Бірінші тарау
б) Ішкі тараптың қалыптасуы
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
б) Ішкі тараптың қалыптасуыЕділ мен Жайық өзендері аралығында 30 млн. десятина даланың бір бөлігіне Байұлы тайпасы ауылдары көшіп келіп, орнығуының күрделі тарихы бар. Бөтен елді шауып, талап, тоздырған қалмақтар ХҮІІІ-ғ-да өзі солардың кебін киді, Ресейге бодан болып, Еділ мен Жайық аралығына патша әмірімен араласты. Патша чиновниктері, Астрахан, Орал казактары күн көрсетпеуі, малы мен жанына ие болудан қалады. Ақыры 1770ж. күзде қалмақтар көп толғаныс пен дайындықтан кейін Жайық өтіп, Қытай еліне бармақ болады. Қыста Кіші жүз тұрғындары қыстауына орнығып, жылы орнынан қозғала алмайды деп есептеп Көкпекті даласына қарай екпіндей көшеді. Бұған дейін қазақтар ХҮІІІ-ғ. ортасынан қалмақтар мен байланысы болмаған. 1771 ж. удере көшкен 70 мың шаңырақ қалмақты қазақтар қызына қуып, көп ауылдарын быт-шыт қылып, мал жандарын олжалайды. Біз бұл мәлімет Мақамбет тегін анықтауға қажет болғасын ежіктеп отырмыз. Еділ мен Жайық аралығы иесіз қалды. Тасқала, Семиглавыймар, Қабыршақты жағына ОКӘ ие бола кетті. Ресей мал өнімдері рыногінен айырылды. Тек Еділ 25 мың шаңырақ Хошоуттар қалды. Біз Кіші жүздің жер бетін, шаруашылық, кей саяси жағдайын жоғарыда қысқаша шолып өттік. Қазақтың негізгі шаруашылығы – мал өсіру, ал қоныс салып, егіншілік пен айналысып, сауда қыздыруға империя жол бермеді дедік. Үкіметі әлсіз, дәрменсіз болып елдегі барымтаны да тыя алмай шайқалған шаруаны шаша берді. Бұған жер тапшылығы, барының құнарсыздығы қосылып, қазақ аса қиын күйзеліске ұшырап, балаларын асырай алмай құлдыққа сатуға дейін барды. Мал өсіру табиғат тәлкегіне ұшырап, жұрттан құтылмады. Мал өсіру жұмыс қолын көп талап етпейді, өнімі жанұя қажетін өтемейді. Мал санын көбейту үшін, жұмыс тауып, қоныстану, егін салу үшін Орынбор әкмшілігімен Орал казак әскері тепкісінен құтылу қажет болады. Қысылтаяңға ұшыраған шаруалар өзінің атамекеніне – Еділ мен Жайық аралығына көшуді армандап, ол қозғалысқа айналады. Нарынға көшу қозғалысы Н.Г.Аполлова ХҮІІІ-ғ. ортасында басталды дейді. Сырым көтерілісінің бір талабы осы болады. Бұл ұзақ әңгіме. Бос жерге қазақтардың көшіп келгені Ресейге де тиімді еді, арзанға жақыннан мал өнімдерін сатып, өзінің нашар өнеркәсіп, қолөнері товарларын қымбатқа сататын рыногі болар еді. Содан Астрахан, Саратов, Самара губернияларының басшылары қазақтардың көшіп келуіне мүдделі болып, Үкіметке құлаққағыс жасаған. Астрахан Бөкей сұлтанды өз ықпалына көшіргісі келеді. Кіші жүздегі хан кеңесінің төрағасы Бөкей Нұралыұлы ел мұқтажын өз мүддесіне пайдаланып Астрахан басшылығымен байланысып, 1799ж. патшаға өз қарауындағы қазақтармен Еділ-Жайық аралығына қоныстанып, мәңгі патша қарауында болғысы келетінін, мал ұстап, қоныс салуға ұлықсат сұрап, өтініш жазады. Үкіметке де керегі осы еді. Губернаторлардың пікіріне сай, патша жалмажан, 1801ж. 11-наурызда Сұлтан Бөкей Нұралиевті қарамағындағы киргиздарымен (қазақ И.К.) өз иелігіме қабылдаймын және оған екі өзен аралығында, Қара, Сары өзендерден Каспий жағалауына дейін жайлап, “қоныс салуына ұлықсат етемін” деп жарлық жазады. Айта кетейік, Бөкей патша әкімдерімен сөйлесуінде жаңа қоныста қазақтардың үй салып, қоныс тұрғызу құқын талап еткен. Орынбор губернаторы, Орал әскері қазақтың үй салып, қалаларын қайта тұрғызуына, егін егуіне тиым салып, қудалап шаруашылыққа зиян келтіріп, сауданы да тежеп, күнелтіс көзін шегергені белгілі. Ресей тұрғындарының мүддесін ойлаған патша үкіметі әдеттегідей мәселені созбалаңға салмай тез шешіп, қазақтың қалаған жерде қоныс салуына келіседі. Кіші жүз қазақтарының Еділ-Жайық аралығына көшуге ұмтылуының басты бір себебі – бұл алқап қазақтың атамекені, ХҮІІ – ғ. өмір сүрген Шеркепті деген жырау ноғаймен қазақтың айырылысқанына жылап, Еділ-Жайық арасы қалың қазақ жайлаған жер деп өлеңінде айтқан. Қай уақытта да қазіргі кезеңдегі қоғамда қалыптасқан саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайды (ситуация) дәл және толық анықтау зерттеушіге тым қиын, іздену жұмысы көп, әрі саяси-теориялық білік терең болуы керек. Содан болар, соңғы жылдары әдебиетшілер, кей тарихшылар аса шиеленісті ХҮІІІ-ғ. аяғымен ХІХ ғ. 1-жартысындағы Кіші жүз бен Бөкейліктің тарихын тереңірек зерттеуден қашқақтап, өткір, не күрделі мәселені айналып өтіп, ұсақ-түйектің төңірегінде әңгіме қозғап, үстірт, шала сауатты тұжырым жасауға әуестенуде. Бөкей ордасы жөнінде мол тарихи әдебиетті Алматы, Астанада тұрып пайдаланбайтыны өкінішті. Тіпті кей тарихшы да ағымға ілесіп, ғылымнан қол үзіп, дәлелсіз пікір жазып жүр. Сондықтан біз ғылымда белгілі жәйді қайталауға не тәптештеуге мәжбүрміз. Сондайдың бірі – Байұлы тайпасының 12 атасының жарым жартысының, Жетіру тайпасының 4 руының кей ауылдарының (300 шаңырақ) Еділ-Жайық аралығына 1801ж. қазан айында сұлтан Бөкей Нұралиевтің бастауымен өте бастауы. Алғашында 5001 шаңырақ 22755 адам көшіп келген. Атырау қаласында тұрған Қанатқали кәрия: Бөкей сұлтан қарауындағыларға: менің арбамның ізімен ілесе беріңдер, - деп тең із жағалап, Еділге қарай жүре беріпті. Т.Шамшиденов кәрия; Бөкей Ақсарай жағына келіп, одан иесіз жатқан Сары өзен, Тарғын (Торгун) жағына келген дейді. Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданының тұрғындары: Бөкей Сары өзенінің шығыс жағалауына өтіп, “Жақсыбай” тұрағы тұсынан қоныс салып, ол “Бөкей Жаңақаласы” деп аталған, қазір Саратовтың “Петропавловка селосы”, - дейді. Бұны сол жақтың тұрғындары, көрші Казталовка ауданы да растайды. Бұл да, басқа жерде де Бөкейдің ордасы болды, қоныс салды деуі рас болар. Өйткені бұл жаққа көшіп келгенмен орнығу өте қиын. Қазақтар келгесін иесіз аралыққа таласушылар көбейген. Әуелі Бөкей Ақсарай тұсын алып еді, талас шықты, айтыс Астарахан басшыларына дейін барған. Онымен қатар, Еділдің сағасында Қондрау татарлары (Қарашай), Қиғаш пен Жайыққа (Кіші) дейін иелене бастаған. Бұлар жөнінде Бөкейдің губернаторларға, Үкіметке жазған шағымдары бар. (30). Талас ұзай берген. Дегенмен келген Алаша руы мен Ноғай-қазақ жұртын (4 ру сілемі. Қояс, үйсін, қазаққұлақ, Қостаңбалы – ертедегі “он сан Оймауыттың 4 руының қалдығы”). Сары өзеннің екі жағалауына, Байбақты руы ауылдарын Қара өзенге, Беріш, Тана, Адай т.б. рулар ауылдарын Самар көлдері мен Нарынның шығысына, Теңіз жағалауына орналастырған. Бірақ тыныштық қапелімде орнай қоймады. Орал казак әскері Сары өзен мен Қара өзен біздің жер деп, 1813ж. қазақтарды күшпен қуып шықты. Теңіз жағалауына балық аулауға ғана ұлықсат алған Безбородко, Юсупов, Багратион деген помещиктер орналасып алып, жағалай маяк қойып “жер біздікі”, -деп қазақты қыстауына жолатпай қояды. Бұдан келіп жер тапшылығы шықты. Бөкей сұлтан бұл зорлыққа қарсы батыл күресті, бірақ Ресей әкімшілігі орыс помещиктері мен Орал әскерінің заңсыз қимылдарына үнсіз қалады. Онымен қоймай, Нарын құмына қазақты жібермей қояды. Қазақ 1804ж. жөңкіліп кері, орысша айтқанда “Жайықтың сыртына” яғни шығысына бұрынғы орнына көшеді. Үкімет амалсыз 1808ж. қазақты Нарын құмына қоныстануға ұлықсат береді. Өтепберген Арыстанбаев – (Құрманғазының атасы) бастаған Қызылқұрт руы ауылдары бұрынғы орны – Жиделі құмына, Бектөбе жағына орнығады. Ауылдардың көбі 10-20 шаңырақтан бір-бірінен қашық орнығады. Мысалы, Алаша, Беріш, Адай руларының ауылдары Қиғаш өзені жағында, Нарында, Сары өзен, Самарда т.б. жерлерде орнығады. Байбақты, Есентемір, Ысық, Тама, Табын, Таз, Жаппас рулары осылай шашыраңқы орналасқан. Бұл басқару, бақылау, қатынас істеріне қиын болады. Бірақ рулық басқару сақталды. Рубасылары Нұралы, Есім ханның балалары Шығай, Артығалы, Бекқали, Жаналы, Жарас, Шотқара, Шөке, Есімнің Сары, Қара деген ұлдары т.б. болды. Ру бөлімдері (аталары) де көбіне сұлтандар Шонжар (родовая знать) дегеніміз осылар. Қара қазақтан Шеркеште Тұрманбет би, Ноғай – қазақта Нияз болды. Бұл алап 1828 жылға дейін “Меньшая Киргиз – кайсацкая Орда” деп ресми аталды, ол Бөкей осы “Орданың” билеушісі – правитель деп аталады. 1811 ж. Үкімет Бөкей тілегін орындап, 1811ж. “хан” лауазымын береді, 1812ж. Текеде “хан тоғайында” оның таққа отыру рәсімі болады. Самар-Нарын даласына көшудің 3-ші себебі – Орал казак әскері озбырлығынан құтылу еді. Егерде Ішкі тарап Астрахан губернаторына бағындырылса ол үміт ақталар еді. Бірақ Үкімет Ішкі тарапта Орынбор шекара комиссиясының (ӨШК) қарамағында қалдырды, ол губернаторға бағынды. Орал казак әскері (ОКӘ) негізгі бақылаушы, жазалаушы күш болып қала берді, бірақ бұрынғыдай әскери команда шығып, ел талауы сиреді. Өйткені Үкімет Ішкі тарап адамына Астрахан мен қатынасып, шағым беру құқын берді. Астрахан “тараптағы” жағдайды Үкіметке тікелей мәлемдеп отырды. Бұл Орынбор басшыларының бейбастықтығына тұсау болды. Сонда ОКӘ-ң зияны тоқтай қоймады. Тараптағылар кері Жайық сыртына өте алмай, ұсталып, ОКӘ-не жем болды. Бұл қасіретті көбейтті. Тарапта барымта да азайды, тек сұлтандар, билер, жоғарыда айтқандай, Өтеміс ауылына заңсыз сорақы талау жасау жалғасады. Ресей тұрғындарымен дау орыс заң орнымен қазақ депутатының (өкілінің) қатысуымен шешіледі. Ода отарлық сипатталды. Қазақ ешқандай саяси құқы болмады, Ресейге кіргізбеді, барса ұстап, каторгаға айдады. Нарынға қоныс аударудың тағы себебі – тыныш, бейбіт жағдайда орнығып, мекен салып, шаруашылықпен айналысу еді. Кешікпей әр жерде үй салу, қора-жай пайда бола бастады, оған орманның көптігі әсер етті. Тарапта Манаш, Жанбай, Толыбай, Жақсыбай, Мереке, Дүйсе, Теректі, Жасқұс, Бөкей Жаңақаласы, Қарасу (Таловка), Қарақамыс т.б. тұрақтар пайда болды. Ағаш үй, тас үй, жер кепе салу көбейген. ОШК қызметкері А.Кузнецов Сары, Қара өзендер өңірінде 3000-дай қыстау болды деп жазады. Үй санының бұлай өсуіне Жәңгірде таң қалған. Азда болса тыныштық орнауы халық санын көбейтеді. 1814 жылы тарапта 8500 шаңырақ болған. Тарапта әуелі 10 млн. десятина жер болған, оны 4 млн-ға дейін азайтып еді, сосын 52 мыңға өсірді. Жер беті тек мал өсіруге ғана қолайлы. Егіншілікке жол бермеді. Еділ-Жайық аралығындағы қалмақ, татар, орыс т.б. малды қора-жайлы бар, жайылым, шабындығы мол жерде отырса да көбейте алмады. Қатал табиғатқа піскен қазақ мал баға, өсіре білетіндігін көрсетіп, көршілерін таң қалдырды. 1814ж. 6-шілдеде Бөкей хан мәліметі бойынша 63332 бас түйе, 41242 бас жылқы, 1.385.506 бас қой, 14066 ешкі, мүйізді мал 16.602 бас, бәрі – 2.927.237 бас (31:5). Бұл құмды, сортаң, шалғынды, қамысты жерді ұтымды пайдаланғанның, маусымды кезеңді ескерудің нәтижесі. Ағаш, өсімдік түрлерінің көптігі тұрмысқа, шаруашылыққа қажетті құрал, жабдық, үй іші ұйымдарын т.б. жасауға мүмкіндік береді. Арбаның бірнеше түрін, құмға батпайтын жалпақ тоғыңды, жуан күпшекті құм арбасы, жеңіл қатқылдың арбасы, кебеже, күбі, ыдыс-аяқ, киіз қап, шабадан, үлдірік, ағаш төсек, т.б. жасаған. Соңғы екеуінің қайта шығуы тыныштық белгісі. Зергерлік, ұсталық, қайыс бұйымдар өз алдына бір төбе. Авторлар қазақ кәсібін, тұрмысын аздап болса да нақты жаза алмайды. Ал жастарымыз оқулықтан тиісті түсінік ала алмай жүргесін кейбір жайды хаттап отырмыз. Мысалы, сабынды қайдан алады? Сор жағаларында болатын көкпек, таспақара, алабота т.б. шөптерді шауып алып, кептіріп, бір жерге өртеп, күлін суға қайнатып, май құйып “сақар сабын жасайды” екен. Немесе ермен шөп тек Нарында өсіпті, оны қайнатып, сөлін тері иелеуге пайдаланып, былғары жасапты, Ши деген Нарында ғана көп екен, одан тұрмысқа керек көп нәрсе істепті. Оны тоқып, киіз астына төсесе ызғар, дымқыл өтпейді. Оны “Шытпа” депті, ол киіз басуға да, не піскен тарыны сүзіп, елеуге де пайдаланады. Ағаш, зергер, қайыс, былғары, ши бұйымдарын базарға да шығарыпты. Етікші, тігінші, үйші, ұста, ерші, зергер, ұста мамандары көбейеді. Базардан темір, көмір, қаңылтыр, балта, балға, күміс, алтын т.б. әкеліп неше түрлі құрал, сайман, әшекей, міну-жегу құралдарын істеген. Қазақ ұсталары шүріппелі мылтық, оқдәрі, бытыра, қылыш, қанжар, орақ, пышақ, шелек, құман, леген т.б. метал бұйымдарын жасай білген. Осылай тізе беруге болады, тек архив қағаздарын ерінбей қарап, зерделей берсең қазақ тұрмысы мен өнерінің байлығын көресің. Тізімдері бар. Бұның бәрі қазақ ежелгі кәсібін жандандырып, тұрмысын қапеліне келтіре бастағанын көрсетеді. Нарынға келудің бір себебі – сырт елмен байланыс жасап, Ресей, Иран, Әзірбайжан, Қырым, Түркия т.б. байланыс орнатып, сауда жасау еді. Бұратанаға енімсіз қарайтын, оның еркіндігін жаратпайтын Империя қазақтың өзінен басқа елмен араласуына жол бермеді. Кіші жүзге Орта Азия мен байланысу, сауда жасау аса бейнетті, қатерлі еді, амалсыз империя шек арасына жақындады, бұ да қауіпті ісі еді. Ресей өзі, үшін сауданы дамытуға ұмтылды. Алдымен ОКӘ-рі алып сатарлықпен шұғылданып, “мырғамға батты” байыды. Шекарада базарлар, жәрмеңкелер ашылды, іргелес губерниялардан купецтер ағылды. Сұлтандар, байлар саудамен айналысты. Бөкей, Сыңғай әр базарда өз бодақчейі (сатып алушы) болып, ұлықсатпен астық, мата, құрал т.б. сатып алып, елге әкелді, оны қожайын ауылға сатты. Сауда көлемі ұлғая берді. Мысалы, Бөкейдің 6.07.1814ж. мәліметінше сол жылы 42242 бас жылқы, 16.602 бас мүйізді мал, 277100 бас қой, 91442 бас ешкі болған. Сонда 348710 бас мал, (мал майы, түбіт, тері, жүн, оң терісі, сүйектен істелген бұйым. Зергерлік бұйымдар т.б. сатылған. ( :5) Бұл тым көп. Халықтың негізгі кәсібі мал өсіру, соны сатып азық алды, киінді, шаруа, үй жабдықтарын жиды. Империя сауда бағытын, жолын тараптың ішіне ендіруді көздеді. Шөпшағыл (Чапчачи), ұялыда 1820ж. базар ашылу қолға алуды губернатор жүктеді. ОШК қызметкері Кузнецов осы жылдары сауданың Ішкі тарапта ІІ бағыты, жолы барын жазады. Сауда 1. Өзен әскери линиясы тұрғындарымен. 2. Орал әскер линиясының төменгі тұсымен, 3. Астрахан маңында қалмақ базары. 4. Еділ сағасында. 5. Элтон көлі маңында. 6. Қара өзенде Шортанды жәрмеңкесі. 7. Чижа, Дүре линиясы. 8. Көшім кордондары. 9. Жасқұста, 1827ж. күзде 3000 четверть астық, түрлі товар, қарбыз, алма т.б. сатылған, базар өзінен-өзі, стихиялы басталған. ( :293). 10. Ішкі тарапқа орыс купецтері келіп, малды ақшаға сатып алған. 11. Ұялы мен Шөпшағылда маусымды базар болған. Қазақтар малдарын, Ресей жеріне айдап барыпта, сататын болған (33:294). Қазақтар 2 млн. сомнан арта сауда жасаған. Қазақ саудагерлері көбейген. Бірақ, егін егу, шөп шабу саяси жағдайдың әлі де сенімсіздігінен кең өріс алмаған. Дегенмен пішен дайындау аз мөлшерде болғанымен жаппай жүргізілген. Жалпақталда Ж.Жантелин күніне 60 тиын төлеп, шаптырған. Шөп шабу Жиделі, Бекетай, Тана т.б. құмда да болған. Бұның бәрі мал, жанның өсуіне келтірген. Н.Шығайдың 1819ж. 8-қарашада Астрахан губернаторіне берген мәліметінде Ішкі тарапта 13762 шаңырақ, онда 68810 ерекек, 72788 әйел тұрған, 110736 бас түйе, 650765 жылқы, 235.856 мүйізді мал, 3.985.707 қой, 127442 бас ешкі болған ( :4). Бұл бұрын белгісіз, жаңа дерек. Қазаққа тау кен өндірісі мен айналысуына жол берілмеді. Басқұншақ, Азғыр, Элтон т.б. тұзды көлдерден тұз алуға болмады. Бөкейліктер аң аулады. Аң түрі көп болды дедік. Аң терісін базарда сатты. Аң аулау негізінен хан, сұлтандар мен орыс чиновниктерінің үлесі болған. Тағы құлан, тарпаң, киік, қабан т.б. аңдарды аяусыз аулап, алдыңғы екеуінің ұрғынын құрта келген. Өзен, көлдерден балық аулатпаған. Қазақ амалсыз мал өсірумен айналысқан. Ішкі тарапта мәдениет, әдебиет, өнер, оқу ісінде біртіндеп қалпіне келе берген. Асанқайғы, Қазтуған, Шалгез, Доспамбет шығармалары сақталып, ел оларды өнеге тұтып, ХХ-ғ-да баспаға берілген. Сыпыра жырау, Жиренше шешен сөздеріне Сырым шешен т.б. туындылары қосылып, сақталған. Сөз шеберлері өскен. Мақамбет, Ұзақ, Құрманғазы т.б. осылардан сусындап, күй өнерін дамытқан. Оқу ісі де дамыған. Әр ауылда біреу де болса мұсылманша оқыту болған, жекенің үйдегі мектебінде Мақамбет, Жәңгір, Тоқтамыс т.б. 4 тілді меңгерген. Ресей полковнигі Ф.Берг 1824ж. Кіші жүзде, Бөкейлікте болып, Жәңгірдің Теке қаласында таққа отыру рәсіміне қатысып, жас сұлтандармен билер орысша сөйлейтінін жазады ( : ). Тіл білу – тұрмыс талабы, ол бірер жылда игерілмейді. Сонымен, Ішкі тарап, орысша “Меньшая Киргиз-Кайсацкая Орда” ХІХғ-ң 1-ші ширегінде Кіші жүздің бір тарабы ретінде ата жұртында қалыптасып, дамуына мүмкіндік іздеді. Аталмыш кезең бұл алқапта жер бетінің қолайлылығы мен халқының еңбекқорлығы, төзімділігі арқасында шаруасының дамуына шарықтау шегіне жетті. Шығай сұлтан мәлімдеуінше 1820ж. Ішкі тарапта 06 млн. бас мал болған. Бұл аса көп. Бұдан кейін мал саны түрлі себептен, әсіресе Жәңгір кезінде күрт кеміген. Адам саны 140 мың жан. Сауда айналымы 2 млн. сомнан асқан. Ақша айналымы өсіп, бұрынғы парсы мәнеті қалып, орыс рублі келді. Қазақ саудагері көбейді. Полковник Ф.Берг қазақ саудагерінің саудаға белсене араласатынын, оларды купец гильдиясының 2-ші, тіпті 1-ші гильдиясына кіргенін жазған ( : ). Тұрмыс жөнделе берген. Содан аталарымыз: “Хан Бөкейдің тұсында, Секер шайнап бал іштік…” – деуі бекер емес. (37:12) жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|