Бірінші тарау
Үшеуміз жүргенде Толып жатқан күш едік
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
Үшеуміз жүргендеТолып жатқан күш едікБір анадан бес едік Бесеуміз жүргенде Алашқа болман деуші едік, - дейді. Бұл, біз көрсеткен есеп бойынша Өтемістен он бір бала, сол он бір баласының біріне Б.Аманшин жастай өлген Әйіпті қосады. Мүмкін бұл да жөн болар. Бірақ Мақамбет одан әрі: Өтемістен туған он едік, Онымыз атқа мінгенде Жер қайысқан қол едік, - деп қайталайды. Бұған қарағанда Мақамбет Өтемістен он бала болғанын қайталап айтып тұр. Бұлар кімдер? Мақамбет өзінің бірнеше толғауларында “Өтемістен туған он едік” дегенді қайталай береді. Біздерге архивтен Бекмұхамбет, Қожахмет, Есмайыл, Сүйлеймен, Ыбырайым, Қасен есімдері көптен белгілі. Өтемістің 10 баласы туралы анық әрі толық дерек әзірге кездеспеді. Ел аузындағы әңгімелерге сүйенсек әркім әр түрлі айтады, Тоқтамысты атамайды. Мысалы, Б.Аманшин Өтеміс балаларының қатарына Досмайыл, Әйіпті де қосады, (17:55) академик Қ.Жұмалиев – Иса, Уса, Мұсаны қосып, Сүлейменді атамайды. Б.Адамбаев Өтелген, Мыңбай, Оңбай, Қалдамжарды қосып, бірақ Ыбырайымды атамайды. Бұл айтылғандардың ішінде асығыс, қате айтылғандары да жоқ емес. Мұны анықтау үшін ел ішінде сұрау жүргізілмеді. Бұл туралы қосымша дерек іздеп жүріп, біз Қазақ ССР Ғылым академиясының қолжазбалар қорынан Атырау облысының азаматы Жәрдем Кейкин берген Мақамбет тегі туралы шежірені кездестірдік. Онда Құлманияз Жаубасарұлының төрт ұлы болған делінді. Олар: Шыбынтай, Өтеміс, Айдай, Қобдабай және бұлардың ұрпақтары жазылған. Сонда Өтемістің он баласын атайды. Олардың ішінде жоғарыда біз атаған алтауының үстіне Айып, Досмайыл қосылған. Айып (Әйіп болуы да мүмкін. И.К.) жастай өлген дейді. Ал қалған екеуі кімдер? Өтеміс балаларынан (1836-1837-ші жылдары) көтеріліске Бекмұқамбет, Мақамбет, Қожахмет, Сүлеймен, Қасен, Есмайыл, Досмайыл Ыбырайым қатысқандары архив деректерінен анықталды (17:55). Бұлардың көтеріліске қаншалықты белсенді қатысқаны туралы мәлімет өте маңызды. Архив материалдары Бекмұхамбетті көтеріліс басшыларының қатарына қосады. Ішкі тарапты бақылау тапсырылған Орал казак-орыс әскерінің Наказной Атаманы генерал-майор Покатилов хан мен сұлтандардың, офицерлер мен билердің мәліметіне сүйеніп, Орынбор соғыс губернаторына 1837-ші жылғы 25 қазанда жазған хатында Исатайдың басты “сыбайластарының” қатарына бірінші етіп Бекмұқамбетті көрсеткен. Ал, ел аузындағы дәлелденбеген сөзге сүйеніп, Қ.Жұмалиев оны ханның 12 биінің бірі, көтеріліс кезінде ханды жақтаған деген. Архивтегі материалдар мұны теріске шығарады және ол ханның 12 биінің бірі болмаған, тізімде жоқ. Бекмұхамбет Беріштің Тыныс деген шағын аулында 1824 ж. биі болған және бір неше қылмысты тергеу кезінде “депутат” (өкіл) міндетінде атқарған. Бұл қиын, қауіпті жұмыс болған. Сол секілді, Қожахмет (Ақмет) 1838-ші жылғы шілденің 12-сі күні Исатай және оның басқа да батыр жолдастарымен бірге майданда қаза тапқан… Ал, Есмайыл 25 жылға Сибирьге каторгаға айдалды дегені де қате. Ақмет немесе (Қожақмет) шындығында 12 шілдеде 1838ж. Қиыл өзені маңындағы шайқаста патша әскерінің қолына түседі. Ол туралы жазалаушы отрядтар командирі полковник Геке мен Баймағанбет сұлтанның жазған рапорттарында шағын мәлімет бар және олар көтерілісте Ақметтің Исатаймен әуелгі бастан бірге болғанын, оның барлық істеріне белсенді қатысқанын губернаторға арнайы мәлімдеді (18:51). Ал, Есмайыл Өтемісұлы Ригаға айдалып бара жатқанда 1838 жылы шілдеде конвойды ұрып жығып, Есмайыл Қалдыбаев, Исәлі Шонаев үшеуі қашып кеткен. Сүйлеймен Жайықтан 1837-ші жылғы желтоқсан айында Исатайлармен бірге аман-есен өткен. Бірақ 24 желтоқсанда (1837ж.). “Көкпішен” деген жерде Баймағамбет Сұлтан кісілері Исатайдың Жақия, Дінбаян деген балаларымен бірге Сүлейменді де ұстап алған. (….) Сүйлеймен тұтқыннан қашып шыққан, ал одан әрі тағдыры белгісіз, ұрпағы қазір Орал облысында, Өтемістің қалған балалары қолға түспеген. Бекмұқамбет Өтемістің қалған балалары қолға түспеген. Бекмұхамбет Өтемісұлы 1840-ші жылдары Жәңгірден қуғын көріп, жаламен Текеде 2 жылдай абақтыда жатып шыққан. Сонымен архив мәліметі бойынша Өтемістен Тоқтамыс, Бекмұқамбет, Мақамбет, Қожахмет, Сүлеймен, Қасен, Ыбырайым, Есмайыл, Досмайыл болғандығын растап отыр. Оныншы баласы кім екендігі де келешекте анықталуы мүмкін. Бірақ Құлмәлі ұрпағы жәйлі түсінбейтін көп мәселелер баршылық, әлі де талай ізденіс қажет. Мақамбетті осы ұрпақ өкілдері әлі де болса жақсы біледі. Өйткені, Бекмағанбет бастауымен Құлмәлі әулеті 1860-ші жылы атамекеніне жиылды. Махамбеттің рухы, алтын мұрасы, қажырлы қайсар қызметінің үні осы әулетте ұялаған секілді. Оны біз көрші Тайпақ, Дендер, Ойыл т.б. аудандарын аралағанда байқадық. Тағы да ізденейік. Мақамбет мұрасы екі ауданда ұзақ сақталып, қастерленген. Олар Батыс Қазақстанның Жаңақала, Атыраудың Қызылқоға ауданы. Тағыда көріп, білгенімді жоғарыда айтылған фактілер, мәліметтерге жалғастыра қоса баяндайық. Ел аузынан нақтылы мәлімет таппай, тағы архив материалдарын ақтардық. Сығай сұлтанның 1822-ші жылғы мамыр айында Орынбор Шекара комиссиясына жазған қатынас қағазында Беріш руының Жайық атасының қазақтары өлген “старшина” Тоқтамыс Өтемісовтың орнына Бекмұхамбет Өтемісовті тағайындау туралы сұраған және оған старшина атағын беруді өтінген. Бұған қарағанда Тоқтамыс 1822-ші жылы қайтыс болған. Өтеміс старшина болған, ел басқарған. 1808-ші жылы Жайықтан Ішкі тарапқа қайтып, Нарын құмының Калмыков тұсында қоныстанған. Өзі пысық, қайратты, өткір, сөзге шешен. Ел аузында ол хан, сұлтан, бай деп сескенбей сөйлейтін бір беткей адам ретінде аталады. Архив деректері бойынша Өтеміс көп кісілермен байланыс жасаған. Қашқын орыстар мен татарларды жасырған. Бөкей хан кезінде жер тапшылығын көрген. Соған байланысты айтылған Өтемістің: “…Аспаннан құдай жаңбыр бермейді, Қатқылдан хан қоныс бермейді, Жайықтан казак-орыс су бермейді, Ірге құмды Тана бермейді. Қаратоқай пана бермейді?” - деген өлеңі бар. Бұндағы Қаратоқай – Беріш, сонда жер таласы басым болды ғой. Содан айтысып жүріп Бекетай құмы маңынан қоныс алыпты. Бірақ одан да сырғытқан. Алматы архивінде біз Өтеміс жөнінде тың мәліметтермен таныстық. 810-1816-ші жылдары арасында Ішкі тарапта ел көбейіп, қонысқа талас-тартыс күшейген. Билеуші топ көп зорлық істеген. Феодалдар өзара топқа бөлініп, тартысын тоқтатпаған. Соның бәрінің салдары Өтеміс тағдырына әсер етсе керек. Өтеміс туралы біз қосымша жаңадан бір дерек тапқанбыз. Архив мәліметтеріне қарағанда өзара барымта, ерегес нәтижесінде Ақшунас (Ақжонас) деген жер маңындағы Өтеміс ауылын 1816-ші жылы тамыз айында Беріштің ру басы Сүйінішқали деген сұлтан 45 кісімен келіп шауып кетеді. (….) Өтеміс бұл талау туралы Сығай сұлтанға, Шекара комиссиясы мен Астрахань әкімшілігіне шағым етіп, шапқыншылар оның көп дүниесін, малын алғанын мәлімдейді. Бірақ бұл шағымдардан нәтиже шықпағасын Өтеміс 1817-ші жылы жазда бір керуен мен Орынборға өзі келіп, Шекара комиссиясы мен соғыс губернаторына арыз етеді. Мұны естіген Сүйінішқали сұлтан да Орынборға барып, Сартұлы Жүз батыр бастаған би-старшиналар атынан Өтеміс үстінен үйінде барымташы қашқындарды жасырады деп шағым түсіріпті, содан Өтемісті губернатор Ордонанс-гаузға (аманат үйіне) қаматады. Іс тергеуі ұзап кетеді. Құсадан ба, әлде денсаулығы нашарлығынан ба, әйтеуір Өтеміс 1817-ші жылы 2 қараша айында Ордананнс-гаузде қаза болады. Оның артынан дау қуып 1818-ші жылғы мамырда үлкен балалары Тоқтамыс пен Бекмұхамбет келіп әкесін ақтап, сұлтандар мен билерден дүние малын өндіріп алуға бұйрық шығартып, еліне қайтады. Мақамбеттің өскен ортасын білу үшін оның туыстарының кімдер болғанын айқындаудың мәні бар. Біз бұл үшін архив материалдарын барынша қарап жүріп, Тоқтамыс туралы да деректер тауып, кезінде оқырманды таныстырғанбыз. Әйтсе де Тоқтамыс т.б. туралы әлі де дәлелі жоқ пікір жазуда. Қайта ізденуге тура келді. Ішкі тарапты билеп тұрған Сығай сұлтанның қағаздары ішінен 1818ж. 26 қыркүйекте Беріш руының Жайық атасында Өтеміс Құлманиязовтың орнына, оның туған үлкен баласы Тоқтамыс Құлманиязовты би етіп сайланғаны туралы шешім мен қатынас қағазы 1819-ші жылы 3 қаңтарда Орынбор Шекара комиссиясына жіберілген (18:17). Ал 1819-ші жылы тамыз айында Сығай сұлтан Орал әскерінің бір дистанция бастығына Тоқтамыс старшина болып бекітілді деп хат жазып даулы мәселелерді сол Тоқтамыспен шешуін хабарлаған (сонда). Сонымен Өтемістің үлкен ұлы Тоқтамыс болғаны құжатпен анықталады. Бұған қоса, бұрын аты ешбір тарихи еңбекте аталмаған Досмайыл туралы да архив дерегін таптық. Белгілі қаныпезер Қарауыл хожа Бабажанов өзінің Жәңгірге жазған 1837-ші жылғы 20 қыркүйектегі рапортында 1837-ші жылғы 16 қыркүйекте оның ауылын шапқан 200 кісінің ішінде Исатай, Бекмұхамбет Өтемісұлы бастаған көтерілісшілермен бірге Досмайыл, Ыбырайым Өтемісұлдарының есімдері аталады. Сөйтіп, Мақамбет 14 жасында әкесінен айрылып, жетім қалады. Ол ағалары мен шешесі Қосуанның (архивте Қусвон деп те жазылған) тәрбиесінде болады. Ел аузындағы әңгімеге қарағанда Қосуан алаша руының қызы екен, өзі қайратты өжет әйел болыпты. Балаларының тәрбиесін өз қолына алған ана, оларды адал, адамгершілігі мол, бауырмал етіп өсіреді. Қолынан келгенінше балаларын оқытады. Ол кездегі қазақ балаларын арабша, түркіше, оқытып, сауатын ашқан. Мақамбет татарша (яғни араб әрпімен) сауатты, жаза білген. Өтеміс Калмыков, Топайлы, Жаманқала, Теке секілді Жайық бойындағы қалашықтардағы татар, орыс азаматтарымен байланысы болғаны байқалады. Мүмкін жас Мақамбет архивте ақын Мақан деп те аталады, сол қалашықтардағы татар, орыс балаларымен араласуы, жалданып жұмыс істеуі мүмкін. Қалайда ол орысша сөйлеп, жаза білген. Өтеміс озық ойлы адам екен, оның куәсі – балаларын оқытқан. Ол былай болған. 1816 – 1819-ші жылдары Өтеміс жанұясы үшін қиын жылдар болды. Үйдегі бар дүниені, малды сұлтандар 1816-ші жылы тартып әкеткен. Тұрмыс жағдайы нашарлайды. Осыған байланысты бас бала Мақамбет Жайық бойындағы қалаларда жалшылықта болуы да, сөйтіп, орыс арасында жүріп өзінің зеректігі мен пысықтығы арқасында тіл үйреніп, орысша сауатын ашуы ықтимал. Мақамбетпен талай сөйлескен Орынбор Шекара комиссиясының қызметкері М.Айтов оның орыс тілін жетік білетінін айтқан. Ақынның Жәңгір ханға айтқан алғашқы бір өлеңінде: ..Арыстан еді-ау Исатай Нетесің тақсыр табалап, Құрттайымда өсіп ем, Бауырында паналап, деген жолдар бар. Бұған қарағанда, Махамбет Исатайға бала кезінен-ақ бауыр басып, бірге жүрген болып тұр. 1816-ші жылы сұлтандардың бастауымен келіп, Өтемістің ауылын шабуға қатысқан кінәсін Исатай түсініп оның семьясына кейін қамқоршы болғаны көрінеді. Ел аузында осы күнге дейін Исатайды бауырмал, шаруаларға қамқоршы адам деген сипаттау әлі бар. Сол қамқоршылығын ол Өтеміс жанұясына да жасаса керек. Қалайда Өтеміс ұлдары Исатайға шын берілген. Өтеміс ұрпағы түгелге жақын, 8 баласы, 1834-ші жылдан бастап 4 жыл бойы Исатайдың қасында болуы осының айғағы секілді. Әсіресе көтеріліс жеңіліп, Исатай семьясы мен туыстары қуғынға ұшырағанда Өтеміс ұлдары 1837-ші жылдың ызғарлы күзі мен 1838-ші жылдың қақыраған суығында оның қасынан қалмай, қиындықты бастарынан бірге кешті. Бұл да ертеден келе жатқан бауырластықтың белгісі. Мақамбеттің өжет болып өсуіне, қайсар болып қалыптасуына ең алдымен Өтеміс әсер еткен. Ақын өзінің бірнеше толғауларында өз әкесін былай сипаттаған: …Менің әкем Өтеміс, Жауырыны жалпақ, мойны ұзын, Атарына қолы ұзын. Қабағын қара биік бөрік басқан, жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|