Бірінші бөлім кітаби ақындар (ХХ ғасыр басындағы түрік халықтары әдебиеті контекстінде) (монография)

Шығатын қорытынды: ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы кітаби ақындар шығармашылығының қайнар бастауы – Алтын Орда өркениеті мен ондағы кітаби, діни әдебиет «Қисасу-л-әнбия», «Наһжу-л-фарадис» секілді діни-әдеби жәдігерлер мен олардың шығармашылық дәстүрі мен стилі. Алтын Орда діни, кітаби нәзиралық әдебиеті мықты, өркениетті мемлекет жасау мүддесінен туса, кейінгі кітаби әдебиет тікелей орыс отарлығына қарсы ниеттен, елдің тұтастығын, діні мен ділін, тілін сақтау мүддесінен туған еді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ діни, нәзиралық қисса, хикаяларының көпшілігіне өзек болған туынды - Насыр-Ад-Дин қазы Бурханаддинұлының «Қисасу-л-әнбия» атты еңбегі.

Шығарманы әр жылдары П.М. Мелиоранский, А.В. Ерофеев, С.Е. Малов, Н.П. Остроумов, Н.Ф. Катанов, В.В. Радлов, Н.И. Ильминский, В.Р. Розен, М.М. Габдерахимов, Ғ.Х. Арифжан, Ә.Н. Нәжіп, Ә.Р. Тенишев, Г.Г. Фитрат, Н. Маллаев, Э. Фазылов секілді секілді түркітанушылармен бірге, I. Jalil, S. Cagatay, K. Gronbech, J. Schinkewitsch, J. Thuri, F. Koprulu, H.E. Boeschoten, M.V. Damme сияқты Батыс ориенталистері мен түрік ғалымдары зерттеді. Сондай-ақ Рабғұзи мұрасын Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, А. Қыраубаева, Н. Келімбетов, Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, Н. Сағындықов секілді қазақ ғалымдары да Рабғұзи мұрасын әдеби һәм тілдік тұрғыдан зерттеуде өз үлестерін қосты. Әсіресе А. Қыраубаеваның осы әдеби жәді­герді зерттеп, ғылыми диссертация жазғанын ерекше атап өткен жөн.

Қазақ әдебиеті тарихы ғылымында Алтын Орда әдеби ескерткіштерінің қарастырыла бастауы профессор Б.Кенжебаевтың есімімен байланысты. 1914 жылғы Қазан баспасынан алынған әдеби мұра алғаш рет профессор Б.Кенжебаевтың жетекшілігімен 1967 жылы шыққан «Ертедегі әдебиет нұсқалары» атты хрестоматияға енгізіледі де, ол сол кездегі ғылымдағы елеулі жаңалыққа, бетбұрысқа айналады. Бұл ретте тілші ғалымдар Ғ. Айдаров, Д. Құрышжанов, М. Томановтар 1971 жылы жариялаған «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» деген оқулықта тілдік-лингвистикалық жағынан зерттелініп, ескерткіштің жазылу тарихы мен көшірмелері туралы бірқатар мәліметтер беріледі. Ғалым Б.Кенжебаевтың 1973 жылы шыққан «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» атты зерттеу еңбегінде дәуір әдебиетінің жәдігерлері қазақ әдебиетінің тарихына қатысты талданады, зерделенеді.

Б.Кенжебаевтың шәкірті «Қисасу-л-әнбия» әдеби ескерткішін жан-жақты қарастырған ғалым А.Қыраубаева болды. Оның бұл туындыны зерттей бастаған тұсында Рабғузи қиссалары әдеби сипаты сөз арасында, шолу ретінде ғана айтылғаны болмаса, әлі толық назар аударылмаған еді. Бұл ретте профессор Б.Кенжебаевтың 1968 жылы «Жұлдыз» журналының №7 санында жарияланған «Қисасу-л-әнбия» мақаласы А. Қыраубаева зерттеулерінің негізгі бастамасы болды. Әдеби-танымдық мәні зор бұл мақалада ескерткіштің сюжеті, құрылысы, басты ерекшеліктері мен кейбір жеке әңгімелері талданды.

Ғалым XIII-XIV ғасырлардағы нәзиралық шығармаларды «аударма-нәзира» деп атауды қолайлы көреді. А. Қыраубаева «Рабғузи қиссаларының» жанрлық сипатын бір дәуір әдебиетінің жинағы, хрестоматиясы, әр түрлі жанрдағы шығармалар қамтылған, өз дәуірі әдебиетінің негізгі ерекшеліктерін аңғартатын құнды мұра деп таниды (60, 18).

Ғалым А.Қыраубайқызының айтуынша: «... ХІХ-ХХ ғасырдың басында Қазан, Тәшкент қалаларынан сан рет қайталанып басылып шығып, ел арасына кеңінен танымал болған» шығарма (15, 160). Ал ғалым Ә.Наджип: «Одним из ценных памятников тюркоязычной литературы и языка, созданный в Средней Азии в начале ХІҮ века, является «Кысас-и Рабгузи», обычно называемое по содержанию «Кысас-аль Анбия» (Сказания о пророках)», - деп туындыны түркі тілі мен әдебиетінің тарихынан мол мағұлмат беретін аса бағалы әрі тілдік, әрі әдеби ескерткіш ретінде көрсетеді. Еңбектің қолжазба және баспада басылған кітаби үлгілерінің Еділ бойында, Оралда, Орта Азияда өте кең тараған шығарма екенін айтады. Сонымен бірге еңбектің көптеп қайта басылып отырғанын және оны ең алғаш рет Н.И.Ильминскийдің Императорлық Қазан университетінің баспаханасынан кітаптың толық мәтінін бастырып шығарғанын айта отырып, еңбектің Ресей Ғылым Академиясының шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімшесі кітапханасында сақталған және Лондон көшірмелерінің өте құнды екендігін атап айтады (58, 128).

Шығарма кеңес дәуірінің өзінде-ақ қазақ тілі мен әдебиеті тарихына арналған пәндерде оқытыла бастады. Ғылыми зерттеу жұмыстарының нысанына айналды. Ғалым Б.Кенжебаев оның қазақ әдебиетіне қатыстылығы жөнінде ғылыми еңбектер жазды. Ғалымның шәкірті А.Қыраубаева ескерткішті жеке ғылыми-зерттеу нысаны ретінде алып ізденіс жұмыстарын жүргізді. Кандидаттық диссертациясын қорғады. Ұстазы профессор Бейсембай Кенжебаев рухына ескерткіш етіп арнаған. «Ғасырлар мұрасы» атты зерттеу еңбектерін берді. Ғалымның кейінгі шыққан үш томдық зерттеу еңбектерінде де «Қисас-ул әнбия» үлкен орын алады. Кеңес дәуірінде тіл, әдебиет тарихына қатысты еңбектерде, хрестоматиялық жинақтарда жарияланып келген туынды кейінгі кезде қазіргі қазақ тілінде жеке кітап болып басыла бастады. Рабғузи. Қисса-сул-әнбийя-й. Адам-Атадан Мұхаммед ғалайһи-уәссәләмға дейін. Қазақ тіліне аударған Роза Мұқанова. – Алматы: «Санат», 2001. -248 бет (54); Рабғузи Насреддин. Қисас-ул әнбия. Араб тілінен аударған Әшім Әріпбайұлы. –Астана: Фолиант, 2008, -552 бет (60) – секілді басылымдар бүгінгі оқырман қауымға жақсы таныс. Бұл басылымдар көне жәдігердің қайта жаңғырып, өз орнын қайта тауып әдеби айналымға енуін көрсетеді.

Алғашқы нұсқа шағын алғысөзбен берілген. Онда бұл еңбектің 1903 жылы Қазанда Кәримовтар баспасында басылғаны, нұсқадан қазіргі қазақ тіліне аударылғаны сөз болады. Көлемі де ғалым Ә.Наджиптің «Жазба ескерткіш үлкен қағазды (форматты) әр бетте 23 жолдан берілген 555 беттен тұрады (58, 126) дегеніндей емес, шағындау. Соған қарағанда, 1903 жылы басылып шыққан нұсқаның өзі көлемі тұрғысынан шағындау болғаны көрінеді. Шығарма «Жеті қат көктің сипаты», «Жеті қат жердің сипаты», «періштелер, жындар және адамдар жайында» секілді кейінгі нұсқада жоқ шағын тараушалармен бассталады. Бұл тақырыптағы шығармаларда әдетте Мұхаммет Пайғамбар оқиғаларының соңына оның ұрпақтары, әсіресе жастай опат болған Хасан, Хусейін оқиғалары қоса беріліп отырған. Ал мына нұсқа тек Мұхаммет Пайғамбар оқиғаларымен аяқталады. Алғысөзде «Қисасу-л-әнбияда» жетпіс екі пайғамбардың өмір тарихы сөз болады. Бірақ бұл кітапқа тек жиырма төрт пайғамбар оқиғасы енгенін айтады. Сондай-ақ кітапты шығарушылар Мәтржам дамолла, Ғабдулғұлам хазірет, Шарифиддин молла кітапқа жазған алғысөздерінде: «Қисасу-л-әнбия» кітабы Рабғузи жазбаларынан тәржімаланып отыр. Кітапқа енбей қалған пайғамбарлар тарихын біз Қазы тәпсірі мен Жәлелин тәпсіріне мұражағат (сүйеніп) бұ екі тәпсірде болмағанын Нәзһәтул мүжәліс кітабынан алып «Һарот уа марут» қиссасын және Дәуіт ғалейһи уәссәләм қиссасымен моғол тілінен тәржімалап, мүмкіндігімізше толықтыруға еңбек еттік», - деуі көп жайдан хабар береді (54, 3). Тағы бір айта кететін жағдай Насреддин Рабғузидің өз еңбегіне жазған алғысөзі кейінгі екі басылымға енбеген. Алғашқы басылымға кітап бастырушылар тарапынан алғысөз жазылғаны айтылды. Оның үстіне бұл еңбекті ғылыми жабдықтауды ниет етпей тек мәтінін бүгінгі қазақ оқырманына жеткізуді мұрат тұтқан, мәдениет министрлігі тарапынан шығарылған еңбек.

Екінші нұсқа «Сырдария кітапханасы» деген айдармен жарияланған еңбектер қатарында Қызылорда облысының әкімдігінің тарапынан Қорқыт Ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік университеті Ғылыми Кеңесі ұсынысымен шығарылған. Ең бірінші айтылуға тиіс мәселе нұсқаның толымдылығы. Ғалым Ә.Наджип айтқан деңгейге пара-пар бес жүз елу екі бет көлемде шыққан. Он беттік көлемдегі ғылыми алғысөзбен берілген. Онда шығарма, оның авторы және нұсқалары жөнінде сөз болады. Сонымен бірге, нұсқаның 529-547 беттері аралығын қамтыған «Түсініктермен» (Құран Кәрімде аталатын есімдер мен оқиғалар) жабдықталған.

Қазақ әдебиеті тарихының Алтын Орда дәуіріндегі өркениетінен, Ұлы Ұлыстың түркілік жазба әдебиетінің даму деңгейінен хабар беретін аса құнды, діни, әдеби жәдігердің көлемді кітап болып басылып шығуы көңіл қуантады. Әйтсе де, бірді-екілі мәселені айта кету керек секілді.

Алдымен, мұқабаның ішкі бетінде «Араб тілінен аударған Әшім Әріпбайұлы» деген анықтама берілген. Орта ғасыр және Алтын Орда ескерткіштері тіліне қатысты «түрки», «шағатай» секілді терминдер ғылымда көптен бері қолданылып келеді. Тілші ғалымдарымыз өзара өте қатты айырмашылықтары болмаса да ажыратып ескі әдеби ескерткіштерді тілдік тұрғыдан жіктеп, топтап, қай ескерткіш қай тілге көбірек қатысты деген мәселеде жұмыс жасап жүр. Сонымен бірге, әр тілді іштей тағы да «қыпшақ», «оғыз», «қыпшақ-оғыз», «қарлұқ», «ұйғыр-қарлұқ» деп жіктеп жатады. Ғалым А.Қыраубайқызы Насыраддин Рабғузи жөнінде: «... Араб-парсы тілдерінде жазылған... ... мәтіндерді түркі тілінде сөйлеткен, оларды негізге ала отырып, түрікше нұсқасын жасаған білімпаз», - деген өзінің ғалымдық бағасын береді (15, 161). Осы жағдайлардың бәрі, тілші, әдебиетші ғалымдар еңбегі ескерілмей «араб тілінен аударған» деп берулері қолайсыз. Екінші айтылар жайт: кітап Астана қаласында басылса да, Қызылорда облысы тарапынан шығып отыр. Сөйте тұра, Қызылорда топырағының перзенті ғалым А.Қыраубайқызының есімі ілтипатқа алынбаған, нақ осы әдеби жәдігер жайлы жазған еңбектері назардан тыс қалған. Ғалымның әлденеше дүркін қайта басылған «Ежелгі әдебиет» атты оқу құралы, осы әдеби жәдігерге тікелей қатысты «Ғасырлар мұрасы», бүкіл шығармашылық ұстанымы осы кезеңге қатысты томдық еңбектері аталып айтылмауы тым обал. Ғылыми этикаға жат. Жалпы ескерткішке, қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірлеріне қатысты еңбектер жазған өзге ғалымдардың, мысалы, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов т.б. аттары аталып көрсетілуі керек-ақ еді.

Үшінші, «Алғысөзде»: «Діни бағытта жазылған әдеби мұраның мақсаты ізгі, мұраты биік. Аса рақымды Жаратушының 18 мың ғаламды қалай және не үшін жаратқаны, мүбәрак нұр иесі Адам Атадан бастап пайғамбарлардың сәруары атанған Хазіреті Мұхаммед с.ғ.с.-ға дейінгі аралықтағы көптеген пайғамбарлардың өз қауымы мен жұрты үшін атқарған игі істері жүйелі түрде тарқатылып, әсерлі баяндалып отырады. Шығармадағы әрбір хикая - әдеби көркем туынды», - деген пікір бар. Онда діни таным тұрғысынан үлкен қателік жіберілген. Қателік – «Мүбәрак Нұрға» қатысты. Дін ислам қағидасында бұл нұр тек Мұхаммед Пайғамбарға тиесілі. Алла Тағала солай шешкен іс. Бұл туралы Шәді Жәңгірұлы «Назым Сияр Шәриф», «Ибраһим пайғамбардың хикаяты» секілді еңбектерінде арнайы жырлаған.

Әләмнан он сегіз мың әууәл бұрын,

Жаратты пайғамбардың Алла нұрын...

Аспан-жер, ғаршы-күрсі, ләухі кәлам,

Сүдрә мен жәннат, дозақ бәрі тәмам.

Ол нұрдың себебінен пайда болды,

Жаралған он сегіз мың күллі әләм, - (61, 3)

деп діни, кітаби ақын Мұхаммет Пайғамбар нұры туралы анық, нақты жырлаған. Сол нұрдың Алла Тағаланың Адам Атаның маңдайына қойғаны және оның ұрпақтан-ұрпаққа жылжып отырғаны туралы айтады. Бұл мәселе осы айтылып отырған кітаптың өзінде де солай делінеді. Алғысөзден соң берілген негізгі мәтін он төртінші беттен басталады. Бірінші шағын тарауша «Адам Әлейһиссаламның жаратылысы» аталады. Тарауша «Алла Тағала Мұхаммед салли аллаһу әлейһис уа саламның толысқан нұрын құдірет қолына алды», - деген сөйлеммен басталады. Мұнда әрі анық, әрі нақты «Мұхаммед Пайғамбардың нұры» деп айтылып тұр. Сол секілді кітаптың он сегізінші бетіндегі «Адам Әлейһиссаламның денесіне рух енгізудің оқиғасы» тарауда Алла Тағаланың Адам Әлейһиссаламның денесін жасап бітіргеннен кейінгі оқиғалар сөз болады. Рух Адам Әлейһиссаламның тәніне енуден қорыққан сәтте: «... Хазіреті Мұхаммед Мұстафаның нұрын әкеп, оның маңдайына қойды. Тән нұрланып кетті. Рух қуанышпен тәннің ішіне кіріп кетті. Ғарыш пен Күрсіні, Лаух пен Қаламды топырақ дененің ішінде көрді. Рух Адамның көзіне келген уақытта назары Ғарышқа түсті. Көрді: «Лә иләһа иллалла Мухамадан Расулалла» деп жазулы тұр. Бұларды көріп қайран қалды», - деп беріледі. Мұнда да Нұрдың тек Мұхаммед Пайғамбардың нұры екендігі анық айтылып тұр (60, 14-18).

Ғалым А.Қыраубайқызы: «Сенің қолыңнан шыққан, қаламыңнан түзілген сөз оқуға, үйренуге жеңіл, түсінікті болады деп жұрт қолқалаған соң, тәңірден тауфық тілеп, кітап бастадым», - дегеніне қарағанда, өз заманындағы білікті кісі болғандығын танимыз», - деп алғысөз арқылы автор туралы ой түйеді (15, 160-б). Ал, ғалым Ә.Наджип: «Автордың алғысөзінен көрініп тұрғанындай, ал бұл кітапты жергілікті әмірші Тоқбұғаның өтініші бойынша жазған. Әміршінің айтуы бойынша бұл тақырыпта орындалған жұмыс көп. Бірақ олар кісі қанағаттанарлық дәрежеде емес. Сондықтан да пайғамбарлар тарихынан толыққанды Кітап жазылуы қажет-ақ. Осы бектің өтініші бойынша Қаршы қаласының қазысы 709 жылы Насыр Бурхан-ад-Дин осы кітапты жазуға кіріседі, жыл бойы жұмыс жасап 710 жылы кітапты аяқтайды» (58, 128).

Екі ғалымның «Рабғузи қиссаларына» автордың жазған алғысөзі жөніндегі пікірлерін беріп отырған себебіміз: барынша толық көлемді болып басылып шыққан кейінгі нұсқаны салихалы ғылыми алғысөзбен, толыққанды ғылыми түсініктермен жабдықтап, ең бастысы шығарма авторы Насраддин Рабғузидің өзі жазған алғысөзді сол қалпы жариялау қажет еді. Бұл - қазақ әдебиеті тарихының өткен дәуірлерін түгендеп, кемістігін толтырып жатқан бүгінгі уақыт қажеттілігі. Кітаптың сол дәуірдегі алғашқы келбетінде бүгінгі ұрпақпен қауышуы үшін автордың мұсылман әлемі ақын, жазушы, ғалымдары сопылық ілім дәстүрінде алғысөз алдында жазған Алла Тағаланы мадақтаған, Мұхаммед Пайғамбарды ұлықтаған, оның төрт шариярын дәріптеген дәстүрлі мадақ жолдары да міндетті түрде бүгінгі басылымда өз орнында тұрғаны еңбектің құндылығын арттырар еді. Осы тұрғыдан алғанда, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасымен басым көрген 20 томдық «Әдеби жәдігерлер» сериясының сегізінші томында жарияланған «Қисасу-л-әнбия» нұсқасын ерекше атап айтуымыз қажет. Жарияланып отырған нұсқа «алғысөзбен», «ғылыми түсініктемелермен» жабдықталған. Шығыстанушы К.Гренбектің Лондон нұсқасының көшірмесін (факсимилесін) жариялауы (1948 ж) «Қиссас-ул әнбияның» жариялануы мен зерттелуі мәселесінде үлкен қозғалыс әкелгені аңғарылады. Соның негізінде Өзбекстан мен Түркияда да басылып шыққан. Басылым көріп отырған бұл кітап та Лондон нұсқасының негізінде дайындалған.

«Қиссас-ул әнбияның» кітап болып басылып отырған бұл нұсқасы қазақ тілінде басылып шыққан алғашқы екі нұсқадан көп өзгеше. Кітап авторы Насыруддин Бурһануддин Рабғұзидің алғашқы екі басылымда жоқ «алғысөзі» мұнда өз орнында сақталып берілген. Бұл да нұсқаның өзіндік табысы деуге болады. Бұлай дейтін себебіміз: Рабғұзидің осы еңбекті жазуына себеп болған жайт әр жерде әр түрлі айтылып келеді. Мысалы, ғалым А.Қыраубайқызы мен ғалым Ә.Наджиптің пікірлерімен автор алғысөзінің арасында айырмашылық байқалады: «Тарих жүз елуге кірген алғашқы жылдары хат-хабар тасушы жетіп: «Пайғамбарлар қиссасына шексіз ықыласым бар. Әр жерде кейбірі тура, кейбірі қате, біразы анық, біразы шала, бірінің сөзі аз, енді бірінің мақсаты қысқа екені баршаға белгілі. Енді сенің қолыңнан шыққан, қаламыңнан дүниеге келген, сенің кітабың, сенің туындың болған бізге «Қисас-ул әнбия» болса, оқуға керек үйренбекке ыңғайлы болар еді» деген ұсыныс тілек болды. Өзімді қаншалықты бұл іске әлсіз, мұндай амалға лайық еместігімді жақсы білсем де, өзімді зорлап, уақыт болсын деп бұл ауыр іске қол ұрдым. Алла Тағаладан соңына дейін медет сұрап, кітапты бастадық. Мұндағы мақсат пайғамбарлар қиссасы еді, алайда Адам (ата)нан бұрынырақ жаратылған (заттар) бар болғандықтан, содан бастауымыздың пайдасы артығырақ болсын деп, тәртіп бойынша жаратылғаннан бастадық. Іздегенге оңай, тілекшіге сүйеніш болсын деп «Қисаси әр- Рабғузи» (деп) ат қойдық...». Демек, бұған дейін жарияланған мәтіндер мен ғылыми еңбектерде шығарманың жазылуы жөнінде айтылған талдауларында осындай қайшылықтар бар. Соңғы мәтін кейінгі зерттеу еңбектеріне дұрыс бағыт береді. Сол секілді бұл нұсқада алғашқы екі нұсқада жоқ мына мәселелерді атап айтқан жөн.

«Алғысөзде» автор тарапынан арнайы берілген, діни сопылық шығармаларға тән Мұхаммед Пайғамбарға арналған мадақ алдымен, қара сөзбен өріліп, соңы жырға айналады:

«Мадақ пен тахият, салауат пен ғибадат әділ сөзді, сұлу жүзді, «Ләәмрукә» («Сенің өміріңмен ант етемін») тәжді (тәжін кигенге), «Ләу ләкә ләмә халақту әл-әфләк» («Егер сен болмағаныңда, әлемді жаратпаған болар едім») сыйлы, «Субхәнә әлләзи әсра» («(Оны) түнде алып жүрген сол Алла пәк») миғражды (болған Мұхаммед (ғ.с.) ға болсын).

Ол (Мұхаммед пайғамбар) – өзі мойынсұнғыш, зікірі мәртебелі, үмметіне шапағатшы «Уаллаһу йә'симукә мин ән-нәс» («Және Алла сені адамдардан сақтайды») хош иісті, «Уә иннәкә лә' әлә хулуқин 'әзимин» («Әрине, сен ұлы мінезді адамсың») мінез-құлықты, «Лә тәмши фил әрзи мәрахан» («Сен жерде керіліп жүрме») жүруші, «Уә изә сәләкә 'ибәди әнни фә инни қариб» («Және егер пенделерім сенен мені сұраса, мен өте жақынмын») деуші, «Уә әммәс-сәилә фә лә тәнхәр» («Және алайда қайыршыға жекіме») қаһарлы, «Мә зәғәл бәсру уә мә тәға» («Көз тоймады және шектен аспады») жігерлі, «Уә кәнә қабә қаусәйни әу 'әднә» («Екі жебе аралығындай жақындады немесе одан да жақынырақ») көтерілуші, «Уә ләсәуфә йу'тикә раббукә фәтәрза» («Және тез уақытта жаратушың берер саған және сен одан разы боларсың») шапағатшы, «Әт-тәибунә уә әл-'әбидунә уә әл-хәмидунә» («Олар тәубе етушілер, құлшылық қылушылар және шүкір етушілер») үмметті, «Уә мин әл-ләйли фәтәхәжжәд биһи нәфиләтән» («Түннің бір жартысында Құранмен (оқумен) ояу отыр, (бұл) саған нәпіл») намазды, «Фә әухә илә 'әбдиһи мә әухә» («Алла пендесіне айтқан сырын айтты немесе берген уахиын берді») сырлы, «Лә ухси сәнәән 'әләйкә» («Саған деген мадақты айтып тауыса алмаймын») жалынышты, «Қум әл-ләйлә иллә қалилән» («Түнімен тұрып тұр (намаз оқы.), тек аз бөлімінде») тұрушы, «Лииләфи қурайшин» («Жақындастырмақ үшін Құрайыш (тайпасын)») туысты, «Әс-сабиринә әс-садиқин» («Сабырлылар мен шынайы берілгендер ...») қолдаулы, «Уә жи'нә бикә әлә хәуләи шәһидән» («Біз сені оларға куә етіп жібердік») айғақты, «'Әсә ән йәб'әсәкә раббукә» («Мүмкін, саған жаратушың жіберер (ұлы мақамды») бақытты, «Әләйсә Аллаһу бикәфин 'әбдуһу» («Алла пендесіне кепілдік етуші емес пе?!») ілтипат етуші, «Уә иннәкә ләтәһди илә сиратин мустақимин» («Әрине, Сен тура жолға бастайсың») тура жолға жетелеуші, «Шәһру рамазән әлләзи унзилә фиһи әл-Қурәну» («Рамазан айы сондай бір ай, ол айда Құран түсірілген») аятты, «Иқтәрабәту әс-сә'әту уә ән-ншәққә әл-қәмәру» («Қиямет жақындады және ай екіге бөлінді») ишаратты

, «Иннә әрсәлнәкә шәһидән уә мубәшширән» («Әрине, біз сені куәлік беруші және сүйіншілеуші үшін жібердік») сүйіншілеуші, пайғамбарлар туысы, сопылар жетекшісі МҰХАММЕД МҰСТАФА (с.ғ.с).

Дін шариғат амалын биік қылған Мұстафа,

Күпір, зұлмат тауларын жерге көмген Мұстафа.

Ол ата-анасын арттырып үммет үшін,

Жалынып Хақтан шапағат сұрап алған Мұстафа.

Қауымы назын көтере алмай көкке ұшқан Иса ол,

Үмметіне болысып жерде қалған Мұстафа.

Ол жиырма үш жыл еңбектеніп, көрмеді күні-күн ұйқысын,

Күнәһар үммет күнәсін Хақтан сұраған Мұстафа.

Ол қиямет күнінде, шапағат қаруын бойға асып,

Жалбарына тұрып, жалына күнәлі болған Мұстафа.

Елшілер миғраж түнінде Бәйт Мақдисқа келіп,

Әр шапағат өтерде басшы болған Мұстафа.

Түсер екен Мұстафаны қолынан тұтып Жебірейіл,

Жоқтағанда Жебірейілді жолға салған Мұстафа, -
осылайша жырланған мадақ жыры «Төрт досыңа, тоғыз әйеліңе, екі немере ағаңа, бақыт иесі һәм жәннәт тұрғыны болған ұлдарыңа жалынды сәлем болсын. «Уә сәллиму тәслимән кәсиран» деген игі тілекпен аяқталады.

Ғылыми еңбектерде «Рабғұзи бұл еңбекті Тоқбұға бекке арнап жазды» деп жүргеніндей сол әміршіге арналған мадаққа ұласады:

«Әммә бә'д (сонымен), бұл кітапты жазған, құлшылық жолында төзген, күнәһарлық даласын кезген, азығы жоқ, күнәсі көп Рабат оғызының қазысы Бұрхан ұлы Насируддин ұрпағы, (Сатараллаһу 'әләйһи әссаләмәтә уә рахимә шиябәһу) былай дейді. (Әжәлл ут-таж ул-'умара уә мухиббул-'улама) бектер ұрпағы, жігіттер сардары, ұлы атты, құтты затты, ізгі мінезді, ислам сауытты, моғол текті, мұсылман дінді, адамзат сүйеніші, мүміндер қуанышы, беделі ұлы, ақылы теңіз бегіміз Насируддин Тоқбұға саббатуллаһу 'әлә динил-исләм уә сәләмуһу.

Насируддин Тоқбұғабектің мадағы:

Дұрыс арман, тура қылық,

Пәк, таза шектен аса

Көктен ұлырақ беделі.

Мұрасы бектік дінінде,

Сұрар оны ұстап жаға,

Қуанышы ақырет мүлкі.

Әсілі моғол екен текті,

Ислам үшін тұтты жаға,

Болды Расулдың үмметі.

Құлшылық етер түн-күндізі,

Алар сабақ мұсхафқа қарап,

Құран оқу әдеті.

Тәспі тартарда қуанып,

Інжу болар жасы ағып,

Есітілсе Құран аяты.

Еретін шексіз барша,

Тура сөйлер сөзді ұға,

Артық қажетті жолы.

Раббыдан сый болып оған,

Хақ береді құтты баға,

Көрікті сұлу бейнесі.

Ізгі амалмен жүріп,

Дос қызығар, дұшпан қарап,

Артар баршадан құрметі.

Күндіз оқыр, түнде тұрар,

Құлшылық етер кірер мешітке,

Арыстан жүзді сәулеті.

Жасы кіші, жолы ұлы,

Заты анық бек Тоқбұға

Ол Насируддин көниясы.

Ел билесін, жүз жасасын,

Болып бағынышты Жаратушысына,

Бұдан артар жақындығы.
Тоқбұға бекке арналған бұл мадақ жыры да дәуір тынысын аңдататын және өзге еңбектерде де көп жырланған әділ ел басшысы – ел бақыты идеясымен сабақтасып жатқан дәстүрлі стиль өрнегі.

Соңғы нұсқаның ең маңызды ерекшеліктерінің бірі – мәтінді ғылыми дәлдікпен беруге барынша тырысушылық. Бұлай деуге себеп – мәтін ішіндегі арабша сөздер мен сөйлемдер сол қалпы беріліп, жақшаның ішіне оның қазақ тіліндегі аудармасы қатар көрсетіледі. Мысалы, «Кіріспе» соңындағы мына жолдарды айтуға болады: «Уаллаһу әл-муәффақу әл-итмәмә уә һуә уәлийу әл-ин'әм уә әл-икрам». «Қалә Расулуллаһи саллаллаһу 'әләйһи уә сәлләм: кунту кәнзән хафийән фә хәләқту хәлқа» («Алланың елшісі (с.ғ.с.): «Алла: Мен бір жасырынған қазына едім, мені танысын деп халықты жараттым» деген», – деді»). Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с) айтты: Хақ Сұбхану уә Тағала былай деп жарлық етті: Мен бір жасырын қазына едім, менің Тәңірлігімді білуші ешкім жоқ еді, менен пайда алсын деп болмысты жараттым. Мен олардан пайда алайын деп жаратпадым.

Рабғұзидің «Қисасу-л-әнбия» атты шығармасына соңғы кезде қазақ әдебиеттану ілімінде үлкен қызығушылықтың болып отырғаны анық. Шығарманың 2004 жылы басылып шыққан Р.Мұқанова нұсқасы да оқырмандар талабымен қайта басылып жатуы, сол секілді Қызылорда облысында «Сырдария кітапханасы» кітаптарының құрамында жеке кітап болып басылған туындының Оңтүстік Қазақстан облысы тарапынан да қайта басылуы осы жайларға дәлел болады.

Қорыта айтқанда, Алтын Орда дәуірінің өзгеше бір сипатта дамыған жазба әдебиетінің нәзиралық-аудармалық бір үлгісі болған «Қиссас-ул әнбияның» дүркін-дүркін қайта жариялануы, ғалымдар тарапынан заман талабына сай қайта қаралып жатуы еңбектің көне әдеби жәдігер ретіндегі құндылығын көрсетеді.

«Қисасу-л-әнбия» ескерткіші авторының қай жылдары өмір сүргендігі, бұдан басқа қандай еңбектер жазғандығы туралы толық мәлімет сақталмаған. Тек туындының басында «...бұл кітапты жазған, құлшылық жолында төзген, күнәһарлық даласын кезген, азығы жоқ, күнәсі көп Рабат оғызының қазысы Бұрһан ұлы Насируддин ұрпағы, (Сатараллаһу 'әйбиһи уә нәууәра қалбәһу)» деген мәлімет келтірілген. Бұл жолдардан шығарма авторының толық аты-жөні Насируддин Бұрһануддин Рабғұзи екендігі, әрі Рабат оғызының қазысы болғандығы белгілі болады. Ал шығарманың соңғы жағында «Қожамыз раббани ілімдердің ғалымы, дін ілімінің білгір ұстазы, мәселелерді шешуші, ғажайыптардың кіліті, имамдардың имамы, шариғаттың сүйеніші, хас пен тобырдың қарайтын қайнар бұлағы, халал мен харамды ажыратып беруші – Насируддин Рабғұзи» деп кәтиб тарапынан жазылған жолдардан Рабғұзидың өз заманының белді оқымыстыларының бірі болғанын аңғарамыз. Егер Рабғұзи терең білімді дін ғұламасы болмағанда, сол заманның ел билеушілері оған пайғамбарлар тарихын жазып бер деп өтінбейтіні және оның өзі мұндай үлкен еңбекті жазуға батылы барып, қол ұрмайтыны белгілі.