғылыс дамиды. Қайты өркендеу дәуірінің математиктері өзінен бұрынғы әріптестерінен қабылдады: ежелгі гректерден геометрия негіздерінен, арабтардан – алгебраны өте бай мұра етті. Орта ғасырлық ұзақ тоқыраудан кейін үш ғасырдың (ХVІ – ХVІІІ) ішінде математикадан үлкен жаңалықтар ашылды. Өте қажет математикалық әдістердің некгізгілері – наналикалық геометрия (Рене Декарт), логарифмдеу (Джон Непер), дифференциальды және интегральды есеп (Готфрид Лейбниц, Иссак Ньютон) шықты. Физика өзінің дамуында едәуір артта қалды. Ол кезде астрономия саласындағы табыстармен байланысты физиканың екі-ақ бөлімі – механика мен оптика дамиды. Теңіздер мен мұхиттарды зерттеу, кеме жасау сияқты өндірістің ірі саласын іс жүзінде меңгеруді талап етті, ал кемелерді жүргізу жұлдыздық денелердің механикасына ерекше зейін аударуды қажет етті. Грек астраномы Птоломей (Біздің эрамыздың ІІ ғасыры) әлемнің бір орында қозғалмай тұрған орталығы Жер, ал аспандағы Күн, Ай – жұлдыздар жерді айналып жүр деп түсіндірген болатын. Дүниенің геоцентр системасы жайындағы бұл теорияның дұрыс емес екендігі ХVІ ғасырда айқындалады. Коперниктің өшпес еңбегінің жарыққа шығуы, табиғатты зерттеудің тәуелсіздігін көрсеткен революциялық акт болды, онда ол табиғат мәселелері жөнінде «шіркеу беделін сайысқа шақырды» деп көрсетті Ф.Энгельс. Николай Коперник Жер басқа планеталар тәрізді, Күнді айналатын сонымен қатар өз осінен өзі айналып тұратыны жайвнда жаңа ілім қалыптастырды. Осыдан бастап жаратылыстану телеологиядан (құдайға табынудан) арыла бастайды. Бұл бостандық жолы өте қиын жол болды, ғылым жолында көп адамдар құрбан болды. Рим папасы Коперник ілімі дінен азғандық денегн декрет шығарады. Осы ілімді жақтаушыларды қуғындау басталады. Шіркеудәің тиым салғаннына қарамастан дүние шексіз, жалғыз жұлдыз – Күн ғана емес, әлем кеңістігінде тек біздің күн системамыз ғана емес деп таныған, сол кездегі ұлы ой иесі Джордано Бруноны көп жылдар бойы азаптап 1600 жылы, ХVІ және ХVІІ ғасырлардың аралығында « әулие» инквизициясының отына өртейді. «Бір ғасырдың қазасы, келесі ғасырларда ой иелерін өлмейтін етеді» деген Джордано Бруноның пайғамбарлық сөзі дұрыс болып шықты. Астраномиялық зерттеулер оптиканың дамуына себеп болды. Физиканың оптика мен механикадан басқа тараулары өзінің бастақы қалпында қалды. Геологияға келсек, онда дамығаны тек минерология болды, ол минералдар жөнінде мәліметтр жинаудың алғашқы этапын ғана өткізген болатын. Жоғарғы аталған ғылымдарды дамуы биология саласында көптеген материалдардың қорлануына себеп болды. Европа қалаларына жасалған көптеген саяхаттардың нәтижесінде өсімдіктердің, жануарлардың көптеген коллециялары үздіксіз ағылып келіп жатты. Америкадан (картоп, темекі, жүгері, какоа, гевея, кактустар), Азиядан (дәм қабық, қалампыр, мускат жаңғағы) және басқа жерден алып келінген бұрын белгісіз өсімдіктер Европада пайдаланыла бастады. Мұнымен қатар бұрын адамның көзіне көрінбейтін микроскопиялық тірі организмдердің жаңа дүниесін, алғышқы жасалған микроскоп жаратылыс зерттеушілердің алдына тартты. Осы дәуірдің орта ғасырында көке созылған тоқыраудан кейін, жаратылыс танудың әртүрлі саласы қарқынды дами бастады. Қорлаған көп материалдарды игеру - негізгі мәселе болды. Осы материалдарды талдап, тым болмағанда алғашқы системаға салу қажет болды. Табиғаттағы өзара байланысты құбылыстарды бөлшектеп, оларды жеке зерттеу керек болды. Осы дәуірде метафизикалық ойау тәсілі кең өріс алады. Табиғат бөлек-бөлек және бір-біріне байланыссыз заттар мен құбыслатардың кездейсоқ жиынтығы деп қаралады. Табиғат бұрыннан бар және өзгермейтін элементтерге бөлінеді деп түсіндіріледі. Ал шын мағынасында табиғаттағы даму процесін жоққа шығарып, оны өсу процесінде таңатын болған. Энгельс Қайта өркендеу дәуіріндегі жаратылыс танудың қалпын талдай келіп былай деп жазды: «Бірақ қарап отырған дәуірге тән ерекше сипатты нәрсе табиғаттың мүлдем өзгермейтіндегі туралы ұғымды арқау еткен дүниеге өзгеше жалпы көзқарастың жасалуы болды. Бұл көзқарас бойынша табиғаттың өзі қандай жолмен туған болса да, қазіргі нақтылы бар күйінде, өмірі біткенше, ол әрқашан да өзгеріссіз қалып келіпті». Планеталардың қозғалысында, Жер және оның климатында фауна мен флораларда да өзгеріс жоқ. Уақыт мерзімінде дамып келе жатқан адам баласының тарихына кері, табиғат тарихы кеңістікте тек жазылып қанат жаяды деп танылды. Табиғатта ешбір даму, ешбір өзгеру болмайды деп түсінілді. Басында революциялық бейнеде болған жаратылыстану қапелімде (мәңгі қатып қалған, өзгермейтін табиғатқа» тап болды. Сөйтіп терең қайшылық пайда болды. Бір жағынан, ХVІІІ ғасырдың басында жаратылыстану туралы өте көп нақтылы материалдарын жиналды, осыған орай өзінің білім көлемі жөнінен жаратыслтану ежелгі Греция ғылыммының деңгейінен асып түсті. Бірақ басқа жағынан бұл материалды идеялық меңгеруде жалпы көзқарас жөнінен ежелгі Греция жараталыстануынан артта қалды. Біздің эраға дейінгі философтардың үстемдік етіп келген стихиялы-диалектикалық көзқарастарының орнын метафизикалық көзқарастар басты. Қайта өркендеу дәуірінің басындағы ревоолюцияшыл жаратылыстану осы дәуірдің аяғында телеологияның батпағына терең бата түсті. Бұл кезде жаратылыстану дүние жаратылуының «түпкі» себебін іздейді, бұл табиғаттың өзімен түсіндіруге болмайтын сыртқы күшке байланысты деп табады. Ғылымның осы қалыпн талдау келіп Ф.Энгельс: «қаралып отырған дәуіріміздің бас кезінде Коперник телеологиятойтарды; Ньютон бұл дәуірдің құдыретті тұңғыш түрткі жөніндегі постулатпен (жорамалмен) аяқтады» деп жазды. Ресми ғылым дінмен мәмілеге келіп, онымен бірге табиғатты жаратқан және ондағы тәртіптерді қалыптастырып тұрған жаратушы бар деп түсіндірді. жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|